امامت و علم پيامبران

‏هنگامى كه خورشيد اقتدار بنى اميّه افول كرد و پايه‏هاى حكومت‏آنان در اثر انقلابهاى پياپى مكتبى، هر روز سُست‏تر از روز پيش مى‏شد،امام باقر عليه السلام فرصت نشر معارف قرآنى را پيدا كرد. اين معارف درصحيفه‏اى گرد آمده بود كه اهل بيت هر يك آن را از رسول خداصلى الله عليه وآله به‏ارث برده بودند.
و در اين روزگار جامعه اسلامى كه دامنه آن بسيار گسترش يافته و به‏مثابه چادرى بزرگ ملّتهاى گوناگون و فرهنگهاى مختلف را در خود جاى‏داده بود، به معارف قرآنى پيش از پيش نياز داشت. اين جامعه نوين را براساس چه ارزشهايى بايد ارزيابى كرد؟ و ارزشهاى توحيدى و چهارچوبهاى عمومى وفرهنگى و روح قوانين حاكم بر اين جامعه درزمينه‏هاى مختلف چگونه بايد باشد؟
تا ديروز امام سجاد از طريق نيايشها و راز و نيازهايش با خداوند،پرچم توحيد را بر مى‏افراشت و با دعا و نيايش حيات جامعه مسلمانان‏وبويژه جامعه مكتبى پيرو خط اهل بيت عليهم السلام را سر و سامان مى‏داد.
امّا امروز اين شالوده توحيدى استوار شده است و امام باقرعليه السلام مى‏آيدتا قلّه معارف را بر آن بنياد نهد و پس از وى امام صادق‏عليه السلام با بيان‏بسيارى از مسائل حكمت الهى و تفسير و فقه اين بنياد را تكميل مى‏كند.
معارفى كه امام باقر در راه نشر و گسترش آن مى‏كوشيد، چه بودندوآن‏حضرت چگونه توانست راهى به سوى آنها باز كند؟
گاه در راه علم مى‏توان از تجارب جزئى به قواعد عمومى دست يافت‏وگاه نيز مى‏توان از اين قواعد عمومى راهى به جزئيات باز كرد. اگر راه‏نخست، شيوه عموم مردم در رسيدن به علم است، راه دوّم نيز، راه علم‏پيامبران وجانشينان مرتبط با وحى آنان است.
از اين روست كه در يكى از كلمات قصار آمده است:
"علم نقطه‏اى است كه نادانان آن را گسترش داده‏اند".
ظاهراً اساس علم پيامبر و جانشينان معصوم آن‏حضرت، قرآنى است‏كه با حديث نبوّى تفسير شده است، امّا اساس حقيقى علم آنان نور عقلى‏است كه با ايمان و الهام در قلوب خدا شناسان شعله مى‏گيرد. اين همان‏عقلى است كه به مردم، اندكى از آن اعطا شده و در عوض خداوندپيامبران و جانشينان آنها را از آن كاملاً بهره‏مند ساخته است.
در واقع درخشش نور عقل نزد انسانها و تجلّى آن در معارف اوّليه‏اى‏كه هر شخصى آن را مى‏داند و در ارزشهايى كه مردم در ميان خود حاكم‏گردانيده‏اند ودر پرتو افشانيها و روشنگرايهايى كه فقط نزد گروهى ازمردم يافت مى‏شود وآنان را به نوابغ و سران و بزرگان تبديل مى‏كند و...ما را به معنى علم تكوينى كه پروردگار در قلب اولياى برگزيده خويش‏افكنده است، رهنمون مى‏شود. در حديث آمده است:
"العلم نور يقذفه اللَّه فى قلب من يشاء" (1).
به نظر مى‏رسد كه برخى از مردم در وجود چنين علمى نزد پيامبران‏وامامان و گروهى از فقهاى امّت ترديد مى‏كنند و بدين سخنان خداونداستناد مى‏جويند كه:
( وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَيَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ) (2)
"وكليدهاى غيب پيش او (خدا) است كه كسى جز او از آنها آگاهى ندارد."
و: ( قُل لاَّ يَعْلَمُ مَن فِي السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ) (3)
"بگو در آسمانها و زمين، هيچ كس جز خداوند غيب نمى‏داند."
در حقيقت اگر مقصود اينان آن باشد كه انسان به عنوان انسان‏نمى‏تواند بر غيب آگاهى يابد، بى ترديد حق به جانب ايشان است، امّااگر آنان بخواهند بگويند كه خداوند نمى‏تواند به برخى از انسانها، غيب‏را بياموزد پاسخ خواهيم داد كه:
چنين نيست بلكه خداوند بر انجام اين كار تواناست. مگر هر يك ازما تا اندازه‏اى به آينده علم نداريم. به عنوان مثال مگر ما نمى‏دانيم كه‏روزى خواهيم مرد و يا مگر نمى‏دانيم كه قيامت بر پا خواهد شد وخداوندمردگان را بر خواهد انگيخت و خورشيد فردا طلوع خواهد كرد و امروزنيز بالاخره در پس كوههاى مغرب فرو مى‏رود؟ اين معارف و دهها دانش‏ديگر مربوط به آينده، بيش از نيمى از اطلاعات ما را تشكيل مى‏دهندوپايه علم و هدف اساسى علم مى‏باشند.
خداوند پاك به انسان چيزهايى را كه نمى‏دانست آموخت. وحى نيزبخشى از علم غيبى است كه پروردگار به هر يك از بندگان خود كه‏بپسندد، آن را مى‏آموزد.
خداوند متعال در قرآن فرموده است:
( عَالِمُ الْغَيْبِ فَلاَ يُظْهِرُ عَلَى‏ غَيْبِهِ أَحَداً * إِلَّا مَنِ ارْتَضَى‏ مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ‏يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَداً) (4)
"داننده غيب است و هيچ كس را بر غيبش آگاه نگرداند * مگر آن كس ازرسولان خود كه بر گزيده است كه بر محافظت او (فرشتگان را) از پيش رووپشت سر مى‏فرستد."
و نيز فرموده است:
( وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِن رُسُلِهِ مَن يَشَاءُفَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ) (5)
"و خداوند تمام شما را بر غيب آگاه نسازد و ليكن خداوند هر كس ازرسولانش را كه بخواهد بر مى‏گزيند. پس به خداوند و فرستادگانش ايمان آريدو اگر ايمان آوريد و تقوا پيشه كنيد، شما را پاداشى بزرگ است."
همچنين در جاى ديگرى فرموده است:
( ذلِكَ مِنْ أَنْبَاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهِ إِلَيْكَ وَمَا كُنتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يُلْقُونَ أَقلاَمَهُمْ أَيُّهُمْ‏يَكْفُلُ مَرْيَمَ وَمَا كُنْتَ لَدَيْهِمْ إِذْ يَخْتَصِمُونَ) (6)
"اين از خبرهاى غيب است كه آن را به تو وحى مى‏كنيم و تو نزد آنان‏حاضر نبودى آن زمان كه قرعه به نام نگهبانى و كفالت مريم مى‏زدند و تو نزدآنان نبودى هنگامى كه با يكديگر به مخاصمه بر مى‏خاستند."
بالاخره آنكه اينان در "وسعت" دانش پيامبران و اوصيا به ترديدافتاده‏اند. آنان هنوز در نيافته‏اند كه چگونه بشرى محدود مى‏تواند به‏راهنمايى پروردگار خويش به علم حقايق دست يابد. اينان از همان‏خاستگاهى به تكذيب اين "وسعت" علم مى‏پردازند كه پيشينيان ازهمان خاستگاه پيامبرى پيامبران را تكذيب مى‏كردند و اين خاستگاه‏همان جهل به مقامى است كه براى انسان مخلص و خداگر اختصاص داده‏شده است. اينان هنگامى كه "مجبور" شدند نبوّت را به رسميّت بشناسندوابعاد آنرا نشناختند كوشيدند تا آنجا كه ممكن است از شأن و مقام آن‏بكاهند و تا آنجا كه مى‏توانند سعى ميكنند معجزات ومقامات والاى آنان‏را انكار كنند و چون در اين هدف ناكام شدند، از قدر اوصياء مى‏كاهندوكرامات و برخوردارى آنان را از علم، آن هم از سر چشمه‏اى غيبى وبه‏صورت الهام، نفى كردند. حال آن كه اگر اينان با خود و با حق منصفانه‏برخورد مى‏كردند و پس از آن همه دلايل محكمى كه از خلال بررسى‏وپژوهش سخنان آنان به دست مى‏آمد، بدون هيچ تعصب كوركورانه ياپيشداورى هيچ مانع عقلى براى اعتراف به اين نكته نمى‏يافتند.
امام باقر نيز همچون ديگر ائمه عليهم السلام با دو گروه متفاوت از مردم‏برخورد داشت. در همان هنگامى كه برخى وى را از جنس بشرنمى‏دانستند و به سبب غلوى كه در اين خصوص نشان مى‏دادند از مرز دين‏فراتر مى‏رفتند، برخى ديگر اصلاً وابداً مقام والا و بزرگ حضرتش را به‏رسميّت نمى‏شناختند!!
يكى از افراد گروه نخست، مغيرة بن سعيد بود كه راه غلو پوييد و برامام باقر دروغ بست تا آنجا كه امام در باره او به يكى از يارانش به نام‏سليمان لبان فرمود:
هيچ مى‏دانى داستان مغيرة بن سعيد مانند كيست؟ سليمان گفت: نه.
آن‏حضرت فرمود:
ماجراى او همچون ماجراى بلعم است كه اسم اعظم بدو داده شده بودكه خداوند در باره او فرموده بود:
( آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِينَ) (7)
"آيتهاى خويش را به او عطا كرديم پس او از اين آيات سر پيچيد چنان كه‏شيطان او را تعقيب كرد و از گمراهان شد."
امّا گروه دوّم پر شمارتر بودند. اينان كسانى بودند كه نمى‏توانستند علم‏امام و معرفت وى را بدانچه آنان نمى‏شناختند و كرامت او را در نزدخداوند وپذيرفتن دعاهايش از سوى خداوند را به خود بقبولانند!!
اينان نه تنها منكر فضايل اهل‏بيت‏عليهم السلام هستند بلكه حتّى آنها راامورى ناممكن قلمداد مى‏كنند. چرا؟ چون هنوز انبيا و اولياى خدا ومقام والاى آنان را در پيشگاه پروردگار به درستى نشناخته‏اند.
اگر اينان واقعاً در آفرينش انسان و اينكه چگونه خداوند انسان را درزمين به جانشينى خويش برگزيد و به واسطه دانايى و توانايى كه بدوبخشيد، هر آنچه كه در زمين بود به تسخير وى در آورد انديشه‏مى‏كردند، پى مى‏بردند كه اين از حكمتهاى خداوند سبحان است كه يكى‏را در علم و دانايى بر ديگرى برترى دهد و به فرمانبرداران و مخلصانش،چه از راه وحى، همچون پيامبران، وچه از راه الهام، همچون جانشينان‏پيامبران، معرفت و آگاهى بيشترى بخشد.
از سوى ديگر، كتابى كه خداوند به وحى فرو فرستاده است خود دربرگيرنده چشم اندازهاى گسترده علم و دانش است كه جز كسانى كه‏خداوند دلهايشان را به ايمان آزموده است، بدانها دست نيازند كه ايمان‏نور خداوندى است كه از مشكات نبوّت تابيده مى‏شود. اين همان ياد و نام‏خداست كه از خانه‏هاى اوصيا اوج مى‏گيرد چنان كه خداوند در قرآن‏كريم فرموده است: ( اللَّهُ نُورُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَامِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ) (8)
"خداوند نور آسمانها و زمين است. داستان نورش به مشكاتى ماند كه درآن روشن چراغى باشد و آن چراغ در ميان شيشه‏اى."
و فرموده است: ( فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَن تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ‏فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ * رِجَالٌ لاَّ تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلاَ بَيْعٌ عَن ذِكْرِ اللَّهِ) (9)
"در خانه‏هايى خداوند رخصت داده كه آنجا رفعت يابد و در آن ذكر نام‏خدا شود و صبح و شام در آنها خداى را تسبيح كنند. مردانى كه نه سوداگرى‏ونه خريد وفروش آنان را از ياد خداوند غافل نگرداند."
آنگاه مى‏فرمايد: ( وَمَن لَّمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَمَا لَهُ مِن نُورٍ) (10)
"و هر كس كه خداوند برايش قرار ندهد نورى، برايش نورى نخواهد بود."