استان خراسان به مرکزیت شهر مشهد، تا سال ۱۳۸۳ با مساحتی معادل ۳۱،۳۳۵ کیلومتر مربع، وسیع‌ترین استان ایران بود که حدود یک پنجم مساحت کل ایران را تشکیل می‌داد. این استان پس از سال ۱۳۸۳، به سه استان خراسان جنوبی به مرکزیت بیرجند، خراسان رضوی به مرکزیت مشهد و خراسان شمالی به مرکزیت بجنورد تقسیم شد. واژه‌ی رضوی در نام این استان، به مقبره‌ی حضرت علی بن موسی الرضا (ع) در شهر مشهد اشاره دارد. خراسان رضوی از ۲۸ شهرستان، ۷۰ بخش و ۱۶۴ دهستان تشکیل شده‌است.
گناباد
شهر گناباد در جنوب خراسان رضوی بر اساس روایات شاهنامه فردوسی عرصه جنگ و حماسه دوران اساطیری بوده است. همچنین وجود دو محوطه وسیع باستانی اروک و حصار به عنوان زیستگاه جوامع باستانی متمدن مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد نمودی عینی از قدمت و ریشه‌های تاریخی گناباد است. ۱،۱۱۷ رشته قنات و همینطور قنات شگفت‌انگیز قصبه، یک شاهکار بشری، به عنوان نمادی از سختکوشی مردم کویر برای دست یافتن به مایه حیات در این خطه است. طبق داستان معروف دوازده رخ در شاهنامه فردوسی، زمان حفر این قنات واقع در شهر گناباد، به قبل از کیخسرو می‌رسد. با این حال مورخین بنیاد قنات قصبه را به دوره هخامنشی یعنی ۲۵۰۰ سال قبل نسبت داده‌اند.
مسجدجامع گناباد هم یکی دیگر از شاهکارهای مذهبی در خراسان رضوی و از بناهای دو ایوانی است که در سال ۶۰۹ هجری قمری ساخته شده و از امتیازات مهم آن وجود کتیبه‌های کوفی و آجرکاری‌های زیبایی است که بر اطراف ایوان قبله آن نقش بسته است. بر اساس آثار و شواهد موجود، ساختمان کنونی مسجدجامع گناباد دارای الحاقاتی است که احتمالا در دوران ایلخانی ایجاد شده است. امامزاده محمدعابد، یخدان کوثر، قلعه عمرانی و قلعه‌دختر نیز زمینه بسیار مناسبی برای گردشگری در این منطقه فراهم کرده است و در صورتی که طرح جامع گردشگری برای قنات قصبه نیز انجام شود، قابلیت جذب گردشگران خارجی را نیز دارد.
مسجد کاخک، مدرسه نجومیه، آب انبار و حسینه گناباد، مسجدجامع قوژد،مسجد حاج عبدالله نوقاب، آسیاب‌های آبی کاخک و سنو، کاروانسراهای فخرآباد و زین‌آباد، همه و همه نشانی از تعبد و سختکوشی مردم دیار عشق، عطش و عرفان است. بافت تاریخی روستای ریاب، مقبره جعتین گیسور، یخدان کوثر بیدخت، قلعه عمرانی و شوراب و مسجد مزار به ترتیب به دوران خوارزمشاهیان، سلجوقیان، صفویان،ساسانیان و قبل از اسلام برمی‌گردد که تداعی‌کننده تمدن دیرین این منطقه است.
وجود منطقه گردشگری و ییلاقی کاخک، مجموعه آبشار و آسیاب‌های آبی و خانه فنجان (محل تقسیم آب قنات) که دارای جاذبه‌های تاریخی فراوانی است و روستاهای سنو و زیبد که از محل‌های تاریخی و به روایتی محل جنگ‌های دوران اساطیری بوده و از طرفی کاروانسراهای بجستان که گرد و غبار خستگی را از زائران امام رضا(ع) می‌زداید، از دیگر مکان‌های دیدنی این خطه است. همچنین موزه‌های آب، مردم‌شناسی و باستان‌شناسی و همه اماکن تاریخی این شهر در ایام نوروز دایر و پذیرای مسافران نوروزی خواهد بود.
رشتخوار
شهرستان رشتخوار درشمال شرقی كشور و قسمت‌های متمایل به جنوب استان خراسان رضوی واقع شده است. این شهرستان براساس آخرین آمارمنتشرشده توسط سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان خراسان دارای ۴۳۶۰ كیلومتر مربع وسعت است. شهر رشتخوار به عنوان مركز این شهرستان دارای ارتفاع ۱۱۴۰ متر ازسطح دریا است. شهرستان رشتخوار متشكل از۲ بخش (مركزی و جنگل)، ۴ دهستان (رشتخوار، آستانه، جنگل و شعبه) و ۱۵۹ آبادی است.
نام رشتخوار به تعبیر بیشتر بزرگان و معتمدان از دو بخش «رُشت» به معنی فروغ و روشنایی و «خوار» به معنی آفتاب تشکیل شده كه در كل رشتخوار به معنی فروغ آفتاب تعبیر می‌شود. این تلقی با موضع جغرافیایی شهر كه واحه‌ای آفتابی همچون سایر شهرهای مركزی و جنوب شرقی خراسان است نیز سازگار است.
شهر رشتخوار نیز همچون سایر شهرهای تاریخی خراسان دارای آثار باستانی زیاد است. از جمله آثارتاریخی بجا مانده در محدوده شهری رشتخوار می‌توان از مسجد جامع رشتخوار یاد کرد که بنای آن در حاشیه جاده بین شهری خواف-رشتخوار و در کناره شرقی شهر رشتخوار واقع است. قدمت این بنا ۸۰۰ سال است که تا حدودی قدمت تاریخی شهر را نیز بیان می‌کند. شهرستان رشتخوار دارای آب و هوای خشک با زمستان‌های نسبتا سرد وتابستان‌های گرم است. از نظراقلیم منطقه خشک و نیمه خشک است.
قوچان
شهر قوچان را با شهر باستانی اشک یا ارسکه یک دانسته‌اند. این شهر در قرون وسطی به نام خبوشان و خوجان معروف بود. این شهر در زمان هلاکوخان تجدید بنا شد و نوه هلاکوخان، ارغون خان، بر وسعت آن افزود. در زمان غازان خان یک معبد بودایی در این شهر بنا شد. همچنین در طول تاریخ، این شهر چندین بار به علت زلزله ویران شده است، اما دوباره ساخته شده و رونق گرفته است. آثار به جامانده در این شهر عمدتا به قرن ششم هجری تعلق دارد. چشمه گرماب قوچان یکی از محل‌های دیدنی این شهر است.
آرامگاه بابا حسن در روستای خسرویه، آستانه شهر کهنه، امام زاده اسماعیل بن موسی بن جعفر(ع) در آبادی جرتوده، امام زاده جعفر در۳ کیلومتری شهر قوچان، امام زاده حسین اصغر در سر ولایت، امام زاده حسین بن حسن مجتبی در نوروزی، امام زاده علی بن موسی در آبادی شرف، تپه چیلغانی در قوچان، تپه زوباران درقوچان، تپه‌فتح‌آباد در ۵ کیلومتری باختر قوچان، تپه نادری (مروارید تپه) در شمال باختری شهر قوچان، تپه یام در شمال فاروج، قلعه تپه در ۱۵ کیلومتری شهر قوچان و مدرسه عوضیه یا مسجد جامع برخی از مکان های دیدنی و تاریخی این شهرستان را تشکیل می‌دهد.
شهرستان قوچان، با پهنه ای حدود ۶۸۶۸ كیلومتر مربع، در شمال استان خراسان رضو قرار دارد. این شهرستان از شمال به جمهوری تركمنستان، از غرب به شهرستان‌های شیروان و اسفراین، از شرق به شهرستان‌های درگز و چناران و از جنوب به شهرستان‌های نیشابور، چناران و سبزوار محدود است. هوای قوچان معتدل و نیمه مرطوب است.
کاشمر
نام اصلی این شهر ترشیز است. درگذشته این شهر جزو ولایتی به نام بوشت یا یوشت بود كه غیر از ترشیز، شهر معروف دیگری به نام كندر داشت. درسال ۵۲۰ ه.ق این شهر توسط سلطان سنجر سلجوقی محاصره و غارت شد و پس از آن یكی از مراكز مهم فرقه اسماعیلیه شد. در قرن هشتم هجری، این شهر توسط امیر تیمور گوركانی ویران شد. آثار به جا مانده در این شهر متعلق به قرون هفتم و هشتم هجری است. سرو افسانه‌ای كاشمر در این شهر قرار دارد.
شهرستان کاشمر، با پهنه‌ای حدود ۵ هزار کیلومتر مربع، در غرب خراسان رضوی قرار گرفته است. آرامگاه مدرس، باغ‌مزار، برج‌کشمیر، تپه باستانی کندر، چند باب آسیاب در دامنه کمر باغ دشت، سد شاهی در کوه سرخ و ریوش، سد عضدالدوله در شمال آبادی کاشمر، سید مرتضی در ۵ کیلومتری شمال کاشمر، قلعه آتشگاه، قلعه پسر، قلعه دختر و مسجد جامع برخی از مکان‌های دیدنی و تاریخی شهرستان کاشمر را تشکیل می‌دهد. هوای کاشمر نیز معتدل و خشک است.
نیشابور
نیشابور یکی از شهرهای استان خراسان رضوی در شرق ایران است. این شهر از مراکز فرهنگی، گردشگری، صنعتی و تاریخی استان خراسان رضوی و ایران است. شهر نیشابور مرکز شهرستان نیشابور است.
نیشابور دارای بناهای تاریخی و مراکز گردشگری زیادی است که از جمله می‌توان به آرامگاه کمال‌الملک، آرامگاه خیام، آرامگاه عطار، امامزاده محروق و ابراهیم، بی‌بی شطیطه و قدمگاه نیشابور اشاره کرد. زیباترین گردشگاه‌های نیشابور در دامنه رشته‌کوه البرز قرار دارد که از جمله آنها می‌توان به روستاهای دیزباد، خرو، درود و حصار بوژان و غار و کوه ابراهیم ادهم در اطراف باغرود و همچنین اردوگاه تربیتی کشوری شهیدرجایی (باغرود) اشاره کرد. نیشابور بر سر راه تهران به مشهد واقع شده است. فاصله نیشابور تا تهران ۷۷۶، تا مشهد ۱۱۷ و تا سبزوار ۱۱۶ کیلومتر است.
سبزوار
سبزوار یکی از شهرهای استان خراسان رضوی است که در غرب این استان، در شمال شرق ایران و در فاصله ۲۰۰ کیلومتری غرب مشهد قرار گرفته است. این شهر سابقا بیهق نام داشته است. پس از حمله مغول به ایران، به دلیل دلاوری مدافعان فدایی موسوم به سربداران، برای مدتی به نام سربداران نیز شناخته می‌شده است.
سبزوار در گذشته در مسیر راه ابریشم قرار داشت. این شهر در مسیر راه آهن تهران-مشهد قرار ندارد و نزدیک‌‌ترین فاصله این راه‌آهن با سبزوار بیش از ۳۰ کیلومتر است، ولی در سال‌های اخیر دومین فرودگاه سبزوار ساخته شد که در خرداد ۱۳۸۵ این فرودگاه دارای پروازهای بین‌المللی شد. بعضی از کوه‌های اطراف سبزوار و قلاع و همچنین دهات نام شاهنامه‌ای دارند؛ مثل کوه دو یا دیو، قلعه دو یا دیو و بلاش آباد بنام بلاش، پادشاه اشکانی. شهر سبزوار از تهران تقریبا ۶۷۰ کیلومتر فاصله دارد.
درگز
جمعیت شهرستان طبق سرشماری سال ۱۳۷۵ به ۷۸۱۰۰ نفر است. سهم جمعیت این شهرستان از كل استان ۳.۱ درصد است، راه هوایی و ریلی ندارد و راه‌های زمینی منتهی به آن نیز از نوع راه شوسه است. مردم این شهرستان به زبان‌های تركی، كردی، تركمنی و فارسی صحبت می‌كنند.
شهرستان درگز به فاصله ۲۵۸ کیلومتری از مرکز استان واقع است. کوه‌های مهم آن عبارتند از الله اکبر (که از رشته کوه‌های هزار مسجد است)، کوه چوریک، کوه مانیس و کوه خرپشتی داغ. رودهای مهم آن نیز عبارتند از رود درونگر (که روی زندگی مردم منطقه اهمیت زیادی دارد)، رود زنگلانلو و رود قره تیکان. این منطقه به دلیل اینکه در داخل کوهستان هزار مسجد واقع است، دارای آب و هوای سرد کوهستانی است، اما در نواحی پست، گرم و پوشیده از مراتع وچمنزار است. مرکز شهرستان درگز آب و هوای گرم و نیمه مرطوبی دارد.
شهرستان درگز از چهار بخش مرکزی، نوخندان، چاپشلو و لطف‌آباد تشکیل شده است. درگز به علت مجاورت با مرز ایران و جمهوری ترکمنستان، اهمیت سیاسی و نظامی خاصی دارد. بیشتر آثار تاریخی این شهر به دوره افشاریه تعلق دارد؛ ازجمله قلعه مستحکم کلات نادری که در نزدیکی نوار مرزی قرار دارد. درگز هم اکنون شهری متوسط و آباد است ودر شمال استان خراسان واقع شده است. مسجدنادری از مکان‌های دیدنی این شهر است. موزه حیات وحش این شهر نیز درچهل کیلومتری جنوب غربی آن، درپارک ملی تندوره (چهلمیر) قرار دارد.
خواف
خواف یکی از شهرهای استان خراسان است که تا چند سال پیش از بخش‌های شهرستان تربت حیدریه بود. تاریخ این شهر با تاریخ تربت حیدریه درهم آمیخته است. از آثار باستانی شهر خواف می‌توان از مسجد ملک زوزن در دشت خواف نام برد که متعلق به قرن هفتم هجری است. دیگر مراکز دیدنی آن نیز عبارتند از مسجدملک زوزن، مرسه غیاثیه‌ی خرگرد خواف، آسیاب بادی‌های منطقه‌ی خواف، کوشک سلامه‌ی خواف، مزار پیراحمد خوافی، بنای مزار خواجه‌یار خواف، یخدو، مسجدگنبد.
شهرستان خواف با بیش از ۱۱ هزار کیلومتر مربع پهنه، در شرق استان خراسان رضوی، در کنار مرز ایران و افغانستان قرار دارد. آب و هوای این شهرستان معتدل و خشک است. میانگین باران سالیانه این شهرستان به ۱۸۵ میلی متر می‌رسد.
تربت حیدریه
تربت حیدریه در گذشته زاوه نام داشت. در قرن هفتم هجری، شیخ حیدر، عارف معروف در آنجا زندگی می‌كرد. تغییر نام این شهر از زاوه به تربت حیدریه، به احتمال زیاد به زندگی و آرامگاه این عارف بزرگ مربوط است. آثار تاریخی به جامانده در این شهر به دوران ساسانیان و قرن هفتم هجری تعلق دارد.
مراكز دیدنی تربت حیدریه عبارتند از آرامگاه قطب الدین حیدر، آرامگاه شیخ ابوالقاسم، آتشكده بازه هور و بقعه شاه سنجان. شهرستان تربت حیدریه با پهنه ای حدود ۲۳،۸۸۸ كیلومتر مربع، در شمال استان خراسان رضوی و بلندی ۱۳۷۰ متری از سطح دریا قرار دارد. آب و هوای این شهرستان در بخش های كوهستانی سرد و معتدل و در نواحی جنوب غربی نیمه بیابانی است.
تربت جام
تربت جام، كهن دیارعرفان، واقع درشمال شرقی گستره پهناور ایران، با فاصله ۱۶۵ كیلومتری ازمشهد قراردارد. این شهرستان به مركزیت شهرتربت جام، جمعیتی بالغ بر ۲۱۰ هزارنفردارد. نام تربت جام برگرفته ازشخصیت شیخ احمدجام است كه مزار او به مثابه بخشی از هویت و میراث فرهنگی این دیار است.
مراكز دیدنی آن نیز عبارتند از برج علی آباد، آرامگاه شاه قاسم انوار، آرامگاه خواجه عزیزالله و مجموعه آرامگاهی تربت شیخ جام. شهرستان تربت جام با پهنه ای حدود ۸۳۶۲ كیلومتر مربع، در شمال شرقی استان خراسان رضوی، در كنار مرز ایران و افغانستان، در مسیر راه مشهد-اسلام قلعه و بلندی ۹۲۸ متر از سطح دریا قرار دارد. هوای تربت جام معتدل است.
تایباد
این شهر تا چند سال پیش یکی از بخش‌های تربت جام بود. از آثار تاریخی این شهر می‌توان از مسجد مزار مولانا زین الدین نام برد که متعلق به سال ۸۴۸ ه.ق است.
مراکز دیدنی آن عبارتند از مناره کرات، آرامگاه خواجه عبدالله، آرامگاه شاهزاده قاسم، آرامگاه مولانا زین‌الدین ابوبکر، مسجد غیاثیه شاهرخ، مسجد مولانا، روستای حسینی، روستای سوران، روستای آبقه و روستای پشته. شهرتایباد، مرکز شهرستان تایباد، با پهنه‌ای حدود ۹۷۰ هکتار، در خاور استان خراسان رضوی، در مسیر راه مشهد-اسلام قلعه و بلندی ۱۸۰ متری از سطح دریا قرار دارد. هوای شهر تایباد معتدل و خشک است.
سرخس
این شهر در گوشه شمال شرقی ایران، در مجاورت ترکمنستان قرار گرفته است. حد طبیعی منطقه را در جنوب، رودخانه کشف رود و حد شرقی را رود تجن (از پیوستن رودخانه هریرود و کشف رود) و حدود طبیعی غربی و جنوب غربی را آخرین امتدادهای ارتفاعات کپه داغ مشخص می‌کند. آثار دیدنی این شهر نیز عبارتند از مقبره لقمان بابا و رباط شرف.
چناران
نام این ناحیه در گذشته‌های بسیار دور «رادکان» بوده و سپس «ارداک» خوانده شده و ظاهرا از سال ۱۳۳۸ هـ.ش به چناران تبدیل و مرکز آن رادکان تعیین شده است.
مکان های دیدنی آن عبارتند از شهر منیجان، دره وآبشار اخلمد، مسجد جامع پیشین شهر و میل رادكان،
کلات
کلات نادری فلاتی وسیع و بخشی از دشت خاوران است. کلات درست در مرز شمال خراسان امروزی قرار گرفته و محدوده شمالی آن در خاک ترکمنستان است. دور تا دور فلات توسط کوه‌ها و صخره‌های پرشیب احاطه شده و کمتر جای نفوذ به داخل دارد؛ از این رو به درستی دژ طبیعی نام گرفته است. از آنجایی که کلات در نزدیکی جاده ابریشم بین شهرهای ماورا النهر(فرارود) و نواحی مرکزی فلات ایران قرار داشت، از دیرباز دارای اهمیت بود.
معروف‌ترین جاذبه دیدنی کلات نادری قصر خورشید است. این قصر از ۶۵ برش سنگی ساخته شده و دارای سه طبقه زیرزمین همکف و بالا است. گچبری‌ها و طلاکاری‌های فراوانی در درون قصر دیده می‌شود و دیوارهای آن بارها برای یافتن گنج‌های نادر شکافته شده است. نکته جالب در معماری این بنا نقش پرندگانی مانند طوطی و میوه‌هایی مانند موز و آناناس است که حکایت ازهندی بودن معماران قصر دارد؛ معمارانی که احتمالا نادر شاه از هند آورده بود. روبروی قصر خورشید مسجد گنبد کبود متعلق به دوران ایلخانان و احیا شده توسط نادرافشار دیده می‌شود که در شبستان آن یکی از سلاطین آل جلایر مدفون است. نرسیده به کلات و در ابتدای دوراهی باجگیران، آبشار زیبا و پرآب قره سو قرار دارد که در ایام تابستان تفرجگاه مشهدی‌ها است.
تنها راه ارتباطی کلات از طریق تونلی است که احداث آن پیش از انقلاب آغاز شده و بعد از انقلاب به پایان رسیده است. نکته عجیب درباره این تونل این است که ابتدای آن فراخ‌تر است و هر چه به انتهای آن نزدیک می‌شوید تنگ‌تر می‌شود. بعد از تونل، شهر کلات نادری به شکل مستطیل در کنار رود کلات ساخته شده است؛ همان رودی که در ادامه به دشت خاوران می‌رسد و پس از طی مسافتی به آمودریا می‌ریزد.
یکی دیگر از بناهای تاریخی منطقه بند نادری است که در چهار کیلومتری شرق کلات قرار دارد. اصل این بنا متعلق به دوران سلجوقی است و در دوران نادر ترمیم شده است. تاج سد در حدود ۹۵ متر ارتفاع آن ۷۰ متر و ضخامت سد بین ۲۰ تا ۲۷ متر در نوسان است. آجر و ساروج در دیواره سد و سنگ و ساروج در قسمت‌های جانبی آن به عنوان مصالح به کار رفته است. کتیبه نادری در دربند که یکی از ورودی‌های کلات است، بر روی سنگ نوشته شده است. ۲۴ بیت این کتیبه در رثای نادر، فرزند شمشیر، است که ۴ بیت اول آن فارسی و بقیه ترکی درگزی است. پایان کتیبه به علت مرگ نادر رها شده است. در کنار کتیبه نادر و بر بالای تنگه دربند، برج هشت متری ارغونشاه قرار دارد. این برج از کف رودخانه ۴۰ متر ارتفاع دارد. ورود و خروج به حصار کلات در گذشته از این برج مراقبت می‌شده است.
در کنار اینها باید به لوله کشی ۱۲،۰۰۰ متری اشاره کرد که بوسیله آن استادکاران ایرانی با تراشیدن دل سن‌گها با قطر یک متر و قرار دادن آنها با طولی در حدود ۳۰ تا ۶۰ سانتیمتر در کنار هم، آب را از آبشار قره‌سو به قصر خورشید می‌آوردند. درارتفاعات بالای کلات قلعه‌ای به نام فرود دیده می‌شود و در شاهنامه فردوسی به کلات و نبردی که در آن بین ایرانیان و تورانیان به رهبری فرود، پسر سیاوش، در می‌گیرد اشاره شده است.
از دیرباز و در دوران نادر شاه و تا زمان رضا شاه، برای جلوگیری از حمله تاتارها و ترکمن‌ها و ازبک‌ها، از آن سوی آمو، عشایر کرد، ترک، لر، عرب و فارس به اینجا کوچانده شده‌اند و همین باعث تنوع قومی و زبانی فراوانی در منطقه شده است.
در سراسر جنوب کلات کوه‌های هزارمسجد با پوشش جنگلی تنک دیده می‌شود .سراسر این ارتفاعات را جنگل‌های خودروی سرو کوهی یا ارس پوشانده است. چوب ارس بسیار مقاوم و سازگار با آب و هوای نیمه‌‌مرطوب و خاک اسیدی است. در ارتفاعات هزارمسجد غیر از ارس گونه‌های مختلف زرشک، نسترن، گردو و پسته‌ی‌کوهی نیز دیده می‌شود.
