شناخت مختصرى از زندگانى امام حسين (ع)
سومين امام معصوم، در سوم (يا چهارم) شعبان سال چهارم هجرى در شهر
مدينه ديده به جهان گشود. او دومين ثمره پيوند فرخنده على (ع) و حضرت
فاطمه دختر پيامبر اسلام (ص) بود/
حسين بن على در دوران عمر خود به شجاعت و آزادگى و ايستادگى در برابر ظلم و ستم شهرت داشت.
مراحل زندگى حسين بن على (ع)
حسين بن على (ع) مدت شش سال از دوران كودكى خود را در زمان جد بزرگوار
خود سپرى كرد و پس از آن حضرت، مدت سى سال در كنار پدرش اميرمومنان (ع)
زندگى كرد و در حوادث مهم دوران خلافت ايشان به صورت فعال شركت داشت. پس
از شهادت امير مومنان(در سال 40هجرى) مدت ده سال در صحنه سياسى و اجتماعى
در كنار برادر بزرگ خود حسن بن على (ع) قرار داشت و پس از شهادت امام
حسن(ع) (در سال 50هجرى) به مدت ده سال، در اوج قدرت معاويه بن ابى سفيان،
بارها با وى پنجه درافكند و پس از مرگ وى نيز در برابر حكومت پسرش يزيد
قيام كرد و در محرم سال 61 هجرى در سرزمين كربلا به شهادت رسيد/
آخرين بخش زندگى امام حسين، يعنى دوران امامت آن حضرت، مهمترين بخش زندگى
او به شمار مىرود و در اين كتاب، بيشتر پيرامون همين بخش سخن خواهيم گفت/
مبارزات حسين بن على (ع) در دوران قبل از امامت
حسين بن على ع از دوران نوجوانى كه شاهد انحراف دسگاه حكومت اسلامى از
مسير اصلى خود بود، از موضعگيريهاى سياسى پدر خود پيروى و حمايت مىكرد؛
چنانكه در زمان خلافت عمر بن خطاب، روزى وارد مسجد شد و ديد عمر بر فراز
منبر نشسته است، با ديدن اين صحنه، بالاى منبر رفت و به عمر گفت: از منبر
پدرم پايين بيا و بالاى منبر پدرت برو!
عمر كه قافيه را باخته بود،
گفت: پدرم منبر نداشت! آنگاه او را در كنار خود نشانيد، و پس از آنكه از
منبر پايين آمد، او را به منزل خود برد و پرسيد: اين سخن را چه كسى به تو
ياد داده است؟ او پاسخ داد: هيچ كس!(1)
در جبهههاى نبرد با ناكثين و قاسطين
حسين بن على (ع)
در دوران خلافت پدرش، اميرمومنان ع،در صحنههاى سياسى و نظامى در كنار آن
حضرت قرار داشت. او در هر سه جنگى كه در اين دوران براى پدر ارجمندش پيش
آمد، شركت فعال داشت.(2)
در جنگ جمل فرماندهى جناح چپ سپاه امير مومنان (ع) به عهده وى بود(3) و در
جنگ صفين، چه از راه سخنرانيهاى پرشور و تشويق ياران على (ع) جهت شركت در
جنگ، و چه از رهگذر پيكار با قاسطين، نقشى فعال داشت (4)در جريان حكميت
نيز يكى از شهود اين ماجرا از طرف على (ع) بود.(5)
حسين بن على (ع) پس از شهادت على (ع) در كنار برادر خويش، رهبر و پيشواى
وقت، حسن بن على ع قرار گرفت، و هنگام حركت نيروهاى امام مجتبى ع به سمت
شام، همراه آن حضرت در صحنه نظامى و پيشروى به سوى سپاه شام حضور داشت، و
هنگامى كه معاويه به امام حسن (ع) پيشنهاد صلح كرد، امام حسن، او و
عبدالله بن جعفر را فراخواند و درباره اين پيشنهاد، با آن دو به گفتگو
پرداخت (6)و بالاخره پس از متاركه جنگ و انعقاد پيمان صلح، همراه برادرش
به شهر مدينه بازگشت و همانجا اقامت گزيد.(7)
اوضاع سياسى و اجتماعى دوران امامت امام حسين (ع)
در
زمان امام حسين (ع) انحراف از اصول و موازين اسلام، كه از «سقيفه» شروع
شده و در زمان عثمان گسترش يافته بود، به اوج خود رسيده بود. در آن زمان
معاويه كه سالها از سوى خليفه دوم و سوم به عنوان استاندار در منطقه شام
حكومت كرده و موقعيت خود را كاملا تثبيت كرده بود، بنام خليفه مسلمين
سرنوشت و مقدرات كشوراسلامى را در دست گرفته حزب ضد اسلامى اموى را بر امت
اسلام مسلط ساخته بود و به كمك عمال ستمگر و يغماگر خود مانند: زياد بن
ابيه، عمرو بن عاص، سمرة بن جندب و... حكومت سلطنتى استبدادى تشكيل داده،
چهره اسلام را وارونه ساخته بود/
معاويه از يك سو، سياست فشار سياسى و اقتصادى را در مورد مسلمانان آزاده و
راستين اعمال مىكرد و با كشتار و قتل و شكنجه و آزار، و تحميل فقر و
گرسنگى بر آنان، از هر گونه اعتراض و جنبش و مخالفت جلوگيرى مىكرد، و از
سوى ديگر، با احياى تبعيضهاى نژادى و رقابتهاى قبيلهاى در ميان قبائل،
آنان را به جان هم مىانداخت و از اين رهگذر نيروهاى آنان را تضعيف مىكرد
تا خطرى از ناحيه آنان متوجه حكومت وى نگردد، و از سوى سوم، به كمك عوامل
مزدور خود با جعل حديث و تفسير و تاويل آيات قرآن به نفع خود، افكار عمومى
را تخدير كرده، و به حكومت خودش وجهه مشروع و مقبول مىبخشيد/
اين سياست ضد اسلامى، به اضافه عوامل ديگر همچون ترويج فرقههاى باطل
نظير: جبريه و مرجئه كه از نظر عقيدتى با سياست معاويه همسو بودند، آثار
شوم و مرگبار در جامعه به وجود آورده و سكوت تلخ و ذلتبارى را بر جامعه
حكمفرما ساخته بود/
در اثر اين سياست شوم، شخصيت جامعه اسلامى مسخ و ارزشها دگرگون شده بود،
به طورى كه مسلمانان، با آنكه مىدانستند اسلام هيچ وقت اجازه نمىدهد
آنان مطيع زمامداران بيدادگرى باشند كه بنام دين بر آنها حكومت مىكنند،
با اين حال بر اثر ضعف و ترس و ناآگاهى، از زمامداران ستمگر پشتيبانى
مىكردند. در اثر اين سياست، مسلمانان، بر خلاف منطق قرآن و تعاليم پيامبر
(ص)، تبديل به افرادى ترسو، سازشكار، و ظاهر ساز گشته بودند/
تاريخ اين دوره از زندگى مسلمانان، پر از شواهدى است كه نشان مىدهد اين
دگرگونى و انحراف فراگير شده، جامعه اسلامى را با خود همرنگ ساخته بود/
اگر عكس العملى را كه مسلمانان در برابر سياست عثمان و عمال وى از خود
نشان دادند، با روشى كه در برابر سياست معاويه در پيش گرفتند مقايسه كنيم،
آثار شوم اين سياست شيطانى را در جامعه اسلامى بوضوع مشاهده مىكنيم، زيرا
مسلمانان در برابر سياست عثمان با قيام عمومى، عكس العمل نشان دادند؛
قيامى كه بزرگترين شهرهاى اسلامى يعنى مدينه، مكه، كوفه، بصره، مصر و ساير
شهرها و روستاها در آن شركت داشتند؛ ولى با توجه به اينكه در زمان معاويه
ظلم به مراتب بيشر، ميزان قتل و تهديد زيادتر و گستردهتر؛ و محروميت
مسلمانان از حقوق و ثروت و درآمد خود آشكارتر بود، با اين حال عكس العمل
دسته جمعى در برابر رفتار ضد اسلامى معاويه ديده نمىشد، بلكه مردم
كوركورانه در برابر معاويه مطيع و خاضع بودند. بلى گاه گاه اعتراضهاى
پراكندهاى مثل مخالفت «حجر بن عدى» و «عمرو بن حمق خزاعى» و امثال آنها
صورت يك جنبش عملى و عمومى در نمىآمد، بلكه شعله آن بسرعت خاموش مىگشت،
زيرا حكومت وقت، سران جنبش را مىكشت و انقلاب را در نطفه خفه مىكرد و
جامعه هيچ تكانى نمىخورد.(8)
موانع قيام در عصر معاويه
ولى با وجود چنين وضع اسفناك
و انفجارآميزى كه در زمان تسلط معاويه حكمفرما بود، بنابر ملاحظات فراوان،
قيام و انقلاب مسلحانه در آن زمان نه مقدور بود و نه مفيد. دو عامل زير را
مىتوان مهمترين موانع قيام امام حسين (ع) در زمان حكومت معاويه شمرد:
پيمان صلح امام حسن (ع) با معاويه
اگر حسين بن على (ع)
در زمان معاويه قيام مىكرد، معاويه مىتوانست از پيمان صلحى كه با امام
حسن (ع) بسته و مورد تاييد حسين بن على (ع) نيز قرار داشت، به منظور متهم
ساختن حسين بن على (ع) بهره بردارى كند، زيرا همه مردم مىدانستند كه امام
حسن و امام حسين متهد شدهاند تا زمانى كه معاويه زنده است سكوت كرده به
حكومت او گردن نهند، حال اگر حسين (ع) بر ضد معاويه قيام مىكرد، امكان
داشت معاويه او را شخصى فرصت طلب و پيمان شكن قلمداد كند/
البته مىدانيم كه امام حسين (ع) پيمان معاهده خود را با معاويه، پيمانى
لازم الوفأ نمىدانست؛ زيرا اين پيمان از روى آزادى و ميل و اختيار صورت
نگرفته بود، بلكه پيمانى بود كه تحت فشار و اجبار، و در شرائطى صورت گرفته
بود كه بحث و گفتگو فايدهاى نداشت، بعلاوه خود معاويه آن را نقض كرده و
محترم نشمرده بود و خود را به رعايت آن ملزم نمىدانست، بنابراين چنين عهد
و پمانى، اگر هم در اصل صحيح و معتبر بود، حسين بن على(ع) مقيد به آن
نبود، زيرا خود معاويه آن را زير پا گذاشته و در نقض آن از هيچ كوششى فرو
گذار نكرده بود، اما در هر حال معاهده صلح، مىتوانست دستاويز تبليغاتى
معاويه در برابر قيام احتمالى حسين (ع) قرار گيرد/
از طرف ديگر، بايد ديد در برابر قيام احتمالى او اجتماع چگونه قضاوت مىكرد؟
پيداست اجتماع زمان امام حسين ع - چنانكه گذشت - اجتماعى بود كه حال قيام
و انقلاب نداشت و شمشير جهاد به آب عافيت شسته بود. طبعاً چنين اجتماعى
عافيتطلبى خود را چنين توجيه مىكرد كه حسين (ع) با معاويه پيمان بسته
است و بايد به آن وفا كند/
بنابراين اگر امام حسين (ع) در زمان معاويه قيام مسلحانه مىكرد، معاويه
مىتوانست آن را به عنوان يك شورش غير موجه و برخلاف مواد پيمان صلح بين
طرفين معرفى كند و چون جامعه آن روز چنانكه گفتيم - جامعهاى بود كه حال
قيام و انقلاب نداشت، طبعا منطق معاويه را تاييد مىكرد/
2- ژست دينى معاويه
قيام امام حسين (ع) در زمان يزيد،
چنان پرشور و مهيج بود كه خاطره آن در دلهاى مردم جاويد مانده است و
چنانكه مشاهده مىكنيم پس از قرون متمادى، هنوز هم مردم، قهرمانان كربلا
را براى خود نمونه و سرمشق قرار مىدهند و در ابراز قهرمانى و فداكارى از
آنها الهام مىگيرند، ولى به گمان قوى اگر امام حسين (ع) در زمان معاويه
قيام مىكرد، قيام او داراى چنين شور و حماسهاى نمىشد. راز اين مطلب را
بايد در نفوذ و شيطنت و بازيگرى معاويه، و روش خاص او در حل و فصل مشكلات
جستجو كرد/
گر چه معاويه عملا اسلام را تحريف كرده، حكومت اشرافى اموى را جايگزين
خلافت ساده و بى پيرايه اسلامى ساخته و جامعه اسلامى را به يك جامعه غير
اسلامى تبديل كرده بود، اما او اين مطلب را بخوبى درك مىكرد كه چون بنام
دين و خلافت اسلامى حكومت مىكند، نبايد مرتكب كارهايى بشود كه مردم آن را
مبارزه با دين - همان دينى كه بنام آن حكومت مىكند- تلقى نمايند، بلكه او
لازم مىديد هميشه به اعمال خود، رنگ دينى بدهد تا اعمال وى با مقامى كه
دارد، سازگار باشد، و آن دسته از كارهايى را كه مشروع جلوه دادن آنها
مقدور نيست در خفا انجام دهد/
پارهاى از اسناد و شواهد تاريخى نشان مىدهد كه معاويه فردى بيدين بوده و
به هيچ چيز اعتقاد نداشته است؛ به طورى كه «مغيره بن شعبه» معلوم الحال و
بى بند و بار، از سخنانى كه در بعضى از مجالس خصوصى معاويه، از خود وى
شنيده بود، اظهار تاسف و اندوه كرده مىگفت:«معاويه خبيثترين افراد مردم
است.»(9)
ولى با وجود اينها، همين روش معاويه در تظاهر به برخى از ظواهر دينى، درك ماهيت او را براى عامه مردم مشكل ساخته بود/
معاويه براى آنكه به منصب و مقام خود، رنگ مذهبى بدهد، از اوضاع و شرائط
بخوبى بهره بردارى مىكرد. او از يك طرف خونخواهى عثمان را عنوان مىساخت
و از طرف ديگر پس از جريان حكميت و همچنين به واسطه صلح با امام حسن (ع) و
بيعت مردم با وى، خود را در افكار عمومى شايسته خلافت قلمداد مىكرد/
بنابراين اگر امام حسين (ع) در زمان او قيامى مسلحانه به راه مىافكند، وى
بسهولت مىتوانست آن را در افكار عمومى يك اختلاف سياسى و كشمكش بر سر
قدرت و حكومت معرفى كند، نه قيام حق در برابر باطل!
مبارزات امام حسين (ع) با حكومت معاويه
اما هيچ يك از
اين موانع باعث نمىشد كه امام حسين (ع) در برابر بدعتها و بيدادگريهاى بى
شمار معاويه سكوت كند، بلكه او در آن شرائط پرخفقان كه كسى جرات اعتراض
نداشت، تا آنجا كه در توان داشت، در برابر مظالم معاويه به مبارزه و
مخالفت برخاست. در اينجا سه مورد از مبارزات امام حسين (ع) با حكومت
معاويه را به عنوان نمونه مورد بررسى قرار مىدهيم:
1- سخنرانيها و نامههاى اعتراض آميز
در دوران ده ساله
امامت امام حسين (ع)، كه آن حضرت در صحنه سياسى با معاويه روبرو بود،
نامههاى متعددى بين او و معاويه رد و بدل شده است كه نشانه موضعگيرى سخت
و انقلابى امام حسين (ع) در برابر معاويه است/
امام بدنبال هر جنايت و اقدام ضد اسلامى معاويه او را بشدت مورد انتقاد و
اعتراض قرار مىداد. يكى از مهمترين اين موارد، موضوع وليعهدى يزيد بود/
مخالفت با وليعهدى يزيد
معاويه به دنبال فعاليتهاى دامنه
دار خود به منظور تثبيت وليعهدى يزيد، سفرى به مدينه كرد تا از مردم
مدينه، بويژه شخصيتهاى بزرگ اين شهر كه در رأس آنان امام حسين (ع) قرار
داشت، بيعت بگيرد. او پس از ورود به اين شهر، با «حسين بن على (ع)» و
«عبدالله بن عباس» ديدار كرد و طى سخنانى موضوع وليعهدى يزيد را پيش كشيده
و كوشش كرد كه موافقت آنان را با اين موضوع جلب كند. حسين بن على (ع) در
پاسخ سخنان وى با ذكر مقدمهاى چنين گفت:...تو در برترى و فضيليت كه براى
خود قائلى، دچار لغزش و افراط شدهاى و با تصاحب اموال عمومى مرتكب ظلم و
اجحاف گشتهاى. تو از پس دادن اموال مردم به صاحبانش خوددارى و بخل
ورزيدى، و آنقدر آزادانه به تاخت و تاز پرداختى كه از حد خود تجاوز نمودى،
و چون حقوق حقداران را به آنان نپرداختى، شيطان به بهره كامل و نصيب اعلاى
خود (در اغواى تو) رسيد/
آنچه درباره كمالات يزيد و لياقت وى براى اداره امور امت اسلامى گفتى
فهميدم. تو يزيد را چنان توصيف كردى كه گويا شخصى را مىخواهى معرفى كنى
كه زندگى با او بر مردم پوشيده است و يا از غايبى خبر مىدهى كه مردم او
را نديدهاند! و يا در اين مورد فقط تو علم و اطلاع به دست آوردهاى! نه،
يزيد آنچنانكه بايد خود را نشان داده و باطن خود را آشكار ساخته است. يزيد
را آنچنانكه هست معرفى كن! يزيد جوان سگباز و كبوتر باز و بوالهوسى است كه
عمرش باساز و آواز و خوشگذرانى سپرى مىشود. يزيد را اين گونه معرفى كن و
اين تلاشهاى بى ثمر را كنار بگذار! گناهانى كه تاكنون درباره اين امت بر
دوش خود بار كردهاى بس است، كارى نكن كه هنگام ملاقات پروردگار، بار
گناهانت از اين سنگينتر باشد. تو آنقدر به روش باطل و ستمگرانه خود ادامه
دادى و با بيخردى مرتكب ظلم شدى كه كاسه صبر مردم را لبريز نمودى، اينك
ديگر مابين مرگ و تو بيش از يك چشم بر هم زدن باقى نمانده است، بدان كه
اعمال تو نزد پروردگار محفوظ است و بايد روز رستاخيز پاسخگوى آنها
باشى...!(10)
نگرانى معاويه از قيام امام حسين (ع)
در همان ايام يك
سال «مروان بن حكم» كه از طرف معاويه حاكم مدينه بود، به وى نوشت: عمرو بن
عثمان گزارش كرده است كه، «گروهى از رجال و شخصيتهاى عراق و حجاز نزد حسين
بن على (ع) رفت و آمد مىكنند» و اظهار كرده است كه، «اطمينان ندارد حسين
قيام نكند.»
مروان در نامه خود اضافه مىكرد كه: من در اين باره تحقيق كردهام، طبق
اطلاعات رسيده او فعلا قصد قيام و مخالفت ندارد، ولى اطمينان ندارم كه در
آينده نيز چنين باشد، اينك نظر خود را در اين باره بنويسيد/
معاويه، پس از دريافت اين گزارش، علاوه بر پاسخ نامه مروان، نامهاى نيز به اين مضمون به حسين بن على(ع) نوشت:
«گزارش پارهاى از كارهاى تو به من رسيده است كه اگر صحت داشته باشد من
آنها را شايسته تو نمىدانم. سوگند به خدا هر كس پيمان و معاهدهاى ببندد،
بايد به آن وفادار باشد و اگر اين گزارش صحت نداشته باشد، تو سزاوارترين
شخص براى چنين وضعى هستى. اينك مواظب خود باش و به عهد و پيمان خود وفا
كن. اگر با من مخالفت كنى با مخالفت روبرو مىشوى و اگر بدى كنى بدى
مىبينى، از ايجاد اختلاف ميان امت بپرهيز...»(11)
پاسخ تاريخى امام حسين (ع) به معاويه
امام حسين (ع) در پاسخ او چنين نوشت:
اما بعد، نامه تو بدستم رسيد، نوشتهاى كه خبرهايى از من به گوش تو رسيده
است كه به گمان تو هيچ وقت زيبنده من نبوده و تو آنها را در خور شأن من
نمىدانستهاى! بايد بگويم تنها خدا است كه انسان را به كارهاى نيك هدايت
مىكند و توفيق اعمال خير را به انسان مىدهد/
اما آنچه در باب من به گوش تو رسيده، يك مشت سخنان بى اساس است كه
چاپلوسان و سخن چينان تفرقه انداز و دورغ پرداز، از پيش خود ساخته و
پرداختهاند. اين گمراهان بيدين دروغ گفتهاند من نه تدارك جنگى بر ضد تو
ديدهام و نه قصد خروج بر ضد تو داشتهام، ولى از اينكه بر ضد تو و بر ضد
دوستان ستمگر و بى دين تو، كه حزب ستمگران و برادران شيطانند، قيام
نكردهام از خدا مىترسم/
آيا تو قاتل «حجربن عدى» و يارانش نبودى؟ قاتل كسانى كه همه، از
نمازگزاران و پرستندگان خداوند بودند؛ كسانى كه بدعتها را ناروا شمرده و
با آن سخت مبارزه مىكردند، و كارشان امر به معروف ونهى از منكر بود. تو
پس از آنكه به آنان امان دادى و سوگندهاى اكيد ياد كردى كه به خاطر حوادث
گذشته آزارشان نكنى، برخلاف امان و سوگند خود، آنان را ظالمانه كشتى، و با
اين كار، بر خدا گستاخى نموه، عهد و پيمان او را سبك شمردى.
آيا تو قاتل «عمرو بن حمق»، آن مسلمان پارسا كه از كثرت عبادت چهره و بدنش
تكيده و فرسوده شده بود، نيستى كه پس از دادن امان و بستن پيمان -پيمانى
كه اگر به آهوان بيابان مىدادى، از قلههاى كوهها پايين مىآمدند - او را
كشتى؟!
آيا تو نبودى كه «زياد» (پسر سميه) را برادر خود خواندى و او را پسر
ابوسفيان قلمداد كردى، در حالى كه پيامبر فرموده است:«نوزاد به پدر ملحق
مىگردد و زناكار بايد سنگسار گردد»؟!
اى كاش جريان به همينجا خاتمه مىيافت، اما چنين نبود، بلكه پسر سميه را
پس از برادر خواندگى، بر ملت مسلمان مسلط ساختى و او نيز با اتكا به قدرت
تو مسلمانها را كشت، دستها و پاهايشان را قطع كرد، و بر شاخههاى نخل به
دار آويخت! اى معاويه تو عرصه را چنان بر مسلمانان تنگ ساختى كه گويى تو
از اين امت، و اين امت از تو نبودهاند!
آيا تو قاتل «حضرمى» نيستى كه جرم او اين بود كه همين زياد به تو اطلاع
داد كه «وى پيرو دين على است»، در حالى كه دين على همان دين پسر عمويش
پيامبر (ص) است و بنام همان دين است كه اكنون تو براريكه حكومت و قدرت
تكيه زدهاى! و اگر اين دين نبود، تو و پدرانت هنوز در جاهليت به سر
مىبرديد و بزرگترين شرف و فضيلت شما، رنج و مشقت دو سفر زمستانى و
تابستانى به يمن و شام بود، ولى خداوند در پرتو رهبرى ما خاندان، شما را
زا اين زندگى نكبتبار نجات بخشيد/
اى معاويه! يكى از سخنان تو اين بود كه در ميان اين امت ايجاد اختلاف و
فتنه نكنم. من هيچ فتنهاى بزرگتر و مهمتر از حكومت تو بر اين امت سراغ
ندارم! ديگر از سخنان تو اين بود كه مواظب رفتار و دين خود، و امت محمد
(ص) باشم. من (وقتى به وظيفه خود مىانديشم و به دين خود و امت محمد (ص)
نظر مىافكنم) وظيفهاى بزرگتر از اين نمىدانم كه با تو بجنگم، و اين
جنگ، جهاد در راه خدا خواهد بود، و اگر (به خاطر يك رشته عذرها) از قيام
بر ضد تو خوددارى كنم از خدا طلب آمرزش مىكنم (چون ممكن است آن عذرها در
پيشگاه خدا پذيرفته نباشد) و از خدا مىخواهم مرا به آنچه موجب رضا و
خشنودى اوست، ارشاد و هدايت كند/
اى معاويه! ديگر از سخنان تو اين بود كه: اگر من به تو بدى كنم، با من بدى
خواهى كرد و اگر با تو دشمنى كنم دشمنى خواهى نمود. بايد بگويم: در اين
جهان نيكان و صالحان همواره با دشمنى بدكاران روبرو بودهاند، و من
اميدوارم دشمنى تو زيانى به من نرساند و زيان بدانديشيهاى تو بيش از همه
متوجه خودت گردد و اعمال تو را نابود سازد، پس هر قدر مىتوانى دشمنى كن!/
اى معاويه! از خدا بترس و بدان كه گناهان كوچك و بزرگت همه در پرونده
خدايى ثبت شده است. اين را نيز بدان كه خدا جنايات تو را كه به صرف ظن و
گمان مردم را مىكشى، و به محض اتهام، آنان را به حكومت رساندهاى، هرگز
به دست فراموشى نخواهد سپرد/
تو با اين كار، خود را به هلاكت افكندى، دين خود را تباه ساختى، و حقوق ملت را پايمال كردى، والسلام.(12)
2- سخنرانى كوبنده و افشاگرانه در كنگره عظيم حج
يك (يا
دو سال) پيش از مرگ معاويه كه فشار و تضييقات نسبت به شيعيان از طرف حكومت
وى به اوج شدت رسيده بود، امام حسين (ع) به حج مشرف شد و در حالى كه
«عبدالله بن عباس» و«عبدالله بن جعفر» آن حضرت را همراهى مىكردند، از
«صحابه» و «تابعين» و بزرگان آن روز جامعه اسلامى كه به پاكى و صلاح شهرت
داشتند، و نيز عموم بنى هاشم خواست كه در چادر او واقع در «منى» اجتماع
كنند. بالغ بر هفتصد نفر از تابعين و دويست نفر از صحابه در چادر آن حضرت
گرد آمدند. آنگاه امام بپاخاست و سخنانى به اين شرخ ايراد كرد:
«ديديد كه اين مرد زورگو و ستمگر با ما و شيعيان ما چه كرد؟ من در اينجا
مطالبى را با شما در ميان مىگذارم، اگر درست بود، تصديق، و اگر دروغ بود،
تكذيب كنيد. سخنان مرا بشنويد و گفتار مرا بنويسيد؛ وقتى كه به شهرها و
ميان قبائل خود برگشتيد، با افراد مورد اعتماد و اطمينان در ميان بگذاريد
و آنان را به رهبرى ما دعوت كنيد، زيرا مىترسم اين موضوع (رهبرى امت توسط
اهل بيت) به دست فراموشى سپرده شود و حق نابود و مغلوب گردد.»
امام سپس فضيلتها و سوابق درخشان پدرش امير مومنان (ع) و خاندان امامت را
برشمرد و بدعتها و جنايتها و اعمال ضد اسلامى معاويه را تشريح كرد(13)و
بدين وسيله يك حركت عظيم تبليغى را بر ضد حكومت پليد معاويه پديد آورد و
زمينه را براى قيام فراهم ساخت/
«حسن بن على بن شعبه»، از دانشمندان بزرگ قرن چهارم، در كتاب «تحف العقول»
خطبهاى را از امام حسين (ع)نقل كرده كه محل و تاريخ ايراد آن روشن نيست،
ولى قرائن و شواهد و محتواى خطبه نشان مىدهد كه اين همان خطبه است كه
حضرت در «منى» ايراد نموده است. ما به مناسبت بحث، ترجمه بخشهايى از اين
خطبه را در زير مىآوريم:
اى رجال مقتدر! شما گروهى هستيد كه به دانش و نيكى و خيرخواهى شهرت
يافتهايد، در پرتو دين خوا در دلهاى مردم، عظمت و مهابت يافتهايد،
شرافتمند از شما حساب مىبرد و ضعيف وناتوان شما راگرامى مىدارد، و كسانى
كه با شما هم پايه و در جهاند بر آنها حق نعمتى نداريد شما را بر خود
مقدم مىدارند...من بر شما، كه (به سبب سوابق و ايمانتان) برگردن خدا منت
مىنهيد! مىترسم كه از طرف خدا بر شما عذاب و گرفتارى فرود آيد، زيرا شما
به مقام بزرگى رسيدهايد كه ديگران دارا نيستند و بر ديگران برترى
يافتهايد، نيكان و پاكان را احترام نمىكنيد، در صورتى كه شما به خاطر
خدا در ميان مردم مورد احترام هستيد/
شما به چشم خود مىبينيد كه پيمانهاى الهى را مىشكنند و با قوانين خدا
مخالفت مىكنند، ولى بيم و هراسى به خود راه نمىدهيد. از نقض عهد و پيمان
پدرتان به هراس مىافتيد، ولى به اينكه پيمانهاى رسول خدا شكسته يا خوار و
بى مقدار گشته است هيچ اهميت نمىدهيد. افراد كور و لال و زمينگير در كشور
اسلامى بدون سرپرست و مراقبت ماندهاند و بر آنها رحم نمىشود، اما شما در
خور موقعيت و منزلت خويش كارى نمىكنيد، و با كسى هم كه وظيفه خود را در
اين مورد انجام مىدهد يارى و همكارى نمىكنيد، و با سازش و همكارى و
مسامحه با ستمگران، خود را آسوده مىداريد. خداوند فرمان جلوگيرى از
منكرات و بازداشتن مردم از آنها را داده است، ولى شما از آن غافليد. مصيبت
شما عالمان امت از همه بيشتر است، زيرا موقعيت و منزلت عالمان دين مورد
تعرض قرار گرفته است، و اى كاش اين را مىدانستيد.
زمام امور بايد در دست كسانى باشد كه عالم به احكام خدا و امين بر حلال و
حرام او هستند و شما داراى اين مقام بوديد و از دستتان گرفتند، و هنگامى
اين مقام را از دست شما گرفتند كه پيرامون حق پراكنده شديد، و با وجود
دليل روشن، در سنت پيامبر اختلاف ورزيديد. اگر در راه خدا مشكلات را تحمل
كرده در برابر آزارها و فشارها شكيبايى از خود نشان مىداديد، زمام امور
در قبضه شما قرار مىگرفت و همه امور زير نظر شما اداره مىشد، ولى شما
ستمگران را بر مقدرات خود مسلط ساختيد و امور خدا(حكومت) را به آنها
تسليم كرديد تا حلال و حرام را در هم آميزند و در شهوات و هوسرانيهاى خود
غوطه خورند. آنان را بر اين مقام مسلط نساخت مگر گريز شما از مرگ و
دلبستگيتان به زندگى چند روزه دنيا. شما با اين كوتاهى در انجام وظيفه،
ناتوان را زير دست آنها قرار داديد تا گروهى را برده و مقهور خويش، و گروه
ديگر را براى زندگى توام با شكست، بيچاره سازند، و به پيروى از اشرار، و
در اثر گستاخى در پيشگاه خداوند جبار، در اداره حكومت، به ميل و هواى خود
رفتار كنند و دل به رسوايى و هوسرانى بسپارند/
در هر شهرى از شهرها، گويندهاى (مزدور را براى تبليغ اهدافشان) برفراز
منبر مىفرستند، و همه كشور اسلامى در قبضه آنهاست، و دستشان در همه جا
باز است و مردم برده آنان و در اختيار آنان هستند، هر ستمى كه بر اين مردم
بى پناه كنند، مردم نمىتوانند از خود دفاع كنند. دستهاى از اين قوم،
زورگو و معاندند كه بر هر ناتوان و ضعيفى فشار مىآورند، و برخى ديگر
فرمانروايانى هستند كه به خداى زنده كننده و ميراننده عقيدهاى ندارند/
شگفتا از اين وضع! و چرا در شگفت نباشم در حالى كه زمين در تصرف فردى
ستمگر و دغلكار، و باجگيرى نابكار است كه بر مومنان بى هيچ ترحم و دلسوزى
حكمرانى مىكند! خدا در كشمكش ميان ما حاكم، و او به حكم خود، بين ما داور
است.
پروردگارا! اين حركت ما نه به خاطر رقابت بر سر حكومت و قدرت، و نه به
منظور به دست آوردن مال دنياست؛ بلكه به خاطر آن است كه نشانههاى دين تو
را به مردم نشان دهيم و اصلاحات را در كشور اسلامى اجرا كنيم تا بندگان
ستمديدهات از چنگ ظالمان در امان باشند و واجبات و احكام و سنتهاى تو
اجرا گردد/
اينك (شما بزرگان امت) اگر مرا يارى نكنيد ستمگران بر شما چيره مىگردند و در پى خاموش ساختن نور پيامبرتان مىكوشند....(14)
3- ضبط اموال دولتى
در همان ايام كاروانى از يمن كه
حامل مقدارى از بيت المال بود، از طريق مدينه، رهسپار دمشق بود. امام حسين
(ع)با اطلاع از اين موضوع، آن را ضبط كرد و در ميان مستمندان بنى هاشم و
ديگران تقسيم كرد و نامهاى بدين شرح به معاويه نوشت: «كاروانى از يمن از
اينجا عبور مىكرد كه حامل اموال و پارچهها و عطرياتى براى تو بود تا
آنها را به خزانه دمشت سرازير كنى و به خويشانت كه تاكنون شكمها و جيبهاى
خود را از بيت المال پر كردهاند، ببخشى، من نياز به آن اموال داشتم، و
آنها را ضبط كردم، والسلام»! معاويه از اين اقدام سخت ناراحت شد و نامه
تندى به امام نوشت. (15)
بى شك اين اقدام امام حسين (ع) يك گام آشكار در جهت نامشروع معرفى نمودن
حكومت معاويه و مخالفت صريح با وى به شمار مىرفت، و در آن شرائط هيچ كس
جز آن حضرت، جرات چنين كارى را نداشت/
ماهيت و عوامل قيام عاشورا
در مورد نهضت امام حسين (ع) سوالاتى مطرح است كه روشن شدن علل قيام آن حضرت بستگى به پاسخ اين سوالات دارد. سوالات چنين است:
1- آيا اگر يزيد براى گرفتن بيعت از امام حسين (ع) به او فشار نمىآورد، باز هم او با حكومت يزيد مخالفت مىكرد؟
2 - آيا اگر مردم كوفه امام حسين را به عراق دعوت نمىكردند، باز هم اين قيام رخ مىداد؟
3- آيا اين قيام و نهضت، يك اقدام حساب نشده و ناآگاهانه و يك انقلاب
انفجارى بود از نوع قيامها انفجارهاى اجتماعى كه امروز ماديها مطرح
مىكنند؟ يا يك انقلاب آگاهانه و حساب شده بود؟
براى روشن شدن پاسخ اين سوالات لازم است مقدمتاً يادآور شويم كه برخلاف
پديدههاى طبيعى كه معمولا تك ماهيتى هستند، پديدههاى اجتماعى ممكن است
چند ماهيتى باشند مثلا يك فلز نمىتواند در يك زمان، هم ماهيت طلا داشته
باشد و هم ماهيت مس، ولى پديدههاى اجتماعى مىتوانند در آن واحد چند بعد
داشته باشند و عوامل مختلفى در پيدايش آنها موثر باشد. مثلا يك نهضت
مىتواند داراى ماهيت عكس العملى باشد يعنى صرفاً يك عكس العمل باشد، و در
عين حال ماهيت تهاجمى نيز داشته باشد و در صورت داشتن ماهيت عكس العملى،
ممكن است در برابر يك جريان، عكس العمل منفى و در برابر جريان ديگر عكس
العمل مثبت به شمار برود/
قيام امام حسين (ع) از اين گونه پديدهها بود و همه اينها در نهضت آن حضرت
وجود داشت، زيرا عوامل مختلف در آن اثر داشت كه ذيلا توضيح مىدهيم:
عوامل پيدايش نهضت امام حسين (ع)
سه عامل ياد شده در زير، در پيدايش اين قيام و نهضت اثر داشت:
1- درخواست بيعت از امام حسين (ع) براى يزيد و وارد آوردن فشار به آن حضرت به اين منظور؛
2- دعوت مردم كوفه از امام حسين (ع) به عراق؛
3- عامل امر به معروف و نهى از منكر كه امام حسين (ع) از روز نخست از مدينه با اين شعار حركت كرد/
اكنون هر كدام از اينها را توضيح مىدهيم تا ببينيم قيام امام حسين ع با
توجه به هر يك از اينها چه ماهيتى داشته و سهم هر كدام از اينها در اين
انقلاب چقدر بوده است؟
1- مخالفت با بيعت يزيد
از نظر زمانى، نخستين عامل،
درخواست بيعت از امام حسين (ع) از طرف حكومت يزيد و مخالفت آن حضرت با اين
بيعت است. چنانكه مورخان مىگويند، پس از مرگ معاويه در نيمه ماه رجب سال
60 هجرى (16)يزيد به «وليد بن عتبه بن ابى سفيان»، حاكم مدينه، نوشت كه از
حسين بن على براى خلافت او بيعت بگيرد و به وى فرصت تأخير در اين كار را
ندهد. با رسيدن نامه يزيد، حاكم مدينه حسين بن على (ع) را خواست و موضوع
را با او در ميان گذاشت. حسين (ع) كه از زمان حيات معاويه با وليعهدى يزيد
بشدت مخالفت كرده بود، اين بار نيز از بيعت سرباز زد. زيرا بيعت با يزيد،
نه تنها به معناى صحه گذاشتن بر خلافت شخص ننگينى مانند او بود، بلكه به
معناى تأييد بدعت بزرگى همچون تاسيس رژيم سلطنتى بود كه معاويه آن را پايه
گذارى كرده بود. چند روز فشار از طرف حاكم مدينه ادامه داشت، ولى حسين بن
على (ع) در برابر آن مقاومت مىكرد. بر اثر تشديد فشار، حضرت در 28 رجب با
اعضاى خانواده و گروهى از بنى هاشم، مدينه را به سوى مكه ترك گفت و در سوم
شعبان وارد اين شهر شد/
انتخاب مكه از ميان شهرهاى مختلف، به اين دليل بود كه مكه، حرم امن بود، و
علاوه بر آن موسم حج در پيش بود و با توجه به اجتماع قريب الوقوع حجاج در
مكه، اين شهر بهترين جا براى ابلاغ پيام امام و رساندن اهداف او به اطلاع
مسلمانان بود/
نهضت امام حسين (ع) تا اينجا ماهيت عكس العملى داشت،آنهم عكس العمل منفى
در برابر يك تقاضاى نامشروع، زيرا حكومت يزيد از او با فشار و اصرار بيعت
مىخواست و او خوددارى مىورزيد؛ ولى در هر حال اين موضوع روشن است كه
امام پيش از آنكه دعوت كوفيان پيش آيد، در برابر فشار حكومت يزيد، از خود
مخالفت نشان داد و اگر دعوت آنان نيز نبود، باز امام با يزيد بيعت نمىكرد/
2- دعوت كوفيان از امام حسين (ع)
امام حسين (ع) كه در
سوم شعبان وارد مكه شده بود، در اين شهر اقامت گزيد و به افشارى ماهيت ضد
اسلامى رژيم وقت پرداخت. گزارش مخالفت امام حسين (ع) با خلافت يزيد و
اقامت او در مكه به عراق رسيد، مردم كوفه كه خاطره حكومت عدل على ع در
حدود بيست سال پيش را در خاطر داشتند و آثار تعليم و تربيت اميرمومنان (ع)
در آن شهر بكلى از ميان نرفته بود و هنوز يتيمهايى كه على ع بزرگ كرده و
بيوههايى كه از آنها سرپرستى كرده بود، زنده بودند، دور هم گرد آمدند وبا
ارزيابى اوضاع تصميم گرفتند از اطاعت يزيد سرباز زده از حسين بن على (ع)
جهت رهبرى خود دعوت كنند و از او پيروى نمايند/
به دنبال اين مذاكرات، سران شيعيان كوفه مانند: «سليمان بن صرد»، «مسيب بن
نجبه»، «رفاعة بن شداد بحلى»، «حبيب بن مظاهر» نامههايى به حضور امام
حسين (ع) نوشتند و از او دعوت كردند به عراق برود و رهبرى آنان را در دست
بگيرد. نخستين نامه در دهم ماه رمضان سال 60 هجرى به دست امام حسين
(ع)رسيد.(17)ارسال نامهها از طرف شخصيتها و گروههاى متعدد كوفى همچنان
ادامه يافت به طورى كه تنها در يك روز ششصد نامه به دست امام رسيد و مجموع
نامههايى كه به تدريج مىرسيد، بالغ بر دوازده هزار نامه گرديد.(18)
امام حسين (ع) با توجه به اين استقبال عظيم و سيل نامهها و تقاضاها، چون
احساس وظيفه كرد كه درخواست عراقيان را بپذيرد، عكس العمل مثبت نشان داد و
پسر عموى خود، «مسلم بن عقيل» را به نمانيدگى خود به كوفه اعزام نمود تا
اوضاع عراق را مطالعه كرده نتيجه را گزارش كند و اگر مردم كوفه عملا به
آنچه نوشتهاند وفادارند، امام نيز رهسپار عراق گردد////
چنانكه ملاحظه مىشود، برخورد امام حسين (ع) با دعوت كوفيان عكس العمل
مثبت بود و ماهيت اقدام حضرت ماهيت مثبت است و نوعى همكارى و تعاون با
عراقيان به شمار مىرود. با توجه به آنچه گفته شد، روشن مىگردد كه امام
حسين (ع) در مكه از نظر خوددارى از بيعت يزيد ديگر وظيفهاى به عهده نداشت
چون در هر حال بيعت نكرده بود؛ اما دعوت كوفيان بعد تازهاى به قضيه داد و
وظيفه تازهاى براى امام ايجاد كرد. گويى ارزيابى امام حسين (ع) اين بود:
حال كه كوفيان با اين همه اصرار و اشتياق مرا دعوت كردهاند، به عراق
بروم، اگر آنان به وعدههاى خود وفادار بودند كه چه بهتر، و اگر چنين
نبود، باز به مكه برگردم يا به يكى از مناطق اسلامى مىروم/
بدين ترتيب از نظر زمانى، خوددارى از بيعت يزيد پيش از آن بود كه اسمى از
دعوت كوفيان به ميان آيد، و نخستين نامه كوفيان نيز در حدود چهل روز پس از
اقامت امام حسين (ع) در مكه به دست آن حضرت رسيد، بنابراين مسئله اين نيست
كه چون امام از طرف مردم كوفه دعوت شده بود، با يزيد بيعت نكرد، بلكه
ابتدأاً از بيعت خوددارى كرد و سپس نامههاى كوفيان را دريافت داشت، يعنى
اگر كوفهاى هم نبود و اگر مردمى هم او را دعوت نمىكردند، و اگر تمام
اقطار زمين را بر او تنگ مىگرفتند، باز با يزيد بيعت نمىكرد/
3- عامل امر به معروف و نهى از منكر
امام حسين (ع) از
روز نخست از مدينه با شعار امر به معروف و نهى از منكر حركت كرد. از اين
نظر، مسئله اين نبود كه چون از امام حسين (ع) بيعت خواستهاند و او بيعت
نكرده، پس قيام مىكند، بلكه اگر بيعت هم نمىخواستند، باز قيام را لازم
مىدانست. نيز مسئله اين نبود كه چون مردم كوفه از او دعوت كردهاند، قيام
مىكند، زيرا ديديم كه حدود يك ماه و نيم بعد از خوددارى از بيعت بود كه
دعوت كوفيان آغاز شد. از اين ديدگاه، منطقامام حسين (ع) منطق اعتراض و
تهاجم بر حكومت ضد اسلامى بود، منطق او اين بود كه چون جهان اسلام را
منكرات و فساد و آلودگى فراگرفته، و حكومت وقت به صورت سرچشمه فساد در
آمده است، او به حكم مسئوليت شرعى و وظيفه الهى خود بايد قيام كند/
چنانكه گفتيم اين هر سه عامل در قيام و نهضت عظيم امام حسين (ع) نقش
داشتند و هر كدام يك نوع تكليف و وظيفه براى امام ايجاب مىكردند و موضع
حضرت در برابر هر كدام، فرق مىكرد:
از نظر عامل اول، امام حسين حالت دفاعى داشت، زيرا از او بزور بيعت مىخواستند و او خوددارى مىورزيد/
از نظر عامل دوم، حضرت موضع تعاون و همكارى داشت زيرا او را به همكارى دعوت كردند و او نيز پاسخ مثبت داد/
اما از نظر عامل سوم، او مهاجم و معترض و پرخاشگر بود، زيرا اگر هم از او
بيعت نمىخواستند باز به حكومت هجوم برده، آن را غير اسلامى مىخواند/
ارزش هر يك از عوامل سه گانه؟
اكنون ببينيم در ميان اين عوامل سه گانه كداميك ارزش بيشترى دارد؟
بى شك عامل اجابت دعوت مردم كوفه ارزشى بسيار دارد، زيرا حضرت در پاسخ
مردمى كه از اطاعت يزيد سرپيچى نموده و او را براى رهبرى خود دعوت كرده
بودند آمادگى خود را اعلام كرد، و اگر اوضاع و شرائط مساعد بود، اقدام به
تشكيل حكومت اسلامى مىنمود. اما خوددارى حضرت از بيعت يزيد ارزشى بيشتر
دارد ؛ زيرا امام بارها اعلام كرد كه به هر قيمت و در برابر هر گونه
فشارى، با يزيد بيعت نخواهد كرد و اين امر، ايستادگى و مقاومت حضرت را در
برابر زور و فشار نشان مىدهد ولى بيشترين ارزش را عامل سوم يعنى امر به
معروف و نهى از منكر دارد، زيرا در اينجا اقدام حضرت نه جنبه عكسالعمل و
دفاع داشت و نه جنبه همكارى و تعاون و اجابت دعوت، بلكه جنبه تهاجم و
پرخاش و اعتراض داشت.
اگر دعوت مردم كوفه عامل اساسى بود، وقتى كه خبر رسيد كه زمينه كوفه منتفى
شده است، طبعاً امام دست از سخنان و مواضع خود برمى داشت و از ادامه سفر
به سوى عراق صرفنظر مىكرد، اما مىبينيم داغترين خطبههاى امام حسين (ع)
و شورانگيزترين و پرهيجانترين سخنان او، بعد از ماجراى شهادت حضرت مسلم
است. از اينجا روشن مىگردد كه امام حسين (ع) تا چه اندازه روى عامل امر
به معروف و نهى از منكر تكيه داشت و تا چه حد نسبت به حكومت فاسد يزيد
مهاجم و پرخاشگر بود؟(19)
با توضيحاتى كه تا اينجا داديم پاسخ سوال اول و دوم كه در آغاز اين بحث
مطرح كرديم روشن شد و مشخص گرديد كه اگر فرضاً يزيد براى گرفتن بيعت از
امام حسين (ع) فشار نمىآورد، باز هم او با حكومت يزيد مخالفت مىكرد و
نيز دانستيم كه اگر دعوت كوفيان نبود بازهم اين قيام رخ نمىداد. اينك
براى آنكه پاسخ سوال سوم نيز روشن گردد ذيلا چند سند و گواه زنده را كه
نمايانگر ميزان توجه امام حسين (ع) به وظيفه امر به معروف و نهى از منكر
در اين قيام و نهضت است، يادآورى مىكنيم:
1- وصيت نامه اعتقادى - سياسى امام
امام حسين (ع) پيش
از حركت از مدينه، وصيتنامهاى خطاب به برادرش «محمد حنفيه» نوشت و طى آن
علت قيام و نهضت خود را اصلاح امور امت اسلامى و امر به معروف و نهى از
منكر، و زنده كردن سيره جدش پيامبر و پدرش على معرفى كرد. امام در اين
وصيتنامه پس از بيان عقيده خويش درباره توحيد و نبوت و معاد، چنين نوشت:
«...من، نه از روى خودخواهى و سركشى و هوسرانى (از مدينه) خارج مىگردم، و
نه براى ايجاد فساد و ستمگرى، بلكه هدف من از اين حركت، اصلاح مفاسد امت
جدم و منظورم امر به معروف و نهى از منكر است و مىخواهم سيره جدم
(پيامبر) و پدرم على بن ابيطالب را در پيش گيرم. هر كس در اين راه به پاس
احترام حق از من پيروى كند، راه خود را در پيش خواهم گرفت، تا خداوند ميان
من و اين قوم داورى كند كه او بهترين داوران است...»(20)
چنانكه مىبينيم امام در اين وصيتنامه، انگيزه قيام خود را چهار چيز اعلام مىكند:
1- اصلاح امور امت؛
2- امر به معروف؛
3- نهى از منكر؛
4- پيروى از سيره جدش پيامبر و پدرش على (ع) و زنده كردن سيره آن دو بزرگوار/
2- سكوت نابخشودنى
امام حسين (ع) هنگام عزيمت به سوى
عراق در منزلى بنام «بيضه» خطاب به سپاه «حر» خطبهاى ايراد كرد و طى آن
انگيزه قيام خود را چنين شرح داد:
«مردم! پيامبر خدا (ص) فرمود: هر مسلمانى با سلطان ستمگرى مواجه گردد كه
حرام خدا را حلال شمرده و پيمان الهى را در هم مىشكند، با سنت و قانون
پيامبر از در مخالفت در آمده در ميان بندگان خدا راه گناه معصيت و عدوان و
دشمنى در پيش مىگيرد، ولى او در مقابل چنين سلطانى، با عمل و يا با گفتار
اظهار مخالفت نكند، برخداوند است كه اين فرد (ساكت) را به كيفر همان ستمگر
(آتش جهنم) محكوم سازد/
مردم! آگاه باشيد اينان(بنى اميه) اطاعت خدا را ترك و پيروى از شيطان را
برخود فرض نمودهاند، فساد را ترويج و حدود الهى را تعطيل نموده، فئ را
(كه مختص به خاندان پيامبر) به خود اختصاص دادهاند و من به هدايت و رهبرى
جامعه مسلمانان و قيام بر ضد اين همه فساد و مفسدين كه دين جدم را تغيير
دادهاند، از ديگران شايسته ترم...»(21)
3- محو سنتها و رواج بدعتها
امام حسين (ع) پس از ورود به مكه نامهاى به سران قبايل «بصره» فرستاد و
طى آن پس از اشاره به دوران خلفاى گذشته كه در آن پيشوايان راستين اسلام
را از صحنه سياست كنار گذاشتند، و اين پيشوايان براى جلوگيرى از اختلاف و
تفرقه و به خاطر مصالح عالى اسلام اين وضع را تحمل كردند، چنين نوشت:
«...اينك پيك خود را با اين نامه به سوى شما مىفرستم. شما را به كتاب خدا
و سنت پيامبر دعوت مىكنم، زيرا در شرائطى قرار گرفتهايم كه سنت پيامبر
بكلى از بين رفته و بدعتها زنده شده است. اگر سخن مرا بشنويد، شما را به
راه راست هداست خواهم كرد. درود و رحمت و بركات خدا بر شما باد!»(22)
4- ديگر به حق عمل نمىشود
حسين بن على (ع) در راه عراق در منزلى بنام «ذى حسم» در ميان ياران خود بپاخاست و خطبهاى بدين شرح ايراد نمود:
«پيشامد ما همين است كه مىبينيد. جداً اوضاع زمان دگرگون شده، زشتيها
آشكار و نيكيها و فضيلتها از محيط ما رخت بر بسته است، و از فضيلتها جز
اندكى مانند قطرات ته مانده ظرف آب باقى نمانده است. مردم در زندگى پست و
ذلتبارى به سر مىبرند و صحنه زندگى، همچون چراگاهى سنگلاخ و كم علف، به
جايگاه سخت و دشوارى تبديل شده است/
آيا نمىبينيد كه ديگر به حق عمل نمىشود، و از باطل خوددارى نمىشود؟
در چنين وضعى كه دارد كه شخص با ايمان (از جان خود گذشته) مشتاق ديدار
پروردگار باشد، در چنين محيط ذلتبار و آلودهاى، مرگ را جز سعادت و زندگى
با ستمگران را جز رنج و آزردگى و ملال نمىدانم/
اين مردم بردگان دنيا هستند، و دين لقلقه زبانشان مىباشد، حمايت و
پشتيبانيشان از دين تا آنجا است كه زندگيشان همراه با رفاه و آسايش باشد،
و آنگاه كه در بوته امتحان قرار گرفتند، دينداران كم خواهند بود.»(23)
قيام آگاهانه
براساس تفسيرى كه امروز ماديها در مورد
قيامهاى اجتماعى مىكنند، انفجار يك جامعه مانند انفجار يك ديگ بخار به
هنگام بسته شدن دريچههاى اطمينان آن است كه در اين صورت، چه انسان بخواهد
و چه نخواهد، به علت تراكم بخار، انفجار خود بخود رخ مىدهد، زيرا هنگامى
كه فشارها و تضادهاى طبقاتى افزايش يافت ظرفيت تحمل جامعه در برابر فشار و
ستم لبريز مىگردد و قهراً انفجار به صورت يك پديده طبيعى انجام مىگيرد.
به تعبير ديگر، قيام انفجارى در مقياس كوچك مانند انفجار عقده يك فرد
خشمگين و پرعقده است كه هنگام لبريز شدن كاسه صبرش بى اختيار آنچه را در
دل دارد بيرون مىريزد، گر چه بعداً پشيمان مىگردد/
با توجه به نمونه هايى از سخنرانيها و نامههاى امام حسين (ع) كه يادآورى
كرديم، بخوبى روشن مىشود كه قيام اين پيشواى بزرگ از اين مقوله نبوده
است، بلكه يك قيام آگاهانه و بر اساس احساس وظيفه و با توجه به تمام خطرات
بوده است. امام حسين (ع) نه تنها خود، آگاهانه از شهادت استقبال كرد، بلكه
مىخواست يارانش نيز شهادت را آگاهانه انتخاب كنند، به همين جهت شب عاشورا
آنان را آزاد گذاشت كه اگر خواستد، بروند، و اعلام كرد كه هر كس تا فردا
با او بماند، كشته خواهد شد. آنان نيز با توجه به همه اينها ماندن و شهادت
را پذيرفتند/
بعلاوه از نظر ماديها در قيامهاى انفجارى، رهبران و شخصيتها چندان نقشى
ندارند، بلكه نقش «ماما» را در تولد «نوزاد» به عهده دارند، و چون ظهور و
بروز اين گونه قيامها خارج از اختيار قهرمانان انقلاب است، فاقد هر نوع
ارزش اخلاقى است در حالى كه نقش رهبرى امام حسين (ع) در قيام كربلا بر
احدى پوشيده نيست/
نفوذ حزب اموى در مركز قدرت
از آنچه پيرامون نقش امر به
معروف و نهى از منكر در قيام امام حسين (ع) گفتيم روشن شد كه علت اصلى
قيام آن حضرت انحراف حكومت اسلامى از مسير اصلى خود و به دنبال آن رواج
بدعتها، از بين رفتن سنت پيامبر، گسترش فساد و آلودگى و منكرات و اعمال ضد
اسلامى در جامعه آن روز بوده است/
اينك براى توضيح بيشتر، يادآورى مىكنيم كه در آن زمان حكومت اسلامى و
مقدرات مردم مسلمان به دست حزب ضد اسلامى و جاهلى بنى اميه افتاده بود.
اين حزب پس از سالها نبرد با پيامبر اسلام (ص) در فتح مكه به ظاهر اسلام
آورد، اما كفر و نفاق خود را مخفى كرد و پس از رحلت پيامبر با قيافه
ظاهراً اسلامى به فعاليت زيرزمينى پرداخت و بتدريج در دستگاه حكومت اسلامى
نفوذ كرده كارهاى كليدى را در دست گرفت، تا آنكه پس از شهادت امير مومنان
(ع) با قبضه حكومت توسط معاويه به اوج قدرت رسيد/
گر چه سران و صحنه گردانان اصلى اين حزب، مقاصد پليد خود را در جهت ضربت
زدن به اسلام از داخل، و زنده كردن نظام جاهليت، پنهان مىساختند اما هم
مطالعه اقدامات و كارهاى آنان اين معنا را بخوبى نشان مىداد، و هم گاهى
در مجالسى كه گمان مىكردند صحبتهاى آنجا به بيرون درز نمىكند، پرده از
روى مقاصد خود بر مىداشتند چنانكه ابوسفيان كه در رأس اين حزب قرار داشت،
روزى كه عثمان (نخستين خليفه از دودمان بنى اميه) به حكومت رسيد و بنى
اميه در خانه او اجتماع كردند و در را بستند، گفت: غير از شما كسى اينجا
هست؟(آن روز ابوسفيان نابينا بوده است.) گفتند: نه، گفت:
اكنون كه قدرت و حكومت به دست شما افتاده است آن را همچون گويى به يكديگر
پاس دهيد و كوشش كنيد كه از دودمان بنى اميه بيرون نرود، من سوگند ياد
مىكنم به آنچه به آن عقيده دارم كه نه عذابى در كار است و نه حسابى، نه
بهشتى است و نه جهنمى و نه قيامتى! (24)
نيز همين ابوسفيان در دوران حكومت عثمان روزى از احد عبور مىكرد، بالگد
به قبر «حمزه بن عبدالمطلب»زد و گفت: چيزى كه ديروز بر سر آن با شمشير با
شما مىجنگيديم، امروز به دست كودكان ما افتاده است و با آن بازى
مىكنند!(25)
حركتهاى ضد اسلامى معاويه
معاويه بن ابى سفيان در زمان
حكومت خود در يك شب نشينى با «مغيره بن شعبه» (يكى از استانداران خود)
آرزوى خود را مبنى بر نابودى اسلام با وى در ميان گذاشت، و اين معنا توسط
«مطرف»، پسر مغيره، فاش شد. مطرف مىگويد: با پدرم مغيره در «دمشق» مهمان
معاويه بوديم. پدرم به كاخ معاويه زياد تردد مىكرد و با او به گفتگو
مىپرداخت و در بازگشت به اقامتگاهمان از عقل و درايت او ياد مىكرد و وى
را مىستود، اما يك شب كه از كاخ معاويه برگشت، ديدم بسيار اندوهگين و
ناراحت است، فهميدم حادثهاى پيش آمده كه موجب ناراحتى او شده است/
وقتى علت آن را پرسيدم، گفت: پسرم! من اكنون از نزد پليدترين مردم روزگار مىآيم! گفتم مگر چه شده است؟
گفت: امشب با معاويه خلوت كرده بودم، به او گفتم: اكنون كه به مراد خود
رسيدهاى و حكومت را قبضه كردهاى، چه مىشد كه در اين آخر عمرم با مردم
با عدالت و نيكى رفتار مىكردى و با بنى هاشم اين قدر بد رفتارى
نمىنمودى، چون آنها بالاخره خويشان تو بوده و علاوه اكنون در وضعى نيستند
كه خطرى از ناحيه آنها متوجه حكومت تو گردد؟
معاويه گفت: «هيهات! هيهات! ابوبكر خلافت كرد و عدالت گسترى نمود و پس از
مرگش فقط نامى از او باقى ماند. عمر نيز به مدت ده سال خلافت كرد و زحمتها
كشيد، پس از مرگش جز نامى از او باقى نماند. سپس برادر ما عثمان كه كسى در
شرافت نسب به پاى او نمىرسيد، به حكومت رسيد، اما به محض آنكه مرد، نامش
نيز دفن شد. ولى هر روز در جهان اسلام پنج بار بنام اين مرد هاشمى (پيامبر
اسلام) فرياد مىكنند و مىگويند: «اشهد ان محمداً رسول الله». اكنون با
اين وضع (كه نام آن سه تن مرده و نام محمد باقى مانده) چه راهى باقى مانده
است جز آنكه نام او نيز بميرد و دفن شود؟!»
اين گفتار معاويه كه به روشنى از كفر وى پرده بر مىدارد، زمانى كه از
طريق راويان حديث به گوش «مامون» - خليفه عباسى - رسيد، او طى بخشنامهاى
در سراسر كشور اسلامى دستور داد مردم معاويه را لعن كنند.(26)
اينها نشان مىدهد كه حزب اموى چگونه در صدد نابودى اسلام بوده و يك حركت ارتجاعى را رهبرى مىكرده است؟
يزيد چهره منفور جامعه اسلامى
يزيد كه در دامن چنين
خانوادهاى پرورش يافته و با فرهنگ چنين حزبى بزرگ شده بود، به آيين اسلام
كه مىخواست بنام آن بر مردم حكومت كند، كمترين اعتقادى نداشت/
يزيد جوانى ناپخته، شهوت پرست، خودسر، و فاقد دورانديشى و احتياط بود. او فردى بيخرد، بيباك، خوشگذران، عياش، و كوتاه فكر بود/
يزيد كه پيش از رسيدن به حكومت اسير هوسها و پايبند تمايلات افراطى خود
بود، بعد از رسيدن به حكومت نيز نتوانست حداقل مثل پدر، ظواهر اسلام را
حفظ كند، بلكه در اثر روح بى پروايى و هوسبازى كه داشت، علنا مقدسات
اسلامى را زير پا مىگذاشت و در راه ارضاى شهوات خود از هيچ چيز فرو گذارى
نمىكرد/
يزيد علناً شراب مىخورد و تظاهر به فساد و گناه مىكرد، او وقتى در شب
نشينيها و بزمهاى اشرافى مىنشست و به باده گسارى مىپرداخت، بى باكانه
اشعارى بدين مضمون مىسرود:
«ياران هم پياله من! برخيزيد و به نغمههاى مطربان خوش آواز گوش دهيد و
پيالههاى شراب را پى در پى سربكشيد و بحث و مذاكره علمى و ادبى را كنار
بگذاريد. نغمههاى (هوسانگيز) ساز و آواز، مرا از شنيدن «اذان» و نداى
«الله اكبر» باز مىدارد و من حاضرم حوران بهشتى را (كه نسيه است) با خم
شراب (كه نقد است) عوض كنم» (نقدمال ما و نسيه براى كسانى كه به قيامت
معتقدند)!(27)
و با اين وقاحت به مقدسات اسلامى دهن كجى مىكرد!
او صراحتاً موضوع رسالت و نزول وحى بر حضرت محمد (ص) را انكار مىكرد و
همچون جد خود ابوسفيان همه را پندارى بيش نمىداست، چنانكه پس از پيروزى
ظاهرى بر حسين بن على (ع) ضمن اشعارى گفت:«هاشم با ملك و حكومت بازى كرده
است، نه خبرى از عالم غيب آمده و نه وحيى نازل شده است»!!
آنگاه كينههاى ديرينه خود را از سرداران اسلام، كه در جنگ بدر و زير پرچم
اسلام بستگان او را از دم شمشير گذرانده بودند، ياد كرده كشتن امام حسين
(ع) را تلافى آن ماجرا معرفى كرد و گفت: «كاش بزرگان ما كه در بدر كشته
شدند، امروز زنده بودند و مىگفتند: يزيد دست مريزاد!»(28)
يك سال معاويه يزيد را با لشگرى براى جنگ با روميها فرستاد (گويا مىخواست
وانمود كند كه يزيد تنها اهل بزم نيست، اهل رزم نيز هست!) و «سفيان بن عوف
غامدى» را با وى همراه نمود. يزيد در اين سفر زن محبوب و مورد علاقه خود
«ام كلثوم» را همراه مىبرد. سفيان پيش از يزيد با لشگريان وارد سرزمين
روم شد و بر اثر بدى آب و هوا سربازان مسلمان در محلى بنام
«غذقذونه»(29)به تب و آبله مبتلا شدند/
يزيد كه در راه در منزلى بنام «ديرمران»(30) در كنار «ام كلثوم» به
استراحت و عيش و نوش پرداخته بود، چون از اين حادثه خبر يافت، گفت:
ما ان ابالى بما لاقت جموعهم بالغذقذونه من حمى و من موم
اذا اتكات على الانماط فى غرفبدير مران عندى ام كلثوم
من كه در ديرمران در ميان غرفهها و بالشها تكيه زدهام وام كلثوم در كنار
من است، باكى ندارم كه سربازان مسلمان در غذقذونه دچار تب و آبله شوند و
بميرند!(31)
كسى كه ميزان دلسوزى او نسبت به نيروهاى رزمنده و جوانان كشور اين مقدار
باشد، پيداست كه اگر مقدرات كشور را در دست بگيرد، چه به روزگار امت
اسلامى مىآورد؟!
درباريزيد مركز انواع فساد و گناه شده بود. آثار شوم فساد و بى دينى دربار
او در جامعه چنان گسترش يافته بود كه در دوران حكومت كوتاه مدت او، حتى
محيط مقدسى همچون «مكه» و «مدينه» نيز آلوده شده بود.(32)
يزيد سرانجام جان خود را در راه هوسرانى از دست داد و افراط در شرابخوارى سبب مسموميت و مرگ وى گرديد.(33)
«مسعودى»، يكى از مورخان نامدار اسلامى، مىگويد: يزيد در رفتار با مردم
روش فرعون را در پيش گرفته بود و بلكه رفتار فرعون از او بهتر بود!(34)
شواهد و مدارك فساد و آلودگى يزيد و زندگى ننگين و حكومت پليد وى به قدرى
زياد است كه طرح همه آنها از حدود اين بحث فشرده خارج است و گمان مىكنيم
آنچه گفته شد براى معرفى چهره پليد او كافى باشد/
گرايش يزيد به مسيحيت تحريف شده
از اينها گذشته يزيد اصولا بر اساس تعليمات مسيحيت پرورش يافته بود و يا حداقل به مسيحيت تمايل داشت/
استاد «عبدالله علائلى» با اشاره به اين معنا مىنويسد:
«شايد عجيب به نظر آيد اگر تربيت يزيد را تربيت مسيحى بدانيم به طورى كه
از تربيت اسلامى و آشنايى با فرهنگ و تعليمات اسلامى دور بوده باشد، و
شايد خواننده تا حد انكار از اين معنا تعجب كند، ولى اگر بدانيم كه يزيد
از طرف مادر از قبيله «بنى كلب» بود كه پيش از اسلام دين مسيحى داشتند،
تعجب نخواهيم كرد،زيرا از بديهيات علم الاجتماع اين است كه ريشه كن ساختن
عقايد يك ملت كه اساس خويها و خصلتها و ارزشهاى اجتماعى و سرچشمه افكار و
عادات و فرهنگ عمومى آنهاست، نيازمند گذشت زمانى طولانى است/
تاريخ به ما مىگويد: يزيد تا زمان جوانى در اين قبيله پرورش يافته بود و
اين به آن معنا است كه وى دوران تربيت پذيرى و شكلگيرى شخصيت خود را كه
مورد توجه مربيان است، در چنين محيطى گذارنده بود و با اين تربيت، علاوه
بر تاثيرپذيرى از مسيحيت، خشونت با ديه و سختى طبيعت صحرا نيز با سرشت او
در هم آميخته بود/
بعلاوه به نظر گروهى از مورخان، از آن جمله «لامنس» مسيحى در كتاب
«معاويه» و كتاب «يزيد»، بعضى از استادان يزيد از مسيحيان شام بودهاند، و
آثار سؤ چنين تربيتى در مورد كسى كه مىخواست زمامدار مسلمانان باشد بر
كسى پوشيده نيست. «علائلى» آنگاه مىگويد: «اينكه يزيد «اخطل»، شاعر مسيحى
را واداشت كه انصار را هجو كند و نيز سپردن تربيت پسرش به يك نفر مسيحى كه
مورخان به اتفاق آن را نقل كردهاند، ريشه در همين تربيت مسيحى وى
داشت.»(35)
به گواهى تاريخ، خود يزيد گرايش خود را نسبت به مسيحيت كتمان نمىكرد، بلكه علنا مىگفت:
فان حرمت على دين احمد فخدها على دين المسيح بن مريم
:اگر شراب در دين احمد (پيامر اسلام ) حرام است , تو آن را بر دين مسيح بگير (و بيا شام ) (1.اصولاً بايد توجه داشت
كه دولت روم در دربار بنى اميه نفوذ داشت و برخى از مسيحيان روم در دربار شام مستشار بودند, چنانكه به تصريح
مورخان , يزيد هنگام حركت امام حسين ـ عليه السلام ـ به سمت كوفه , به توصيه ء<سرجون > رومى <2<عبيدالله بن
زياد> را كه تا آن موقع والى <بصره > بود, (با حفظ سمت ) به حكومت كوفه منصوب كرد, و تا آن موقع حاكم كوفه از
طرف يزيد<نعمان بن بشير> بود(3اينك كه چهرهء پليد يزيد و كفر و دشمنى او با اسلام روشن گرديد, بخوبى به علت
قيام امام حسين ـ عليه السلام ـ بر ضد حكومت او پى مى بريم و بروشنى در مى يابيم كه حكومت يزيد نه تنها از اين
نظر كه آغاز گر بدعت رژيم سلطنتى موروثى در اسلام بود, بلكه از نظر بى لياقتى شخص وى نيز از نظر امام حسين ـ
عليه السلام ـ نا مشروع بود, بنابر اين با توجه به اينكه با مرگ معاويه موانع زمان او بر طرف شده بود, وقت آن رسيده
بود كه امام حسين اعلان مخالفت كند و اگر امام حسين ـ عليه السلام ـ با يزيد بيعت مى كرد, اين بيعت بزرگترين حجت
مشروعيت حكومت يزيد به شمار مى آمد
علت مخالفت امام حسين ـ عليه السلام ـ, در بيانات و نامه هاى آن حضرت بخوبى به چشم مى خورد. در همان
نخستين روزهايى كه حسين بن عليه ـ عليه السلام ـ در مدينه براى اخذ بيعت در فشار بود, در پاسخ وليد كه پيشنهاد
بيعت با يزيد را مطرح كرد, فرمود: اينك كه مسلمانان به فرمانروايى مانند يزيد گرفتار شده اند بايد فاتحهء اسلام را
خواند (4و ضمن در پاسخ نامه هاى دعوت كوفيان , ويژگيهاى زمامدار مسلمانان را چنين بيان كرد
<... امام و پيشواى مسلمانان كسى است كه به كتاب خدا عمل نموده , و راه قسط و عدالت را در پيش گيرد و از حق
پيروى كرده و با تمام وجود خويش مطيع فرمان خدا باشد>(5
پيام آوران قيام كربلا
هر قيام و نهضتى عمدتا از دو بخش <خون > و<پيام > تشكيل مى گردد
مقصود از بخش خون , مبارزات خونين و قيام مسلحانه است كه مستلزم كشتن و كشته شدن
و جانبازى در راه آرمان مقدس است
مقصود از بخش پيام نيز, رساندن و ابلاغ پيام انقلاب و بيان آرمانها و اهداف آن است
در پيروزى يك انقلاب اهميت بخش دوم كمتر از بخش اول نيست , زيرا اگر اهداف و آرمانهاى يك انقلاب در سطح
جامعه تبيين نشود, انقلاب از حمايت و پشتيبانى مردم برخوردار نمى گردد و در كانون اصلى خود به دست فراموشى
سپرده مى شود و چه بسا گرفتار تحريفها و دگرگونيها توسط دشمنان انقلاب مى گردد
با بررسى قيام مقدس امام حسين ـ عليه السلام ـ اين دو بخش كاملا در آن به چشم مى خورد, زيرا انقلاب امام حسين ـ
عليه السلام ـ تا عصر عاشورا مظهر بخش اول يعنى بخش خون و شهادت و ايثار خون بود و رهبر و پرچمدار آن نيز
خود حسين بن على ـ عليه السلام ـ در حالى كه بخش دوم آن از عصر عاشورا آغاز گرديد و پرچمدار آن امام زين
العابدين و زينب كبرى ـ عليهما السلام ـ بودند كه پيام انقلاب و شهادت سرخ آن حضرت و يارانش را با سخنان آتشين
خود به اطلاع افكار عمومى مى رساندند و طبل رسوايى حكومت پليد اموى را به صدا در آوردند
با توجه به تبليغات بسيار گسترده و دامنه دارى كه حكومت اموى از زمان معاويه به بعد بر ضد اهل بيت (بويژه در
منطقهء شام ) به راه انداخته بود, بى شك اگر باز ماندگان امام حسين ـ عليه اسلام ـ به افشاگرى و بيدار سازى
نمى پرداختند, دشمنان اسلام و مزدوران قدرتهاى وقت , قيام و نهضت بزرگ و جاويدان آن حضرت را در طول تارخ
لوث مى كردند و چهرهء آن را وارونه نشان مى دادند. همچنانكه برخى از آنان به امام حسن ـ عليه السلام ـ تهمت زده ];ّّ
گفتند: در اثر ذات الريه و سل از دنيا رفت ! عده اى ديگر هم ادعا مى كردند كه حسين بن على ـ عليه السلام ـ با سرطان
از دنيا رفت !! ما تبليغات گستردهء بازماندگان حضرت سيد الشهدا ـ عليه السلام ـ در دوران اسيرى كه كينه توزى سفيهانه ء
يزيد چنين فرصتى را براى آنان پيش آورده بود, اجازهء چنين تحريف و خيانتى را به دشمنان حسين ـ عليه السلام ـ
نداد
اينك براى آنكه نقش تاريخساز اسيران آزاديبخش كربلا در بيدار سازى افكار عمومى و رساندن پيام انقلاب بزرگ امام
حسين ـ عليه السلام ـ بخوبى روشن گردد, در اينجا نا گزيريم قدرى به عقب بر گرديم و نگاهى به تاريخچهء حكومت
معاويه در شام بيفكنيم
دوران سلطهء معاويه در شام
اصولاً بايد توجه داشت كه شام از آن روز كه به تصرف مسلمانان در آمد, فرمانروايانى چون <خالد>
پسر وليد و<معاويه > پسر ابوسفيان را به خود ديد. مردم اين سرزمين , نه صحبت پيغمبر را در يافته
بودند, نه روش اصحاب او را مى دانستند, و نه اسلام را دست كم انگونه كه در مدينه رواج داشت مى شناختند. البته
يكصد و سيزده تن از صحابهء پيغمبر, يا در فتح اين سرزمين شركت داشته و يا بتدريج در آنجا سكونت گزيده بودند, اما
نگاهى به ترجمهء احوال اين عده نيز نشان مى دهد كه جز چند تن از آنان بقيه , مدت كمى محضر پيغمبر را درك كرده
بودند, و جز يك يا چند حديث از آن حضرت بيشتر روايت نداشتند. بعلاوه , بيشتر اين عده در طول خلافت عمر و
عثمان تا آغاز حكومت معاويه مردند. در زمان قيام و شهادت امام حسين ـ عليه السلام ـ تنها يازده تن از آنان زنده بودند
و در شام به سر مى بردند; مردمانى در سنين هفتاد تا هشتاد سال كه گوشه نشينى را بر آميختن با توده ترجيح داده
بودند و در عامه نفوذى نداشتند در نتيجه نسل جوان ـ آنان كه در سن يزيد بودند ـ از اسلام حقيقى چيزى نمى دانستند
و شايد در نظر آنان اسلام هم حكومتى بود مانند حكومت كسانى كه پيش از اين دسته بر آن سرزمين فرمان مى راندند.
تجمل دربار معاويه , حيف و مال مال مردم , پرداختن به تشريقات معمول قدرتهاى خود كامه چون ساختنى كاخهاى
عظيم و ايجاد گارد احترام و كوكبهء مفصل , و بالاءخره تبعيد و زندانى كردن و كشتن مخالفان , براى آنان امرى طبيعى بود,
زيرا تا نيمقرن پيش چنين نظامى در حكومت قبلى نيز ديده مى شد و مسلماً كسانى بودند كه مى پنداشتند آنچه در
مدينهء عصر پيامبر گذشته نيز چنين بوده است (6. در نتيجه مردم شام كردار معاويه پسر ابوسفيان و پيرامونيان او را
سنت مسلمانى مى پنداشتند
معاويه در حدود 42سال در دمشق امارت و خلافت كرد. در حدود پنج سال از طرف خليفهء دوم , و در حدود دوازده
سال از طرف خليفهء سوم امير شام بود. كمتر از پنج سال هم در زمان خلافت امير موءمنان على بن ابيطالب ـ عليه السلام
ـ و در حددود شسش ماه نيز در خلافت ظاهرى اما حسن ـ عليه السلام ـ حكومت شام را به دست داشت . چيزى كمتر
از بيست سال هم عنوان خلافت اسلامى را يدك مى كشيد(7
تبليغات زهر آگين
معاويه در اين مدت نسبتاً طولانى مردم شام را طورى پرورش داد كه فاقد بصيرت و آگاهى دينى
باشند, و در برابر اراده و خواست معاويه بى چون و چرا تسليم گردند
معاويه در طى اين مدت نه تنها از نظر نظامى و سياسى مردم شام را تحت سلطهء خود قرار داد, بلكه از نظر فكرى و
مذهبى نيز مردم آن منطقه را كور و كر و گمراه بار آورد تا آنچه او به عنوان تعليمات اسلام به آنان عرضه مى كند, بى
هيچ اشكالى بپذيرند! او با مكر و شيطنت خاصى كه داشت , در اين زمينه به كاميابيهاى بزرگى دست يافت كه درخور
توجه است . دسيسه هاى او را در وارونه نشان دادن چهرهء درخشان مرد بزرگى مثل على ـ عليه السلام ـ, و ايجاد بدعت ];ّّ
ناسزا گويى به آن حضرت , همه مى دانيم . پس از شهادت عمار ياسر(سرباز نود ساله و مبارز ديرين و نستوه اسلامى )
در جنگ صفين در ركاب على ـ عليه السلام ـ, كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم شهادت او را به دست
ستمگران پيشگويى كرده بود, معاويه با ترفند عوامفريبانه اى در ميان سپاه شام شايع ساخت كه قاتل عمار, على
است , زيرا على او را به ميدان جنگ آورده و باعث قتل او شده است !!(8
داستان <ناقه > و<جمل > و قضيهء فضاحتبار خواندن <نماز
جمعه > در روز<چهار شنبه >! توسط معاويه نيز موءيدى ديگر
براى اين معنا است , و چندان مشهور است كه نيازى به توضيح ندارد(9
حكومت پليد بنى اميه با تبليغات زهر آگين و كينه توزانه اش , خاندان پاك پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم را در نظر
مردم شام منفور جلوه و در مقابل , بنى اميه را خويشان رسول خدا قلمداد كرده بود, به طورى كه مورخان مى نويسند:
پس از پيروزى قيام عباسيان و استقرار حكومت <ابوالعباس سفاح > ده تن از امراى شام نزد وى رفتند و همه
سوگند خوردند كه ما تا موقع قتل مروان , ـ آخرين خليفهء اموى ـ نمى دانستيم كه رسول خدا جز بنى اميه
خويشاوندى داشته باشد كه از او ارث ببرد, تا آنكه شما امير شديد(10
بنابر اين جاى شگفت نيست اگر در كتب مقتل بخوانيم
به هنگام در آمدن اسيران به دمشق مردى در برابر على بن الحسين ـ عليه السلام ـ ايستاد و گفت : سپاس خدايى را كه
شما را كشت و نابود ساخت و مردمان را از شرتان آسوده كرد و امير الموءمنين را بر شما پيروز گردانيد
على بن الحسين ـ عليه السلام ـ خاموش ماند تا مرد شامى آنچه در دل داشت , بيرون ريخت . سپس از او پرسيد: قرآن
خوانده اى ؟
ـ آرى
ـ اين آيه را خوانده اى ؟
قل لا اسئلكم عليه اجرا الا المودة فى القربى (11:(بگو بر رسالت خود مزدى از شما نمى خواهم جز دوستى
نزديكان
ـ آرى
ـ و اين آيه را؟: وآت ذالقربى حقه :(12(و حق خويشاوندان را بده
ـ آرى
ـ و اين آيه را
انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا(13
(بى شك خداى متعال مى خواهد هر گونه پليدى را از شما اهل بيت ببرد و شما را پاك سازد, پاك ساختنى
ـ آرى
ـ اى شيخ , اين آيه ها در حق ما نازل شده است , ما ييم ذوى القربى , ما ييم اهل بيت پاكيز از هر گونه
آلايش
شيخ دانست آنچه دربارهء اين اسيران شنيده درست نيست ; آنان خارجى نيستند, بلكه فرزندان پيغمبرند, لذا از آنچه
گفته بود پشيمان شد و گفت
ـ خدايا, من از بغضى كه از اينان در دل داشتم , به درگاه تو, توبه مى كنم . من از دشمنان محمد و آل محمد
بيزارم (14
ره آورد سفر اسيران
اينك با توجه به اين همه تبليغات گسترده و زيانبار بر ضد خاندان پيامبر, اهميت سفر باز ماندگان
امام حسين ـ عليه السلام ـ به شام بخوبى روشن مى گردد, زيرا آنان در اين سفر, آثار چهل سال
تبليغات مسموم كننده را از بين بردند و چهرهء كريه حكومت اموى را بخوبى معرفى كردند و افكار خفتهء مردم شام را
بيدار و متوجه حقايق ساختند, به طورى كه مى توان گفت هنگام باز گشت به مدينه حكم ارتشى فاتح را داشتند كه
ماءموريت خود را بخوبى انجام داده باشد!
در اينجا براى آنكه عظمت رسالت و ماءموريتى كه پيام آوران قيام امام حسين ـ عليه السلام ـ انجام دادند, كاملاً روشن
گردد بى مناسبت نيست به دو نمونهء تاريخى اشاره كنيم
1ـ مصونيت خاندان امامت در فاجعهء حَرّه
پس از شهادت امام حسين ـ عليه السلام ـ همزمان با مناطق ديگر كشور اسلامى , اندك اندك شهر
مدينه نيز كه مركز خويشاوندان پيامبر بود, به هيجان آمد. حاكم مدينه به گمان خود تدبيرى
انديشيد و گروهى از بزرگان شهر را به <دمشق > فرستاد تا از نزديك خليفهء جوان را ببينند و از مراحم وى بر خوردار
شوند تا شايد در باز گشت به مدينه مردم را به اطاعت از وى تشويق كنند
يزيد كه نه تربيت درستى داشت , نه از تدبير و دور انديشى بر خوردار بود, و نه ظاهر اسلام را رعايت مى كرد, پيش
روى نمايندگان <مدينه > نيز به شرابخوارى و سگبازى و كارهاى خلاف شرع پرداخت . نمايندگان مدينه همين كه از شام
باز گشتند, فغان بر آوردند و گفتند:يزيد مردى شرابخواره و سگباز و فاسق است و چنين كسى نمى تواند خليفه و امام
مسلمانان باشد. سر انجام شورش سراسر شهر را فرا گرفت و مردم , حاكم شهر و خاندان اموى را از شهر بيرون كردند.
چون اين خبر به شام رسيد, يزيد لشگرى را ماءمور سر كوبى مردم مدينه كرد و<مسلم بن عقبه > را كه مردى سالخورده
بود, امير آن لشگر كرد. مسلم مدينه را محاصره كرد. پس از چندى ساكنان شهر تاب مقاومت از كف دادند و تسليم
شدند. سپاهيان شام سه روز مدينه را قتل عام كردند و از هيچ زشتكارى باز نايستادند. چه مردان ديندار و پارسا و شب
زنده دار كه كشته شدند, چه حرمتها كه درهم شكست و چه زنان و دختران كه از تجاوز اين قوم وحشى ايمن نماندند
(15. از اين فاجعه , در تاريخ به نام جريان <حره > ياد مى شود
اما در اين فاجعهء بزرگ , خانهء امام زين العابدين و بنى هاشم از تعرض مصون ماند, و به همين جهت دهها خانواده
مسلمان در مدت محاصرهء شهر, به خانهء آن حضرت پناهنده شده و از خطر نجات يافتند
<طبرى > مى نويسد
هنگامى كه يزيد, مسلم بن عقبه را به مدينه فرستاد بدو گفت
على بن الحسين در كار شورشيان دخالتى نداشته است , دست از او باز دار و باوى به نيكى رفتار كن
(16
شيخ <مفيد> نيز مى نويسد
مسلم بن عقبه وقتى وارد مدينه شد على بن الحسين ـ عليه السلام ـ را خواست . وقتى على بن الحسين حاضر شد او را
نزديك خود نشاند و احترام كرد و گفت : امير الموءمنين مرا سفارش كرده است كه به تو نيكى و بخشش كنم , و حساب
تو را از ديگران جدا سازم . على بن الحسين او را سپاس گفت . آنگاه مسلم به اطرافيان خود گفت : استر مرا براى او زين
كنيد و به او گفت : به ميان خانواده ات بر گرد, گويا آنان را ترسانيديم و شما را به سبب آمدنت به اينجا به زحمت
افكنديم , و اگر در دست ما چيزى بود, چنانكه سزاوار هستى , تراصله مى داديم (17
به دلائلى كه در سيرهء امام چهارم خواهيم گفت , شك نيست كه يكى از علل رفتار مسلم آن بود كه على بن الحسين ـ];ّّ
عليه السلام ـ از آغاز شورش , خود را كنار كشيد و با شورشيان همداستان نگشت ; اما اين نيز مسلم است كه شهادت
حسين بن على ـ عليه السلام ـ براى حكومت يزيد گران تمام شده بود و هنوز حكومت وى به علت اين جنايت بزرگ
تحت فشار افكار عمومى بود, ازينرو يزيد نمى خواست با آزار خاندان امامت , خود را بدنامتر سازد
2ـ دستور عبدالملك بن مروان به حجاج
<يعقوبى > مى نويسد
عبدالملك بن مروان به <حجاج > كه از طرف وى حاكم حجاز بود, نوشت : مرا به خون
فرزندان ابوطالب آلوده نكن , زيرا خود ديدم كه چون خاندان حرب (ابوسفيان ) با آنان در
افتادند, بر افتادند (18
از آنجا كه مى دانيم عبدالملك از خلفاى با هوش و سياستمدارى اموى بود (19و نيز مى دانيم كه او پنج سال پس از
فاجعهء كربلا به حكومت رسيد, به اهميت و ارزش اين اعتراف پى مى بريم , زيرا اين دستور نشان مى دهد كه خاندان
ابو ـ سفيان , با همهء فشارى كه به دودمان ابى طالب وارد آوردند, در اهداف شوم خود كامياب نشدند و جز روسياهى و
لعن ابدى براى آنان چيزى نماند
درهم كوبيدن پشتوانهء فكرى امويان
معمولاً در جوامع بشرى , قدرتها و حكومتهاى ستمگر هر اندازه زور داشته باشند, بالاخره نياز به
يك پشتوانهء فكرى و فلسفى و عقيدتى دارند, يعنى به يك نظام اعتقادى نياز دارند كه تكيه گاه نظام
اقتصادى و سياسى و توجيه گر وضع موجود آنها باشد. به تعبير ديگر, قدرتهاى حاكم ستمگر همواره در كنار ابزار
سلطهء نظامى و پليسى بر مردم , نيازمند ابزار فكرى و روانى نيز هستند تا مردم را براحتى رام و مطيع خود سازند, زيرا
اگر مردم , مردمى دارى فكر و انديشهء درست باشند و نظام حاكم بر خود را نظام فاسد و خائن بدانند, هرگز زير بار آن
نمى روند, از اين نظر ضرورت يك پشتوانهء فكرى و عقيدتى براى اين گونه حكومتها بخوبى روشن مى گردد. البته
ممكن است اين پشتوانهء فكرى بر حسب تفاوت جامعه ها, به صورت يك فلسفه , يك مكتب , يك <ايسم > و يا به
صورت يك مذهب و انديشهء مذهبى باشد
حكومت جبار و ضد اسلامى بنى اميه نيز خود را شديداً نيازمند چنين پشتوانهء فكرى و عقيدتى مى ديد, و چون
جامعه , جامعهء اسلامى بود, ناگزير بود جنايات خود را با توجيهات مذهبى پوشانده و فكر مردم را با يك سلسله
تبليغات مذهبى تخدير كند. نبايد خيال كنيم كه بنى اميه نسبت به داورى مردم بى تفاوت بودند, و در برابر جناياتشان
مى گفتند: بگذار مردم هر چه مى خواهند بگويند. نه , آنان در مقام اغفال افكار مردم نياز به القاى يك سلسله افكار و
انديشه هاى داشتند تا اذهان عمومى بپذيرد كه وضع موجود بهترين وضع است , و بنابر اين بايد حفظ شود
جبر گرايى
يكى از راههاى تخدير افكار مردم و رام ساختن آنان , ترويج جبر گرايى است . معمولاً هر وقت
حكومتهاى جبار مى خواهند خود را توجيه كنند, جبر گرا مى شوند; يعنى , همه چيز را به خدا
مستند مى كنند, در برابر هر كارى تلقين مى كنند كه كار خدا بود كه اين جور شد و اگر مصلحت خدايى نبود اين جور
نمى شد و خدا خودش نمى گذاشت كه اين جور بشود. منطق جبرگرايى اين است كه آنچه هست همان است كه بايد
باشد و آنچه نيست همان است كه نبايد باشد!(20
دقيقاً يكى از پشتوانه هاى فكر و عقيدتى حكومت بنى اميه منطق جبر گراى بود, آنان با ترويج جبر گراى كوشش
داشتند هر گونه اعتراض احتمالى مردم را در نطفه خفه كنند
امويان به منظور تثبيت پايه هاى حكومت خود و جلوگيرى از قيام مردم مسلمان , از فرقه ء<جبريه > ترويج و حمايت مى
كردند. امويان با خطر نفوذ<قدريه > مواجه بودند. اين فرقه معتقد به حريت اراده و آزادى انسان در مقام عمل بودند و
عقيده داشتند كه انسان هر نوع عملى را كه در زندگى پيش مى گيرد, به ميل خود انتخاب مى كند و چون در انتخاب
نحوهء عمل و رفتار آزاد است , در برابر اعمال خود مسئول است , زيرا هر حريتى طبعاً مستلزم مسئوليت مى باشد
(21
اين مذهب براى امويان , كه از مخالفت ملت مسلمان بيمناك بودند, خطر بزرگى محسوب مى شد. ازينرو پيروان و
رهبران قدريه را زير فشار قرار داده از مذهب جبر, كه درست نقطهء مقابل آن بود, جانبدارى مى كردند زيرا مذهب جبر
در زمينهء مبازرات سياسى , با هدفهاى امويان سازش داشت . اين مذهب به مردم مى گفت : وجود امويان و كارهاى
آنان , هر قدر كه ناروا و ظالمانه باشد, جز تقدير الهى نيست و به هيچ وجه قابل تغيير و تبديل نمى باشد! بنابر اين
مخالفت با آنها هيچ فايده اى ندارد. معاويه تظاهر به مذهب جبر مى كرد تا اعمال خود را در برابر ملت بدين نحو
توجيه كند كه هر چه او مى كند طبق مقدرات الهى است و هيچ راهى براى تغيير آن وجود ندارد, بعلاوه چون معاويه
خليفهء اسلامى است , ارتكاب هيچ گناهى به مقام او لطمه نمى زند و مجوز مخالفت با او نخواهد بود!
پيداست شخصى مثل معاويه از منافع مهمى كه ممكن بود مذهب جبر براى او در برداشته باشد, غفلت
نمى كرد. او و ساير امويان بخوبى مى دانستند كه حكومت آنها براى مسلمانان غير قابل تحمل است و باز مى
دانستند كه آنها در نظر بسيارى از افراد ملت , يك مشت فريبكار و دشمن خاندان پيامبر و قاتل افراد پرهيزگار و بى گناه
مى باشند و نيز مى دانستند كه اگر عقيده اى باشد كه مردم را از قيام بر ضد آنها و اعمالشان باز بدارد, مذهب جبر
است ; مذهبى كه به مردم مى گويد: خداوند از روز اول مقدر كرده است كه اين خاندان به حكومت برسند, بنابر اين
اعمال و رفتار آنها جز نتيجهء تقدير حتمى خدا نيست . ازينرو نفوذ اين افكار و عقايد در ذهن مسلمانان كاملاً به نفع
امويان و حكومت آنها بود (22
بهره بردارى از ادبيات تخديرى
منظور تاءييد اين افكار, علاوه بر توجيهات دينى گذشته , از عنصر شعر نيز بهره بردارى مى شد.
معاويه از نفوذ فوق العادهء شعراى معاصر خود در افكار عمومى , به منظور پيشبرد مطامع خود سود
مى جست . معاويه ـ و همچنين خلفاى اموى بعدى ـ به اشعار شعرايى كه حكومت آنها را مولود تقدير و مشيت الهى
معرفى مى كردند, با خوشحالى و رضايت گوش مى دادند و حتى آنها را به سرودن چنين اشعارى وادار مى نمودند تا
هيچ فرد با ايمانى امكان قيام بر ضد بنى اميه نداشته باشد. مزدوران معاويه ماءموريت داشتند افكار مخصوص معاويه
را در قالبهايى بريزند كه در ميان عوام و تودهء مردم بسهولت شايع گردد, خواه به وسيلهء نقل رواياتى از زبان پيامبر باشد
و خواه به وسيلهء شعر(23
حضرت زينب ـ عليها السلام ـ در كاخ پسر زياد
پس از حادثهء عاشورا مزدوران يزيد, با استفاده از اين روش , شروع به تبليغ كردند و پيروزى ظاهر
يزيد را خواست خدا قلمداد كردند
<عبيدالله بن زياد> پس از شهادت اما حسين ـ عليه السلام ـ مردم را در مسجد بزرگ كوفه جمع كرد تا قضيه را به اطلاع
آنها برساند. او قيافهء مذهبى به خود گرفت و گفت
<الحمدلله الذى اءظهر الحق و نصر اءمير الموءمنين و اءشياعه و قتل الكذاب بن الكذاب >:ستايش خدا را كه حق را پيروز
كرد و امير الموءمنين (يزيد) و پيروانش را يارى كرد و دروغگو پسر دروغگو را كشت !! (24
اما متقابلاً حضرت زينب و حضرت على بن الحسين ـ عليهم السلام ـ كه از شگرد تبليغى دشمن آگاه بودند, اين پايگاه
فكرى بنى اميه را هدف قرار داده با سخنان متين و مستدل خود بشدت آن را كوبيدند و يزيد و يزيديان را مسئول
اعمال و جناياتشان معرفى كردند. يكى از جلوه هاى بر خورد اين دو تفكر, هنگامى بود كه زنان و كودكان حسينى را
وارد كاخ عبيد الله بن زياد كردند
آن روز عبيد الله در كاخ خود ديدار عمومى ترتيب داد و دستور داد سر بريدهء امام حسين ـ عليه السلام ـ را در برابرش
بگذارند. آنگاه زنان و كودكان را وارد كاخ نمودند
زينب , در حالى كه كم ارزش ترين لباسهاى خود را به تن داشت و زنان و كنيزان اطراف او را گرفته بودند, به صورت
ناشناس وارد مجلس شد و بى اعتنا در گوشه اى نشست . عبيدالله چشمش به او افتاد و پرسيد: اين زن كه خود را كنار
كشيده و ديگر زنان گردش جمع شده اند, كيست ؟
زينب پاسخ نگفت . عبيدالله سوءال خود را تكرار كرد. يكى از كنيزان گفت : او زينب دختر فاطمه دختر پيامبر اسلام
صلى الله عليه و آله و سلم است
عبيدالله رو به زينب كرد و گفت
ستايش خدا را كه شما خانواده را رسوا ساخت و كشت و نشان داد كه آنچه مى گفتيد دروغى بيش
نبود(25
زينب پاسخ داد
ستايش خدا را كه ما را به واسطهء پيامبر خود(كه از خاندان ماست ) گرامى داشت و از پليدى پاك گردانيد. جز فاسق
رسوا نمى شود و جز بد كار, دروغ نمى گويد, و بدكار ما نيستيم , ديگرانند(يعنى تو و دار و دسته ات هستيد) و ستايش
مخصوص خداوند است (26
ـ ديدى خدا با خاندانت چه كرد؟
ـ جز زيبايى نديدم ! آنان كسانى بودند كه خدا مقدر ساخته بود كشته شوند و آنها نيز اطاعت كرده و به سوى آرامگاه
خود شتافتند و بزودى خداوند تو و آنان را(در روز رستاخير) با هم روبرو مى كند و آنان از تو, به درگاه خدا شكايت و
دادخواهى خواهند كرد, اينك بنگر آن روز چه كسى پيروز خواهد شد, مادرت به عزايت بنشيند اى پسر
مرجانه
پسر زياد(از سخنان صريح و تند زينب و از اينكه او را با نام مادر بزرگ بد نامش يعنى مرجانه خطاب كرد) سخت
خشمگين شد و خواست تصميم سوئى بگيرد. يكى از حاضران بنام <عمرو بن حريث > گفت : امير! اين يك زن است و
كسى زن را به خاطر سخنانش مواءخذه نمى كند
پسر زياد بار ديگر خطاب به زينب گفت
خدا دلم را با كشته شدن برادر نافرمانت حسين و خاندان شورشگر و سر كشت شفا داد
زينب گفت
به جانم قسم مهتر مرا كشتى , نهال مرا قطع كردى و ريشهء مرا در آوردى , اگر اين كار مايهء شفاى توست , همانا شفا
يافته اى
پسر زياد كه تحت تاءثير شيوائى كلام زينب قرار گرفته بود, با خشم و استهزا گفت : اين هم مثل پدرش سخن پرداز است ,
به جان خودم پدرت نيز شاعر بود و سخن به سجع مى گفت
زينب گفت
زن را با سجع گويى چكار؟(حالا چه وقت سجع گفتن است ؟)(27
ابن زياد مى خواست وانمود كند كه هر كس بر حسب ظاهر در جبههء نظامى شكست بخورد, رسوا شده است , زيرا اگر
او بحق بود در جبههء نظامى غالب مى شد
زينب كبرى ـ عليها السلام ـ كه بخوبى مى دانست پسر زياد از چه ديدگاهى سخن مى گويد پايگاه فكرى او را در هم
كوبيد, و با اين سخنانش اعلام كرد كه معيار<شرف و فضيلت >, حقيقت جويى و حقيقت طلبى است , نه قدرت
ظاهرى
زينب اعلام كرد كه كسى كه در راه خدا شهيد شده رسواه نمى شود, رسوا كسى است كه ظلم و ستم كند و از حق
منحرف شود
عبيدالله بن زياد انتظار داشت زينب مصيبت ديده , و عزيز از دست داده , با يك طعنه , به زانو در آيد, اشك بريزد و
عجز و لابه كند! اما زينب شير دل ـ عليها السلام ـ سخنان او را در دهانش شكست و غرورش را درهم
كوبيد
براستى , در تاريخ بشر كدام زنى را مى توان يافت كه شش يا هفت برادر او را كشته باشند, پسرى از وى به شهادت
رسيده باشد, ده نفر از برادر زادگان و عمو زادگان او را از دم تيغ گذرانده باشند و سپس او را با همهء خواهران و برادر
زادگانش اسير كرده باشند, آنگاه بخواهد در حال اسيرى و گرفتارى از حق خود و شهيدان خود دفاع كند, آنهم در
شهرى كه مركز حكومت و خلافت پدرش بوده و در دارالحكومه اى كه پدرش در حدود چهار سال از دوران خلافت
خود را همانجا ساكن بوده است , و با اين وضع و با اين همه موجبات ناراحتى و افسردگى , نه تنها از آنچه بر سر وى
آمده است گله مند نباشد, بلكه با كمال صراحت بگويد كه ما چيزى بر خلاف ميل و رغبت خويش نديده ايم , اگر
مردان ما به شهادت رسيده اند براى همين كار آمده بودند و اگر جز اين باشد جاى نگرانى و اضطراب خاطر است ,
اكنون كه آنان وظيفهء خدايى خويش را بخوبى انجام داده اند و افتخار شهادت را به دست آورده اند, جز اينكه خدا را بر
اين توفيق شكر و سپاس گوييم چه كارى از ما شايسته است ؟(28
خطبهء حضرت زينب ـ عليها السلام ـ در كوفه
اينجا كوفه است , كوفه با دمشق خيلى فرق دارد, كوفه شهرى است كه تا بيست سال پيش مركز
حكومت على ـ عليه السلام ـ بود. اينجا مركز شيعيان بود. مردم اينجا ـ كه بخشى از عراقيانند ـ
طالب حكومت عدل اسلامى و خواهان آزادى از چنگ ستمگران و هواخواه اهل بيتند, اما حاضر نيستند
بهاى (دستيابى به ) چنين نعمتى را بپردازند!اينان , هم زندگى مادى و ثروت و رياست مى خواهند, و هم آزادى از يوغ
ستمگران , اما اگر فشارى بر آنان وارد شود, يا منافعشان را در خطر ببينند, دست از همهء آرمانهاى خود مى كشند! اينان
شخصيتى دو گونه دارند, گرفتار نوعى تضاد درونى هستند, از يك سو پسر پيغمبر را با شور و حرارت دعوت مى كنند,
و از سوى ديگر چون فشار بر آنان وارد مى شود نه تنها وعدهء خود را فراموش مى كنند, بلكه كمر به قتل او مى بندند,
پس بايد اينان را بيدار كرد, بايد متوجه خطاهايشان ساخت , بايد گفت كه با قتل حسين بن على ـ عليه السلام ـ چه
جنايت بزرگى مرتكب شده اند
اين وظيفهء بيدار سازى , از ميان زنان بيشتر به عهدهء زينب است , زيرا زنانى كه در كوفه سن آنان از سى سال تجاوز مى
كرد, زينب را بيست سال پيش در دوران حكومت على ـ عليه السلام ـ در اين شهر ديده بودند و حرمت او را در ديده ء
على و حشمت وى را در چشم پدران و شوهران خويش مشاهده كرده بودند, زينب براى آنان چهره اى آشنا بود, اينك
ديدن صحنهء رقتبار اسيرى زينب در خيل اسيران , خاطرات گذشته را زنده مى كرد. زينب از اين فرصت استفاده نمود,];ّّ
شروع كرد به صحبت كردن , مردم صداى آشنايى شنيدند, گويى على ـ عليه السلام ـ صحبت مى كرد, حنجره , حنجره ء
على ـ عليه السلام ـ و صدا, صداى على بود. راستى اين على است كه حرف مى زند يا دختر على است ؟ آرى او زينب
كبرى بود كه سخن مى گفت
احمد بن ابى طاهر معروف به <ابن طيفور>(204ـ 280 در كتاب <بلاغات النساء> كه مجموعه اى از سخنان بليغ بانوان
عرب و اسلام ويكى از قديمى ترين منابع است , مى نويسد
<خديم اسدى >(29مى گويد: در سال شصت و يك كه سال قتل حسين ـ عليه السلام ـ بود وارد كوفه شدم . ديدم زنان
كوفه گريبان چاك زده گريه مى كنند, و على بن الحسين ـ عليه السلام ـ را ديدم كه بيمارى او را ضعيف و ناتوان ساخت
بود. على بن الحسين سر بلند كرد و گفت : اى اهل كوفه بر(مظلوميت و مصيبت ) ما گريه مى كنيد؟! پس چه كسى جز
شما ما را كشت ؟
در اين هنگام <ام كلثوم > ـ عليها السلام ـ (30با دست به مردم اشاره كرد كه خاموش باشيد! با اشارهء او نفسها در سينه ها
حبس شد, صداى زنگ شترها خاموش گشت
آنگاه شروع به سخن كرد, من زنى با حجب و حيا را فصيحتر از او نديده ام , گويى از زبان على ـ عليه السلام ـ سخن مى
گفت , سخنان زينب چنين بود
<مردم كوفه ! مردم مكار خيانت كار! هرگز ديده هاتان از اشك تهى مباد! هرگز ناله هاتان از سينه بريده نگردد! شما آن زن
را مى مانيد كه چون آنچه داشت مى رشت , بيكبار رشته هاى خود را پاره مى كرد, نه پيمان شما را ارجى است و نه
سوگند شما را اعتبارى ! جز لاف , جز خودستايى , جز درعيان مانند كنيزكان تملق گفتن , و در نهان با دشمنان ساختن
چه داريد؟ شما گياه سبز وتر و تازه اى را مى مانيد كه بر تودهء سر گينى رسته باشد و مانند گنجى هستيد كه گورى را بدان
اندوده باشند. چه بد توشه اى براى آن جهان آماده كرديد: خشم خدا و عذاب دوزخ ! گريه مى كنيد؟ آرى به خدا گريه
كنيد كه سزاوار گريستنيد! بيش بگرييد و كم بخنديد
با چنين ننگى كه براى خود خريديد, چرا نگرييد؟ ننگى كه با هيچ آب شسته نخواهد شد. چه ننگى بدتر از كشتن پسر
پيغمبر و سيد جوانان بهشت ؟! مردى كه چراغ راه شما و ياور روز تيرهء شما بود. بميريد! سر خجالت را فرو بيفكنيد!
بيكبار گذشتهء خود را بر باد داديد و براى آينده هيچ چيز به دست نياورديد! از اين پس بايد با خوارى و سرشكستگى
زندگى كنيد; چه , شما خشم خدا را براى خود خريديد! كارى كرديد كه نزديك است آسمان بر زمين افتد و زمين
بشكافد و كوهها درهم بريزد
مى دانيد چه خونى را ريختيد؟ مى دانيد اين زنان و دختران كه بى پرده در كوچه و بازار آورده ايد, چه كسانى هستند؟!
مى دانيد جگر پيغمبر خدا را پاره كرديد؟! چه كار زشت و احمقانه اى ؟!, كارى كه زشتى آن سراسر جهان را پر كرده
است
تعجب مى كنيد كه آسمان قطره هاى خون بر زمين مى چكد؟, اما بدانيد كه خوارى عذاب رستا خيز سخت تر خواهد
بود. اگر خدا, هم اكنون شما را به گناهى كه كرديد نمى گيرد, آسوده نباشيد, خدا كيفر گناه را فورى نمى دهد, اما خون
مظلومان را هم بى كيفر نمى گذارد, خدا حساب همه چيز را دارد>
اين سخنان كه با چنين عبارات شيوا از دلى سوخته بر مى آمد, و از دريايى مواج از ايمان به خدا نيرو مى گرفت , همه را
دگر گون كرد. شنوندگان انگشت ندامت به دندان گزيده دريغ مى خوردند. در چنان صحنهء غم انگيز و عبرت آميز
مردى از بنى جعفى كه ريشش از گريه تر شده بود, شعرى بدين مضمون خواند
پسران اين خاندان بهترين پسرانند و هرگز بر دامن فرزندان اين خانواده لكهء ننگ يا مذلت ننشسته است (31
حضرت زينب ـ عليها السلام ـ در كاخ يزيد
يزيد دستور داد اسيران را همراه سرهاى شهيدان به شام بفرستند. قافلهء اسيران به سمت شام حركت
كرد. ماءموران ابن زياد بسيار تند خو و خشن بودند. دربار شام به انتظار رسيدن اين قافله , كه پيك
فتح و پيروزى محسوب مى شد, دقيقه شمارى مى كرد. به گفتهء مورخان , كاروان اسيران از دروازهء ساعات در ميان
هزاران تماشاچى وارد شهر گرديد. آن روز شهر دمشق , غرق شادى و سرور, پيروزى يزيد را جشن گرفته بود! قافله ء
اسيران در ميان انبوه جمعيت , كوچه ها و خيابانها را پشت سر گذاشت و تا كاخ بلند حكومت يزيد بدرقه
شد
درباريان در جايگاه مخصوص نشسته و يزيد بر فراز تخت با غرور و نخوت تمام آمادهء ديدار اسيران بود. در مجلس
يزيد, بر خلاف مجلس عبيدالله , همه كس راه نداشت , بلكه تنها بزرگان كشور و سران قبايل و برخى از نمايندگان
خارجى حضور داشتند و از اين جهت مجلس فوق العاده مهم و حساس بود
اسيران وارد كاخ شدند و در گوشه اى كه در نظر گرفته شده بود, قرار گرفتند. چون چشم يزيد به اسيران خاندان پيامبر
افتاد, و آنان را پيش روى خود ايستاده ديد, دستور داد تا سر امام حسين ـ عليه السلام ـ را در ميان طشتى نهادند.
لحظه اى بعد او با چوبى كه در دست داشت , به دندانهاى امام مى زد و اشعارى را كه <عبدالله بن زبعرى سهمى > در
زمان كافر بودن خود گفته بود و ياد آور كينه هاى جاهلى بود, مى خواند و چنين مى گفت
<كاش بزرگان من كه در بدر حاضر بودند و گزند تيرهاى قبيلهء خزرج را ديدند, امروز در اين مجلس حاضر بودند و
شادمانى مى كردند و مى گفتند يزيد دست مريزاد! به آل على كيفر روز بدر را چشانديم و انتقام خود را از آنان
گرفتيم ...>
اگر مجلس به همين جا خاتمه مى يافت , يزيد برنده بود, و يا آنچه به فرمان او انجام مى يافت ,
چندان زشت نمى نمود, اما زينب نگذاشت كار به اين صورت پايان بيابد; آنچه را يزيد مايهء شادى
مى پنداشت , در كام او از زهر تلختر كرد; به حاضران نشان داد: اينان كه پيش رويشان سر پا ايستاده اند, دختران همان
پيامبرى هستند كه يزيد به نام او بر مردم شام سلطنت مى كند. زينب با قدرت و شهامت تمام آغاز سخن كرد و خطاب
به يزيد چنين گفت
خدا و رسولش راست گفته اند كه : پايان كار آنان كه كردار بد كردند, اين بود كه آيات خدا را دروغ مى خواندند و آنها را
مسخره مى كردند
يزيد! چنين مى پندارى كه چون اطراف زمين و آسمان را بر ما تنگ گرفتى و ما را به دستور تو مانند اسير از اين شهر به
آن شهر بردند, ما خوار شديم و تو عزيز گشتى ؟ گمان مى كنى با اين كار قدر تو بلند شده است كه اين چنين به خود مى
بالى و بر اين و آن كبر مى ورزى ؟ وقتى مى بينى اسباب قدرتت آماده و كار پادشاهيت منظم است از شادى در پوست
نمى گنجى , نمى دانى اين فرصتى كه به تو داده شده است براى اين است كه نهاد خود را چنانكه هست , آشكار كنى .
مگر گفتهء خدا را فراموش كرده اى كه مى گويد:<كافران مى پندارند اين مهلتى كه به آنها داده ايم براى آنان خوب است ,
ما آنها را مهلت مى دهيم تا بار گناه خود را سنگينتر كنند, آنگاه به عذابى مى رسند كه مايهء خوارى و رسوايى
است >
اى پسر آزاد شدگان !(32اين عدالت است كه زنان و دختران و كنيزكان تو در پس پردهء عزت بنشينند و تو دختران
پيغمبر را اسير كنى , پردهء حرمت آنان را بدرى , صداى آنان را در گلو خفه كنى , و مردان بيگانه , آنان را بر پشت شتران از];ّّ
اين شهر به آن شهر بگرداندد؟! نه كسى آنها را پناه دهد, نه كسى مواظب حالشان باشد, و نه سر پرستى از مردانشان
آنان را همراهى كند؟ مردم اين سو و آن سو براى نظارهء آنان گرد آيند؟
اما از كسى كه سينه اش از بغض ما آكنده است جز اين چه توقعى مى توان داشت ؟ مى گويى كاش پدرانم كه در جنگ
بدر كشته شدند اينجا بودند و هنگام گفتن اين جمله با چوب به دندان پسر پيغمبر مى زنى ؟ ابداً به خيالت نمى رسد كه
گناهى كرده اى و رفتارى زشت مرتكب شده اى ! چرا نكنى ؟! تو با ريختن خون فرزندان پيغمبر و خانوادهء عبدالمطلب ,
كه ستارگان زمين بودند, دشمنى دو خاندان را تجديد كردى . شادى مكن , چه , بزودى در پيشگاه خدا حاضر خواهى
شد, آن وقت است كه آرزو مى كنى كاش كور و لال بودى و اين روز را نمى ديدى , كاش نمى گفتى : پدرانم اگر در اين
مجلس حاضر بودند از خوشى در پوست نمى گنجيدند! خدايا, خودت حق ما را بگير و انتقام ما را از آن كس كه به ما
ستم كرد, بستان
به خدا پوست خود را دريدى و گوشت خود را كندى . روزى كه رسول خدا و خاندان او و پاره هاى تن او در سايهء لطف
و رحمت حق قرار گيرد, تو با خوارى هر چه بيشتر پيش او خواهى ايستاد, آن روز روزى است كه خدا و عدهء خود را
انجام خواهد داد و اين ستمديدگان را كه هر يك در گوشه اى به خون خود خفته اند, گرد هم خواهد آورد; او خود
مى گويد:<مپنداريد آنان كه در راه خدا كشته شده اند مرده ـ اند, نه , آنان زنده اند و از نعمتهاى پروردگار خود بهره مند مى
باشند>. اما آن كس كه تو را چنين بنا حق بر گردن مسلمانان سوار كرد(= معاويه ), آن روز كه دادخواه , محمد, دادستان
خدا, و دست و پاى تو گواه جنايات تو در آن محكمه باشد, خواهد دانست كداميك از شما بدبخت تر و بى پناهتر
هستيد
يزيد اى دشمن خدا! و پسر دشمن خدا! سوگند به خدا تو در ديدهء من ارزش آن را ندارى كه سر زنشت كنم و كوچكتر از
آن هستى كه تحقيرت نمايم , اما چه كنم اشك در ديدگان حلقه زده و آه در سينه زبانه مى كشد. پس از آنكه حسين
كشته شد و حزب شيطان ما را از كوفه به بارگاه حزب بى خردان آورد تا با شكستن حرمت خاندان پيغمبر پاداش خود
را از بيت مال مسلمانان بگيرد, پس از آنكه دست آن دژخيمان به خون ما رنگين و دهانشان از پاره گوشتهاى ما آكنده
شده است , پس از آنكه گرگهاى درنده بر كنار آن بدنهاى پاكيزه جولان مى دهند, توبيخ و سرزنش تو چه دردى را دوا
مى كند؟
اگر گمان مى كنى با كشتن و اسير كردن ما سودى به دست آورده اى , بزودى خواهى ديد آنچه سود مى پنداشتى جز
زيان نيست . آن روز جز آنچه كرده اى حاصلى نخواهى داشت , آن روز تو پسر زياد را به كمك خود مى خوانى و او نيز از
تو يارى مى خواهد! تو و پيروانت در كنار ميزان عدل خدا جمع مى شويد, آن روز خواهى دانست بهترين توشهء سفر كه
معاويه براى تو آماده كرده است اين بود كه فرزندان رسول خدا را كشتى . به خدا من جز از خدا نمى ترسم و جز به او
شكايت نمى كنم . هر كارى مى خواهى بكن ! هر نيرنگى كه دارى به كار زن ! هر دشمنى كه دارى نشان بده ! به خدا اين
لكهء ننگ كه بر دامن تو نشسته است هرگز سترده نخواهد شد. سپاس خدا را كه كار سروران جوانان بهشت را به سعادت
پايان داد و بهشت را براى آنان واجب ساخت . از خدا مى خواهم رتبه هاى آنان را فراتر برد و رحمت خود را بر آنان
بيشتر گرداند, چه او سر پرست و ياورى تواناست (33
عكس العمل چنين گفتار كه از جگرى سوخته و دلى سرشار از تقوى نيرو مى گرفت , معلوم است .
سختدل ترين مرد هنگامى كه با ايمان و تقوى روبرو شود, ناتوانى خود و قدرت حريف را مى بيند و براى
چند لحظه هم كه شده است , از تصميم گيرى عاجز مى گردد. سكوتى مرگبار سراسر كاخ را فرا گرفت , يزيد آثار و علائم
نا خوشايندى را در چهرهء حاضران ديد, گفت : خدا بكشد پسر مرجانه را من راضى به كشتن حسين ];ّّ
نبودم !...(34
بارزات تبليغاتى امام چهارم عليه السلام
براى رهايى از ذلت و بردگى و باز يابى عزت و آزادگى و فراهم ساختن زمينه براى يك انقلاب ريشه
دار و بنيادى در سطحى گسترده بر ضد بيداد و خفقان و تحريف حقايق , راهى جز آگاهى و بيدار
سازى و روشنگرى مردم نيست
پس بايد مردم را روشن كرد و به آنان آگاهى و شناخت داد تا احساس مسئوليت كنند, آنگاه خود بخود شورش و
انقلاب پديد مى آيد
اين , جزء نقشهء امام حسين ـ عليه السلام ـ بود كه مرحلهء اول را خود و يارانش با شهادت انجام دادند و مرحلهء دوم آن
يعنى رساندن پيام قيام كربلا بر عهدهء امام زين العابدين ـ عليه السلام ـ و زينب كبرى ـ سلام الله عليها ـ بود
تنها با اين نوع مبارزه بود كه مى شد تمام بافته هاى سى و چند سالهء بنى اميه را از بين برد و شورشى بنيادى بر ضد بنى
اميه پى افكند و كاخ يزيد و امويان را براى هميشه لرزاند و واژگون كرد
مرحلهء دوم اين مبارزه كه تواءم با مظلوميت اهل بيت بود, و از عصر عاشورا شروع شد, با خطبهء زينب دختر امير موءمنان
ـ عليه السلام ـ در بازار كوفه بعد با سخنان كوتاه و ساده , ولى بسيار پر شور و موءثر زين العابدين در همان شهر تداوم
يافت
امام به جمعيتى كه بيشتر براى تماشاى اسيران آمده بودند اشاره كرد كه سكوت كنند, و همه ساكت شدند. آنگاه پس
از ستايش و درود خداى متعال فرمود
<مردم ! آنكه مرا مى شناسد, مى شناسد, و آنكه نمى شناسد خود را بدو مى شناسانم : من على فرزند حسين فرزند
على فرزند ابى طالبم . من پسر آنم كه حرمتش را در هم شكستند, دارايى و مال او را به غارت بردند... و كسان او را اسير
كردند. من پسر آنم كه در كنار نهر فراتش سر بريدند, در حالى كه نه به كسى ستم كرده و نه به كسى مكرى به كار برده
بود.من پسر آنم كه او را از قفا سر بريدند و اين مرا فخرى بزرگ است . مردم , شما به پدرم نامه ننوشتيد؟ و با او بيعت
نكرديد؟ و پيمان نبستيد؟ و به او خيانت نكرديد؟ و به پيكار او برنخاستيد؟ چه زشت كارى ! و چه بد انديشه و
كردارى ؟
اگر رسول خدا به شما بگويد: فرزندان مرا كشتيد و حرمت مرا در هم شكستيد, شما از امت من نيستيد! به چه رويى به
او خواهيد نگريست ؟>
اين سخنان كوتاه و جانگذار در آن محيط خفقان و ارعاب , توفانى بپا ساخت و چنان در عمق روح و جان مردم كوفه
نفوذ كرد كه ناگهان از هر سو بانگ شيون برخاست . مردم به يكديگر مى گفتند: نابود شديد و نمى دانيد. على بن
الحسين ـ عليه السلام ـ گفت : خدا بيامرزد كسى را كه پند مرا بپذيرد و به خاطر خدا و رسول آنچه مى گويم در گوش
گيرد. سيرت ما بايد چون سيرت رسول خدا باشد كه نيكوترين سيرت است . همه گفتند
پسر پيغمبر! ما شنوا, فرمانبردار, و به تو وفا داريم , از تو نمى بريم , با هر كه گويى پيكار مى كنيم , و با هر كس خواهى در
آشتى به سر مى بريم ! يزيد را دستگير مى كنيم و از ستمكاران بر تو بيزاريم ! على بن الحسين ـ عليه السلام ـ
گفت
هيهات ! اى فريبكاران دغل باز ! اى اسيران شهوت و آز
مى خواهيد با من هم كارى كنيد كه با پدرانم كرديد؟ نه , به خدا هنوز زخمى كه زده ايد خون فشان است و سينه از داغ
مرگ پدر و برادرانم سوزان . تلخى اين غمها گلوگير و اندوه من تسكين ناپذير است و از شما مى خواهم نه با ما باشيد نه ];ّّ
بر ما.(35
گفتگوى امام سجاد عليه السلام با پسر زياد
چنانكه در صفحات پيش گفتيم , دستگاه حكومت بنى اميه از جبريگرى بهره بردارى مى كرد و كارها
و جنايتهاى خود را به ارادهء خدا نسبت مى داد و بدين وسيله افكار عمومى را تخدير مى كرد, و
چون امام سجاد ـ عليه السلام ـ و حضرت زينب ـ عليها السلام ـ از اين شگرد تبليغى دشمن آگاه بودند, بشدت با آن
مبازره مى كردند
نمونهء روشن اين مبارزه گفتگوى امام سجاد با پسر زياد در كوفه است . پس از آنكه اسيران اهل بيت را به مجلس
عمومى در كاخ پسر زياد وارد كردند و سخنان تندى بين او و زينب كبرى ـ عليه السلام ـ رد و بدل گرديد, پسر زياد به
طرف على بن الحسين ـ عليه السلام ـ متوجه شد و گفت
اين كيست ؟
بعضى از حاضران گفتند
على بن الحسين ـ عليه السلام ـ است
ـ مگر خدا على بن الحسين ـ عليه السلام ـ را نكشت ؟
حضرت فرمود
برادرى داشتم كه او را نيز على بن الحسين مى گفتند, مردم او را كشتند
ـ نه , خدا او را كشت ؟
ـ الله يتوفى الاءنفس حين موتها و التى لم تمت فى منامها(36:(خداوند ارواح را به هنگام مرگ قبض مى كند و ارواحى
را نيز كه نمرده اند, به هنگام خواب مى گيرد
ـ با چه جراءتى اين گونه جواب مرا مى دهى ؟ او را ببريد و گردنش را بزنيد
در اين هنگام زينب كبرى ـ عليها السلام ـ كه حافظ وديعهء امامت بود, گفت : پسر زياد! كسى از مردان ما را زنده
نگذاشتى , اگر مى خواهى او را بكشى , مرا نيز با او بكش
على بن الحسين ـ عليه السلام ـ گفت : عمه ! خاموش باش تا من با او سخن بگويم , سپس گفت : پسر زياد! مرا از كشتن
مى ترسانى ؟ مگر نمى دانى كه كشته شدن براى ما امر عادى , و شهادت , براى ما كرامت است ؟!(37
خطبهء امام سجاد عليه السلام در شام
چنانكه قبلاً اشاره شد, سفر بازماندگان امام حسين عليه السلام ـ به شام , در رساندن پيام انقلاب
حسين ـ عليه السلام ـ و افشاى ماهيت پليد حكومت يزيد, نقش اساسى داشت . آنان در لباس
اسارت همان جهاد مقدسى را انجام دادند كه حسين ـ عليه السلام ـ در لباس خون و شهادت انجام داد. توقف اسيران
در شام فرصت خوبى به آنان داد تا مردم شام را كه در اثر تبليغات چهل ساله معاويه شناخت صحيحى از اسلام و
خاندان پيامبر نداشتند, آگاه سازند. ازينرو باز ماندگان حسين ـ عليه السلام ـ از هر مناسبتى در اين زمينه بهره بردارى
مى كردند. خطبهء امام سجاد ـ عليه السلام ـ كه در يكى از روزهاى توقف در شام ايراد شد, در اين ميان نقشى تعيين
كننده داشت و يزيد را رسواى خاص و عام ساخت
مرحوم <علامه مجلسى > به نقل از صاحب <مناقب > و ديگران مى نويسد: روايت شده است كه روزى يزيد دستور داد
منبرى گذاشتند تا خطيب بر فراز آن سخنانى در نكوهش حسين ـ عليه السلام ـ و على ـ عليه السلام ـ براى مردم ايراد
كند. خطيب بالاى منبر رفت و پس از حمد و ستايش خداوند, سخنان زيادى در نكوهش على بن ابى طالب و حسين ];ّّ
بن على ـ عليهما السلام ـ گفت و سپس در مدح و ستايش معاويه و يزيد, داد سخن داد. و از آنان به نيكى ياد كرد. على
بن الحسين ـ عليهما السلام ـ (از ميان جمعيت ) بر او بانگ زد:<واى بر تو اى خطيب ! خشنودى خلق را به بهاى خشم
خالق خريدى , و جايگاهت را در آتش دوزخ قرار دادى >
سپس گفت : يزيد! اجازه مى دهى بالاى اين چوبها بروم و سخنانى بگويم كه در آن رضاى خدا باشد و براى حاضران
نيز اجر و ثوابى ؟ يزيد اجازه نداد. مردم گفتند: امير! اجازه بده بر منبر برود, شايد از او سخنى بشنويم (ببينيم چه مى
گويد؟
يزيد گفت : اگر او بر فراز اين منبر برود, پايين نمى آيد مگر آنكه من و خاندان ابوسفيان را رسوا سازد
كسى گفت : امير مگر اين (جوان اسير) چه مى داند و چه مى تواند بگويد؟! يزيد گفت : او از خاندانى است كه علم را از
كودكى با شير مكيده اند و با خون آنها در آميخته است
مردم آنقدر اصرار ورزيدند تا سرانجام يزيد اجازه داد. آنگاه حضرت بر عرشهء منبر قرار گرفت , و ابتدءا خدا را حمد و
ستايش كرد و سپس خطبه اى ايراد كرد كه اشكها را از ديدگان سرازير كرد و دلها را به لرزه در آورد
آنگاه فرمود: مردم ! خداوند به ما(خاندان پيامبر) شش امتياز ارزانى داشته و با هفت فضيلت بر ديگران برترى بخشيده
است
شش امتياز ما اين است كه خدا به ما: علم , حلم , بخشش و بزرگوارى , فصاحت , و شجاعت داده و محبت ما را در
دلهاى موءمنان قرار داده است
هفت فضيلت ما اين است كه : پيامبر بر گزيدهء خدا از ماست , صديق (على بن ابى طالب ) از ماست , جعفر طيار از
ماست , شير خدا و شير رسول او(حمزهء سيد الشهدا) از ماست , دو سبط اين امت ـ حسن و حسين ـ از ماست . زهراى
بتول (يا: مهدى ) از ماست (38
مردم ! هر كس مرا شناخت كه شناخت ,و هر كس نشناخت خود را بدو معرفى مى كنم : من پسر مكه و منايم , من پسر
زمزم و صفايم , منم فرزند آن بزرگوارى كه <حجر الاءسود> را با گوشه و اطراف عبا برداشت (39, منهم فرزند بهترين
كسى كه احرام بست و طواف و سعى به جا آورد, منم فرزند بهترين انسانها, منم فرزند كسى كه (در شب معراج ) از
مسجد الحرام به مسجد الاءقصى برده شد, منم پسر كسى كه (در سير آسمانى ) به سدرة المنتهى رسيد, منم پسر كسى كه
در سير ملكوتى آنقدر به حق نزديك شد كه رخت به مقام <قاب قوسين او ادنى > كشيد(بين او و حق دو كمان يا كمتر
فاصله بود), منم فرزند كسى كه با فرشتگان آسمان نماز گزارد, منم فرزند كسى كه خداوند بزرگ به او وحى كرد, منم
محمد مصطفى , منم فرزند على مرتضى , منم فرزند كسى كه آنقدر با مشركان جنگيد تا زبان به <لا اله الا الله > گشودند,
منم فرزند كسى كه در ركاب پيامبر خدا با دو شمشير و دو نيزه جهاد كرد (40, دوبار هجرت كرد (41, و دوبار با
پيامبر بيعت نمود, در بدرو حنين شجاعانه جنگيد, و لحظه اى به خدا كفر نورزيد, من فرزند كسى هستم كه صالح ترين
موءمنان , وارث پيامبران , نابود كنندهء كافران , پيشواى مسلمانان , نور مجاهدان , زيور عابدان , فخر گريه كنندگان (از
خشيت خدا), شكيباترين صابران , بهترين قيام كنندگان از تبار ياسين ـ فرستادهء خدا ـ است
نياى من كسى است كه پشتيبانش جبرئيل , ياورش ميكائيل و خود حامى و پاسدار ناموس مسلمانان بود. او بامارقين (از
دين بدر رفتگان ) و ناكثين (پيمان شكنان ) و قاسطين (ستمگران ) جنگيد, و با دشمنان كينه توز خدا جهاد كرد. منم پسر
برترين فرد قريش كه پيش از همه به پيامبر گرويد و پيشگام همهء مسلمانان بود. او خصم گردنكشان , نابود كننده ء
مشركان , تير خدايى براى نابودى منافقان , زبان حكمت عابدان , يارى كنندهء دين خدا, ولى امر خدا, بوستان حكمت
الهى , و كانون علم او بود
سپس فرمود
منم پسر فاطمهء زهرا ـ عليها السلام ـ, منم پسر سرور زنان ... امام در معرفى خود, و در حقيقت : معرفى شجره نامه ء
امامت و رسالت , آنقدر داد سخن داد كه صداى گريه و نالهء مردم بلند شد
يزيد ترسيد شورشى بر پا شود, لذا به موءذن دستور داد تا اذان بگويد. موءذن بپا خاست و اذان را شروع كرد و
گفت
الله اكبر, الله اكبر
امام فرمود: بلى هيچ چيز از خدا بزرگتر نيست , و چون موذن گفت :اشهدان لا اله الله , گفت : بلى مو و پوست و گوشت
و خون من به يگانگى خدا شهادت مى دهند. همين كه موءذن گفت : اشهد ان محمد رسول الله صلى الله عليه و آله و
سلم , امام از بالاى منبر رو به يزيد كرد و گفت : يزيد! آيا محمد صلى الله عليه و آله و سلم جد من است يا جد تو؟ اگر
بگويى جد تو است , دروغ گفته اى و حق را انكار كرده اى , و اگر بگويى جد من است , پس چرا فرزندان او را
كشتى ؟!...(42
<عماد الدين طبرى >, از دانشمندان قرن هفتم هجرى , در كتاب <كامل بهائى > در پايان خطبهء حضرت سجاد مى
نويسد
<... ( امام سجاد) گفت : اى يزيد, اين رسول عزيز كريم , جد من بوده است يا جد تو؟ اگر گويى كه جد تو بوده است
عالميان دانند كه دروغ مى گويى و اگر بگويى كه جد من بوده چرا پدرم را بيگناه شهيد كردى و مال او را به تاراج دادى
و حرم او را به اسيرى آوردى ؟
اين بگفت و دست زد و جامه بدريد و در گريه افتاد و گفت : به خدا كه اگر در دنيا كسى هست كه رسول جد او باشد,
بغير از من نباشد, پس چرا اين مرد پدر مرا بظلم كشت و ما را, چنانكه اسيران روم (را) آورند, آورد؟ پس گفت : اى
يزيد, اين كار كردى و مى گويى محمد رسول الله و روى به قبله مى كنى ؟ واى بر تو, روز قيامت جد من و پدر من خصم
تو باشد
يزيد لعين در اين اثنا بانك بر موءذن زد كه قامت بگو, زمزمه و دمدمه اى عظيم در خلق افتاد, بعضى نماز كرده , و بعضى
نماز نكرده , پراكنده شدند>(43
نتايج و پيامدهاى قيام عاشورا
قيام و نهضت امام حسين ـ عليه السلام ـ آثار و نتايج بزرگى در جامعهء اسلامى بر جا گذاشت كه ذيلاً
برخى از آنها را به عنوان نمونه مورد بررسى قرار مى دهيم
1ـ رسوا ساختن هيئت حاكمه
از آنجا كه بنى اميه به حكومت و سلطنت خود رنگ دينى مى دادند و بنام اسلام و جانشينى پيامبر بر
جامعهء اسلامى حكومت مى كردند و با شيوه هاى گوناگون (مانند جعل حديث , جذب شعرا و
محدثان , تقويت فرقه هاى جبر گرا و...) جهت تثبيت موقعيت دينى خود در جامعه مى كوشيدند, قيام و شهادت امام
حسين ـ عليه السلام ـ بزرگترين ضربت را بر پيكر اين حكومت وارد آورد و هيئت حاكمهء وقت را رسوا ساخت ; بويژه
آنكه سپاه يزيد در جريان فاجعهء عاشورا يك سلسله حركات نا جوانمردانه همچون بستن آب به روى ياران امام حسين
ـ عليه السلام ـ, كشتن كودكان , اسير كردن زنان و كودكان خاندان پيامبر و امثال اينها انجام دادند كه به رسوايى آنان
كمك كرد و يزيد بشدت مورد نفرت عمومى قرار گرفت , به طورى كه <مجاهد>, يكى از شخصيتهاى آن روز, مى
گويد
به خدا سوگند مردم عموماً يزيد را مورد لعن و ناسزا قرار دادند و به او عيب گرفتند و از او روى گرداندند
(44
يزيد با آنكه در آغاز پيروزى خود بسيار شادمان و مغرور بود, در اثر فشار افكار عمومى قافيه را باخته و گناه كشتن
حسين بن على ـ عليه السلام ـ را به گردن عبيد الله بن زياد(حاكم كوفه ) افكند
مورخان مى گويند
يزيد پس از حادثهء عاشورا به پاس خوشخدمتى عبيد الله بن زياد او را به دمشق دعوت كرد و اموال فراوان و تحفه هاى
بزرگ به او بخشيد و او را نزد خود نشانيد و مقام او را بالا برد(ترفيع رتبه و درجه ) و او را به حرمسراى خود نزد زنان
خويش برد و نديم خويش قرار داد... (45
اما چون فشار افكار عمومى اوج گرفت , با يك چرخش سريع , خود را تبرئه كرد و مسئوليت را به گردن عبيد الله
افكند
<ابن اثير> مى نويسد
هنگامى كه سر حسين را نزد يزيد بردند, موقعيت ابن زياد نزد او بالا رفت و از اقدام او خوشحال شد و به وى جايزه
داد, ولى طولى نكشيد كه به وى گزارش رسيد كه مردم نسبت به او خشمگين شده اند و به او لعن و ناسزا مى گويند,
ازينرو از كشتن حسين پشيمان شد. او مى گفت
كاش متحمل اذيت مى شدم و حسين را به منزل خود مى آوردم و به خاطر پيامبر اسلام و رعايت حرمت قرابت حسين
با او, اختيار را به وى واگذار مى كردم , هر چند موجب ضعف حكومتم مى شد. خدا پسر مرجانه (ابن زياد) را لعنت
كند! او حسين را مجبور به اين كار كرد, در حالى كه حسين از وى خواسته بود اجازه بدهد دست در دست من بگذارد يا
به يكى از مناطق مرزى برود (46, ولى پسر مرجانه با پيشنهاد او موافت نكرده او را به قتل رساند و با اين كار مرا مورد
بغض و نفرت مسلمانان قرار داده و تخم دشمنى مرا در دلهاى آنها افشاند. اينك هر كس و ناكس به خاطر قتل حسين با
من دشمن شده است . اين چه گرفتارى بود كه پسر مرجانه براى من درست كرد؟! خدا او را لعنت و گرفتار غضب
خويش سازد!(47
از طرف ديگر, با آنكه يزيد نخست با كودكان و زنان و بازماندگان امام حسين با خشونت غرور و تكبر بر خورد كرد و
دستور داد آنان را در خانهء مخروبه اى جاى دهند, اما زير فشار افكار عمومى , به فاصلهء كمى با آنان بناى نرمش و
ملاطفت و محل سكونتشان را تغيير داد و گفت : اگر مايل هستيد شما را روانهء مدينه كنم
<عماد الدين طبرى > در اين زمينه مى نويسد:<زينب كس فرستاد نزد يزيد كه اجازت ده ما را تا تعزيت حسين بداريم ,
يزيد اجازت داد و گفت بايد ايشان را به دار الحجاره بريد تا آنجا گريه كنند. هفت روز آنجا تعزيت داشتند. هر روز
چندان زن بر ايشان جمع مى شدند كه از حصر و احصا بيرون بود. مردم قصد كردند كه خود را به خانهء يزيد اندازند و او
را بكشند
<مروان > (48از اين حال واقف شده نزد يزيد آمد و با او گفت هيچ صلاح ملك تو نيست كه اولاد و اهل بيت و متعلقان
حسين آنجا باشند, صلاح در آن است كه كار ايشان بسازى و ايشان را به مدينه فرستى , الله ! الله ! كه كار ملك تو تباه
شود به سبب اين عورات
پس يزيد امام زين العابدين ـ عليه السلام ـ را بخواند و پيش خود بنشانيد و استمالتهاى بسيار كرد و گفت : لعنت بر پسر
مرجانه باد! اگر من صاحب جطرف مقابل ج پدر تو بود مى نگذاشتمى كه كار بدين مقام رسيدى و آنچه او از من بخواستى
بدادمى و حاجت او را روا كردمى وليكن قضا گذشت , بايد كه چون به مدينه رسى هر كار و حاجتى كه باشد بنويسى و];ّّ
امام را خلعت بداد و زنان را تشريفها فرستاد وليكن گويند كه اهل بيت هيچ قبول نكردند> (49
يزيد بيش از چهار سال پس از فاجعهء عاشورا زنده نماند, اما اين ننگ و رسوايى را براى ابد براى خاندان بنى اميه به
ارث گذاشت , به طورى كه هر كدام از خلفاى اموى بعدى كه اندكى عقل و درايت داشتند از تكرار كارهاى يزيد پرهيز
مى كردند. چنانكه <يعقوبى >, مورخ نامدار اسلام , مى نويسد
<عبد الملك بن مروان >(در زمان حكومت خود) به <حجاج > كه از طرف وى حاكم حجاز بود, نوشت : مرا به خون
فرزندان ابو طالب آلوده نكن , زيرا من ديدم كه چون خاندان حرب (ابو سفيان ) با آنان در افتادند, بر افتادند
(50
2ـ احياى سنت شهادت
پيامبر اسلام با آوردن آيينى نو كه بر اساس ايمان به خدا استوار بود, سنت شهادت را پى ريزى كرد و به گواهى تاريخ ,
عامل بسيارى از پيروزيهاى بزرگ مسلمانان , استقبال آنان از شهادت در راه خدا به خاطر پيروزى حق بود. اما پس از در
گذشت پيامبر, در اثر انحراف حكومت اسلامى از مسير اصلى خود, گسترش فتوحات و سرازير شدن غنايم به مركز
خلافت و عوامل ديگر, كم كم مسلمانان روحيهء سلحشورى را از دست دادند و به رفاه و آسايش خو گرفتند, به طورى
كه هر كس به هر نحوى قدرت را در دست مى گرفت , مردم از ترس از دست دادن زندگى آرام و گرفتار شدن در
كشمكشهاى اجتماعى براحتى از او اطاعت مى كردند, و ستمگرانى كه بنام اسلام بر آن مردم حكومت مى كردند, از
اين روحيهء آنان استفاده مى كردند و هر چه از عمر حكومت بنى اميه مى گذشت , اين وضع بدتر مى شد تا آنكه در
اواخر عمر معاويه و آغاز حكومت يزيد به اوج خود رسيد
در آن زمان شيوخ قبايل و رجال دينى , غالباً مطيع زر و زور بودند و وجدان و شخصيت خود را در برابر مال و ثروت نا
چيز دنيا مى فروختند. رهبران دينى و سياسى آن روز, با آنكه از ريشهء پست خانوادگى <عبيد الله بن زياد> كاملاً آگاه
بودند, در برابر وى سر تسليم فرود مى آوردند. اين گونه افراد نه تنها در برابر يزيد و ابن زياد, بلكه در برابر زير دستان
ستمگر آن دو نيز مثل موم نرم و مطيع بودند, زيرا جاه و مال و نفوذ در اختيار آنها بود و اين عده مى توانستند در سايه
تقرب و دوستى با آنها به نام و نان و نوايى برسند
دستهء ديگرى نيز كه در پستى كمتر از دستهء اول نبود, زاهد نمايان عوامفريب بودند كه رياكارانه تظاهر به زهد و
خداشناسى مى كردند تا از طريق ظاهر فريبندهء خويش , لقمهء چربى گير بياورند, ولى همين كه توجه ستمگران وقت را
به خود جلب مى كردند, در جرگهء وابستگان به آنان قرار مى گرفتند
مردم آن روز با اين چهره آشنا بودند و چنان با رفتار كثيف اين عده خو گرفته بودند كه اعمال آنان در نظرشان طبيعى و
عادى جلوه مى كرد و موجب هيچ گونه اعتراض و انتقادى نمى شد
زندگى مردم عادى آن عصر نيز طورى بود كه يگانه هدف آنان , تاءمين حوائج شخصى بود. هر كس به خاطر زندگى
شخصى خود كار مى كرد و به خاطر رسيدن به هدفهاى شخصى زحمت مى كشيد و هيچ فكرى جز دستيابى به
مقاصد شخصى نداشت . جامعه و مشكلات بزرگ آن , به هيچ وجه مورد توجه يك فرد عادى نبود
تنها چيزى كه مورد توجه اين گونه افراد بود و خيلى مواظب آن بودند, اين بود كه مقرريشان قطع نشود. آنان از ترس
قطع شدن مقررى , دستور روءسا و رهبران خود را بى كم و كاست اجرا مى كردند و از بيم اين موضوع , با هر گونه صحنه ء
ظلم و فساد كه روبرو مى شدند, لب به اعتراض و انتقاد نمى گشودند
قيام امام حسين ـ عليه السلام ـ اين وضع را دگرگون ساخت و سنت شهادت را در جامعهء اسلامى زنده كرد. حسين ـ
عليه السلام ـ با قيام خود, پرده از روى زندگى آلوده و پست مسلمانان برداشت و راه نوينى پيش پاى آنان گذاشت كه در];ّّ
آن سختى هست , حرمان هست , اما ذلت نيست
براى آنكه ميزان تاءثير قيام امام حسين ـ عليه السلام ـ در بيدارى روح حماسه و شهادت در جامعهء اسلامى آن روز روشن
گردد, بايد توجه داشت كه جامعهء اسلامى پيش از حادثهء عاشورا(با صرفنظر از اعتراضهاى موضعى و مقطعى چون
حركت حجر) بيست سال به سكوت و تسليم گذرانده بود و با آنكه در اين مدت نسبتاً طولانى موجبات قيام فراوان
بود, كوچكترين قيام اجتماعى رخ نداده بود
در جنبش مردم كوفه نيز, كه به آمدن مسلم انجاميد, ديديم كه يك تهديد دروغين آمدن لشكر شام چگونه انبوه مردم را
از گرد نمايندهء شجاعِ سالار شهيدان ـ عليه السلام ـ پراكنده ساخت
فاجعهء كربلا وجدان دينى جامعه را بيدار كرد و تحول روحى اى به وجود آورد كه شعاع تاءثير آن , جامعهء اسلامى را فرار
گرفت , و همين كافى بود كه مردم را به دفاع از حريم شخصيت و شرافت و دين خود وا دارد, روح مبارزه را ـ كه در
جامعه به خاموشى گراييده بود ـ شعله اى تازه بخشد, و به دلهاى مرده و پيكرهاى افسرده , حياتى تازه دميده آنها را به
جنبش در آورد
از نخستين جلوه هاى اين تحول , قيام و مخالفت <عبد الله بن عفيف ازدى > در كوفه بود. آنگاه كه پسر زياد نخستين
سخنرانى پس از جنگ مبنى بر اعلام پيروزى خود را با دشنام و ناسزا به امام حسين ـ عليه السلام ـ آغاز كرد, با خروش
و فرياد اعتراض عبدالله بن عفيف كه مردى نابينا بود (51, روبرو گرديد. پسر زياد دستور بازداشت او را صادر كرد.
افراد قبيلهء عبدالله او را به منزل رساندند. پسر زياد گروهى از دژخيمان را جهت دستگيرى او فرستاد. عبدالله با
شجاعت در برابر يورش آنان مقاومت كرد, ولى سر انجام دستگير شد و به شهادت رسيد (52
3ـ قيام و شورش در امت اسلامى
قيام بزرگ و حماسه آفرين امام حسين ـ عليه السلام ـ سر چشمهء نهضتها و قيامهاى متعدد در جامعهء اسلامى گرديد كه
به عنوان نمونه برخى از آنها را مورد بحث قرار مى دهيم
الف ـ قيام توابين
نخستين عكس العمل مستقيم شهادت امام حسين ـ عليه السلام ـ<جنبش توابين > در شهر<كوفه > بود
همين كه امام حسين به شهادت رسيد, و ابن زياد از اردوگاه خود در<نخليه > به شهر باز
گشت , شيعيانى كه فرصت طلايى يارى امام در كار زار عاشورا را از كف داده بودند,
بشدت پشيمان شده خود را ملامت نمودند. آنان تازه متوجه شدند كه اشتباه بزرگى مرتكب شده اند, زيرا حسين ـ
عليه السلام ـ را دعوت نموده و سپس از يارى او دست نگهداشته اند و او كه بنا به دعوت آنها به عراق آمده بود, در كنار
شهر آنان به شهادت رسيده و آنها از جا تكان نخورده اند! اين گروه احساس كردند كه ننگ اين گناه از دامن آنها شسته
نخواهد شد مگر آنكه انتقام خون حسين را از قاتلان او بگيرند و يا در اين راه كشته شوند
به دنبال اين فكر بود كه شيعيان نزد پنج تن از روءساى خود در كوفه كه عبارت بودند از
<سليمان بن صرد خزاعى >,<مسيب بن نجبهء فزارى >,<عبد الله بن سعد بن نفيل ازدى >,<عبد الله بن وال تميمى >,
و<رفاعة بن شداد بجلى > رفتند و در منزل سليمان اجتماعى تشكيل دادند. نخست مسيب بن نجبه رشتهء كلام را به
دست گرفت و پس از ذكر مقدمه اى چنين گفت
<... ما پيوسته دلباختهء خوبيهاى موهوم خود بوده ياران و پيروان خود را مى ستوديم , ولى در اين امتحانى كه خداوند
در مورد پسر پيامبر پيش آورد, دروغ ما آشكار گرديد و ما از اين امتحان سر شكسته و خجلت زده بيرون آمديم و از هر
جهت در مورد فرزند پيامبر كوتاهى كرديم
حسين پسر پيامبر به ما نامه ها نوشت و پيكها فرستاد و بارها, چه پنهان و چه آشكار, از ما يارى خواست و راه هر گونه
عذر و بهانه را بر مابست . ولى ما از بذل جان خود در ركاب او دريغ ورزيديم تا آنكه در بيخ گوش ما به خشنترين وضع
كشته شد. ما آنقدر سستى نموديم كه نه با عمل و زبان او را يارى كرديم , نه با مال و ثروت خود به پشتيبانى وى شتافتيم
و نه قبائل خود را جهت يارى او فرا خوانديم
حال , در پيشگاه خدا و در حضور پيامبر چه عذرى داريم ؟ به خدا عذرى غير از اين نداريم كه قاتلان حسين را به كيفر
اعمالشان برسانيم و يا در اين راه كشته شويم , باشد كه خداوند از ما راضى گردد...>
آنگاه پس از چند سخنرانى پر شور ديگر,<سليمان بن صرد خزاعى > كه به رهبرى جمعيت بر گزيده شده بود, سخنانى
بدين مضمون ايراد كرد
<ما در انتظار ورود خاندان پيامبر به سر مى برديم و به آنها وعدهء يارى داده براى آمدن به عراق تشويقشان نموديم , ولى
وقتى در خواست ما عملى شد و پسر پيامبر به سرزمين ما آمد, سستى كرده ناتوانى پيشه ساختيم و وقت را به امروز و
فردا گذرانده در انتظار حوادث نشستيم تا آنكه پسر پيامبر كشته شد
هان ! بپا خيزيد و دست به قبضهء شمشير ببريد! چه آنكه خشم خدا را بر انگيخته ايد, و مادام كه رضاى خدا را به دست
نياورده ايد, نبايد به ميان زنان و فرزندان خود باز گرديد. خدا از شما راضى نخواهد بود مگر آنكه انتقام خون فرزند
پيامبر را بگيريد
از مرگ نترسيد! به خدا سوگند هر كس از مرگ بترسد محكوم به شكست و ذلت است . بايد مثل بنى اسرائيل باشيد كه
موسى ـ عليه السلام ـ به آنان فرمود: شما با گوساله پرستى , به خود ظلم كرديد, اينك در پيشگاه آفريدگار خود توبه
نماييد و خود را بكشيد...>(53
به دنبال اين اجتماع , سليمان بن صرد جريان را به <سعد بن حذيفة بن يمان > و شيعيان ديگر<مدائن > نوشت و از آنان
يارى خواست . آنان نيز دعوت سليمان را پذيرفتند همچنين سليمان به <مثنى بن مخرمهء عبدى > و شيعيان ديگر<بصره >
نامه نوشت و آنها نيز پاسخ مساعد دادند
انگيزهء توابين
توابين معتقد بودند كه مسئول قتل حسين ـ عليه السلام ـ در درجهء اول حكومت بنى اميه است نه
افراد, و لذا به منظور خوانخواهى به سوى شام حركت كردند و گفتند پس از انتقام از بنى اميه , به
سراغ جنايتكاران كوفه مى رويم
همان طور كه ملاحظه شد, انگيزهء اين جنبش , احساس ندامت از گناه , و شوق به جبران خطا بود. در لابلاى سخنان و
نامه ها و خطبه هاى توابين , احساس عميق پشيمانى , و شور و شوق سوزان به شستشوى گناه , موج مى زند و هر كس
مرورى در آنها بكند اين موضوع را بخوبى لمس مى كند. همين انگيزه بود كه قيام توابين را در ارزيابى ظاهرى به
صورت يك قيام انتحار آميز جلوه گر ساخته بود. توابين فقط در صدد گرفتن انتقام , و جبران لغزش و گناه خود بودند و
جز اين هيچ هدف ديگرى نداشتند. اين عده نه طالب فتح و پيروزى بودند و نه خواهان حكومت و غنيمت , بلكه
يگانه هدفشان انتقام بود. آنان وقتى خانه هاى خود را ترك مى گفتند اطمينان داشتند كه ديگر به خانه هاى خود باز
نخواهد گشت . آنان تشنهء مرگ در راه هدف خود بودند, به طورى كه دشمن به آنها امان داد ولى آنها از قبول امان سرباز
زدند! زيرا آن را دامى براى شكست قيام مى دانستند
نيرهاى توابين
تنها شيعيان نبودند كه به انقلاب توابين پيوستند, بكله كليهء كسانى كه خواهان تغيير اوضاع , و
شكستن يوغ ظلم دستگاه حكومت اموى از طريق جنبشى خونين بودند به توابين
پيوستند
البته به علت آنكه قيام توابين يك قيام انتقامجويانه و شهادت طلبانه بود, و عناصر انقلابى هيچ هدفى جز انتقام و يا
مرگ در اين راه نداشتند, عدهء زيادى به آنان نپيوستند. در دفتر سليمان بن صرد شانزده هزار نفر ثبت نام كرده بودند كه
از اين عده جز پنج هزار نفر حاضر نشدند (54در حالى كه تعداد سپاه شام سى هزار نفر بود. البته علت اين موضوع
روشن است زيرا هميشه فقط افرادى كه در سطح عالى فداكارى و جانبازى در راه عقيده قرار دارند, مجذوب اقدامات
شهادت طلبانه مى شوند, بديهى است كه تعداد اين قبيل افراد در هر زمانى اندك است
عمليات توابين
جنبش توابين در سال شصت و يك هجرى آغاز شد. توابين از آن تاريخ پيوسته ساز و برگ جنگى
فراهم ساخته و مردم را مخفيانه به خونخواهى حسين ـ عليه السلام ـ دعوت مى كردند. مردم نيز از
شيعه و غير شيعه دسته دسته به آنها مى پيوستند. توابين سر گرم مقدمات قيام بودند كه يزيد مرد. پس از مرگ يزيد,
توابين عده اى را به اطراف فرستادند تا مردم را دعوت به همكارى كنند. در اين هنگام , احتياط و اختفا را كنار گذاشته
علناً به تهيهء اسلحه و تجهيزات جنگى پرداختند
تا آنكه شب جمعه پنجم ربيع الثانى سال 65ق نخستين شعلهء قيام زبانه زد: در آن شب , توابين با هم به سوى تربت
پاك امام حسين ـ عليه السلام ـ روانه شدند و همين كه بالاى قبر آن حضرت رسيدند, فريادى از دل بر آورده عنان
اختيار از كف دادند و اين سخنان را با اشك ديدگان در هم آميختند
<پروردگار! ما فرزند پيامبر را يارى نكرديم , گناهان گذشتهء ما را بيامرز و توبهء ما را بپذير, به روح حسين و ياران راستين و
شهيد او رحمت فرست , ما شهادت مى دهيم كه بر همان عقيده هستيم كه حسين بر سر آن كشته شد. پروردگار! اگر
گناهان ما را نيامرزى و به ديدهء رحم و عطوفت بر ما ننگرى زيانكار و بدبخت خواهيم بود...>
پس از پايان اين صحنهء مهيج و شور انگيز, قبور شهدا را ترك گفته به سمت شام حركت كردند و در سرزمينى بنام <عين
الورده > با سپاه شام , كه فرماندهى آنها را عبيد الله بن زياد به عهده داشت , روبرو شدند و پس از سه روز نبرد سخت ,
سر انجام شكست خوردند و سران انقلاب بجز<رفاعه > به شهادت رسيدند و بقيهء نيروهايشان به فرماندهى رفاعة بن
شداد به كوفه باز گشتند و به هواداران مختار كه در كوفه فعاليت داشتند, پيوستند (55
قيام توابين , گر چه هدف اجتماعى روشنى نداشت , و نيز خيلى زود با شكست روبرو گرديد, ولى در هر حال بر مردم
كوفه تاءثير عميقى به جا گذاشت و افكار عمومى را براى مبازره با حكومت بنى اميه آماده ساخت
ب ـ قيام مختار
در سال شصت و شش هجرى <مختار بن ابى عبيد ثقفى > در عراق قيام كرد تا انتقام خون حسين ـ
عليه السلام ـ را از قاتلان آن حضرت بگيرد
مختار پس از ورود<مسلم بن عقيل > به كوفه , با او همكاى مى كرد, ولى همزمان با گرفتارى و شهادت مسلم , توسط
عبيد الله بن زياد دستگير و زندانى شد. او پس از حادثهء عاشورا به وساطت <عبد الله بن عمر>(شوهر خواهرش ) نزد
يزيد, از زندان آزاد گرديد و چون در آن ايام <عبد الله بن زبير> در مكه قيام كرده خود را خليفهء مسلمانان معرفى مى كرد,
مختار رهسپار مكه شد و به همكارى با عبدالله بن زبير پرداخت
در سال شصت و چهار هجرى , پنج ماه پس از مرگ يزيد, مختار چون آمادگى مردم عراق را جهت قيام و انقلاب بر ضد
بنى اميه و بى ميلى آنها را نسبت به حكومت عبدالله بن زبير شنيد, رهسپار كوفه گرديد و فعاليت خود را آغاز كرد.];ّّ
(56
راز ناكامى عبد الله بن زبير در عراق
براى آنكه بدانيم چرا مردم عراق ابتداءاً به ابن زبير پيوستند و سپس دعوت مختارا را پذيرفته و بر
ضد او قيام كردند, بايد توجه داشته باشيم كه جامعهء آن روز عراق خواستار دو چيز بود
1ـ اصلاحات اجتماعى و حمايت از موالى (مسلمانان غير عرب كه در حكومت بنى اميه مورد ستم واقع شده
بودند
2ـ گرفتن انتقام خون بنى هاشم از امويان
به اميد تاءمين اين دو خواسته بود كه جامعهء عراق با ابن زبير بيعت كرد; زيرا وى , هم دشمن امويان بود و هم تظاهر به
صلاح و زهد و بى اعتنايى به دنيا مى كرد, ولى عملاً ثابت شد كه حكومت ابن زبير چندان تفاوتى با حكومت امويان
ندارد! درست است كه ابن زبير عراق را از زير نفوذ و تسلط امويان نجات داد, ولى قاتلان حسين ـ عليه السلام ـ و
عناصر جنايتكار و خطر ناكى همچون <شمر بن ذى ـ الجوشن >,<شبث بن ربعى > و<عمرو بن حجاج > كه در فاجعه ء
عاشورا نقش مهمى داشتند, نه تنها هنوز در كوفه زنده بودند, بلكه از مقربان حكومت بودند
پسر زياد از نظر اجراى عدالت نيز مقصود عراقيان را تاءمين نكرد, زيرا موالى هنوز هم مثل زمان بنى اميه در محروميت
به سر مى برندند و قدرت و امكانات , همه در دست شيوخ قبائل بود. عدم تاءمين خواسته هاى عراقيان باعث شد كه
مردم از اطراف ابن زبير پراكنده شده از قيام مختار پشتيبانى كنند
مختار دعوت خود را وابسته به <محمد بن حنفيه >, فزرند امير موءمنان , معرفى كرد و همين مطلب باعث اطمينان مردم
به حركت وى شد. او شعار خود را جمله ء<يالثارات الحسين >:(پيش به سوى انتقام گيرى خون حسين ) قرار داد و اين
موضوع , عراقيان را به تاءمين اهداف خويش اميدوار مى كرد
مختار پس از رسيدن به قدرت , از گروه <موالى > حمايت كرد و گامهايى در جهت تاءمين حقوق اجتماعى آنان برداشت .
اين اقدام مختار, اشراف و بزرگان قبائل عرب را بر ضد وى تحريك كرد. آنان اجتماعاتى به اين منظور تشكيل داده
توطئه ها كردند و با كمك نيروهاى عبد الله بن زبير براى جنگ با مختار آماده شدند. در راءس اين سران مخالف , قاتلان
امام حسين ـ عليه السلام ـ قرار داشتند, و همين موضوع كافى بود كه انقلابيون را وادار به ايستادگى نموده براى رسيدن
به پيروزى مصمم سازد
مختار, قاتلان امام حسين ـ عليه السلام ـ را سخت مورد تعقيب قرار داد و به هلاكت رسانيد , به طورى كه ظرف يك
روز دويست و هشتاد نفر از آنان را كشت و خانه هاى چند تن از سران جنايتكاران را كه فرار كرده بودند, ويران كرد. از
جمله خانه ء<محمد بن اشعث > را تخريب كرد و دستور داد با مصالح آن , خانه ء<حجر بن عدى > شهيد و يار جانباز على ـ
عليه السلام ـ را كه توسط زياد بن ابيه تخريب شده بود, بسازند (57
4ـ انقراض بنى اميه
بحث اجمالى پيرامون نهضت توابين و قيام مختار, از اين جهت صورت گرفت كه اين دو قيام
تاريخى از نظر زمانى به فاصلهء كمى پس از شهادت امام حسين ـ عليه السلام ـ رخ داده اند, وگرنه مى
دانيم كه قيامهاى نشاءت گرفته از نهضت امام حسين ـ عليه السلام ـ منحصر به اينها نبوده است , بكله طى سالهاى بعد
چندين قيام صورت گرفت كه بزرگترين آنها انقلاب عباسيان بود كه در سال 132هجرى به پيروزى رسيد و بساط
حكومت بنى اميه را برچيد. نيرومندترين عامل پيروزى عباسيان در اين انقلاب , شرح ستمگريهاى بنى اميه نسبت به
بنى هاشم و مظلوميت اين خاندان بود و از نظر تحريك خشم مردم بر ضد بنى اميه , ياد آورى شهادت امام حسين ـ];ّّ
عليه السلام ـ بيشترين تاءثير را داشت
مورخان مى نويسند
هنگامى كه سر بريده ء<مروان >, آخرين خليفه اموى , را نزد<ابو العباس >, نخستين خليفهء عباسى , آوردند, ابوالعباس
سجده اى اى طولانى كرد و پس از آنكه سراز سجده برداشت , خطاب به سر بريدهء مروان چنين گفت
<ستايش خدا را كه انتقام مرا از تو و قبيله ات گرفت , ستايش خدا را كه مرا بر تو پيروز و مظفر گردانيد>. سپس
افزود:<اكنون , برايم مهم نيست كه مرگم كى فرا رسد, زيرا به انتقام خون حسين ـ عليه السلام ـ دو هزار نفر از بنى اميه را
كشتم ...> (58
وقتى كه جنازه هاى نيمه جان سران بنى اميه را در برابر ابوالعباس روى هم انباشتند, دستور داد بر فراز جنازه ها
سفره اى گستردند و غذا آماده نمودند, آنگاه روى جنازه ها نشست و سر گرم صرف غذا شد, در حالى كه هنوم بعضى
از آنها زير پاى او تكان مى خوردند! وقتى كه از خوردن غذا فارغ شد, گفت : هرگز در عمرم غذايى به اين گوارايى
نخورده ام
آنگاه گفت : پاهاى اينها را گرفته بكشيد و در راهها بيفكنيد تا مردم اينان را پس از مرگشان نيز لعن كنند(همچون زمان
حياتشان ). طولى نكشيد كه مردم ديدند سگها پاهاى جنازه هايى را گرفته و بر زمين مى كشند و مى برند كه لباسهاى
مليله دوزى شده و گرانقيمت بر تن آنها است ! (59
1/1 ابن حجر العسقلانى، الاصابه فى تمييز الصحابة، ط1، بيروت، دارحيأ
التراث - العربى، 1328 ه'.ق، ج 1، ص -333 حافظ ابن عساكر، تاريخ دمشق،
(جلد مربوط به شرح حال حسين بن على)، تحقيق: شيخ محمد باقر محمودى، ط 1،
موسسة المحمودى للطباعةو النشر، 1398 ه'.ق، ص 141/
1/2-ابن حجر، همان كتاب، ص 333/
1/3-حافظ ابن عساكر، همان كتاب، ص 164/
1/4-نصر بن مزاحم، وقعه صفين، ط 2، قم، مكتبة بصيرتى، صفحات: 114 و 249 و 530/
1/5-نصر بن مزاحم، همان كتاب، ص 507/
1/6-ابن اثير، الكامل فى التاريخ، بيروت، دارصادر، ج 3، ص 405/
1/7-ابن حجر، همان كتاب، ص 333/
1/8-جهت اطلاع بيشتر در اين زمينه ر.ك به: ارزيابى انقلاب حسين، تاليف
محمد مهدى شمس الدين، ترجمه مهدى پيشوائى، چاپ 2، قم، انتشارات توحيد/
1/9-درباره انگيزه سخنان مغيره در صفحات آينده توضيح خواهيم داد/
1/10- ابن قتيبه دينورى، الامامة السياسة، ط 3، قاهره، مكتبه مصطفى البابى الحلبى، 1382 ه'.ق، ج 1، ص 184/
1/11- طوسى، اختيار معرفة الرجال )، تصحيح و تعليق: حسن المصطفوى، مشهد، دانشگاه مشهد، ص 48/
1/12-ابن قتيبه دينورى، همان كتاب، ج 1، ص .180 اين نامه با اختلاف در
الفاظ، در بحارالانوار (تهران، مكتبه الاسلاميه، 1393 ه'.ق) ج 44، ص 212
به بعد - احتجاج طبرسى (نجف، المطبعة المرتضوية)
ج 2، ص 161 - اختيار معرفه الرجال (تصحيح و تعليق: حسن المصطفوى، مشهد،
دانشگاه مشهد، 1348 ه'.ق) ص 48 آمده است، ولى ما در ترجمه، عبارت الامامة
و السياسة را در نظر گرفتيم.
1/13-كتاب سليم بن قيس الكوفى، قم، داراكتب الاسلاميه، ص 206 - طبرسى،
احتجاج، نجف، المطبعه المرتضويه، ص 161 - علامه امينى، عبدالحسين، الغدير،
ط 4، بيروت، درالكتاب العربى، 1397 ه'.ق، ج 1، ص 198/
1/14-تحف العقول، قم، دفتر انتشارات جامعه مدرسين، 1363 ه'.ش، ص 237-239/
1/15-شريف القرشى،باقر، حياة الامام الحسين بن على، قم، مكتبة الداورى، ج 2، ص 231 (به نقل از شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد/)
1/16-شيخ مفيد، الارشاد،قم، مكتبة بصيرتى، ص 200/
1/17-شيخ مفيد، همان كتاب، ص 203- ابومخنف، لوط بن يحيى بن سعيد بن مخنف
ازدى، مقتل الحسين، قم، ص .16 از آنجا كه مطالب نسخه موجود از مقتل معروف
ابى مخنف كه از قديمىترين منابع در مورد حادثه عاشورا است، با آنچه طبرى
و ديگران از او نقل كردهاند تطبيق نمىكند، و از اين نظر از اعتبار لازم
برخوردار نيست، حجه الاسلام والمسلمين آقاى حاج شيخ حسن غفارى روايت طبرى
از ابى مخنف را در اين زمينه استخراج و با مقدمهاى در شرح حال لوط بن
يحيى همراه با پاورقيها و تعليقات و توضيحات مفيد به صورت مستقل به طبع
رساندهاند. در اين كتاب هر جا از اين مقتل نام بردهايم، مقصود اين نسخه
است/
1/18-د بن طاووس، اللهوف فى قتلى الطفوف، قم، مكتبه الداورى، ص 15/
1/19-آنچه در زمينه ماهيت و عوامل قيام امام حسين (ع) در اين بخش مطرح
گرديد، از بحثهاى استاد شهيد مرتضى مطهرى در جلد دوم كتاب «حماسه حسينى»
(تهران، انتشارات صدرا، 1361 ه'.ش) اقتباس و تلخيص شده است.
120-لسى، بحارالانوار، تهران، المكتبة الاسلامية، 1393 ه'.ق، ج 44، ص 329/
1/21- مقتل الحسين، قم، ص 85 - محمدبن جرير الطبرى، تاريخ الامم و الملوك،
بيروت، دارالقاموس الحديث، ج 6، ص 229 - عز الدين بن اثير، الكامل فى
التاريخ، بيروت، دارصادر، ج 4، ص 48 - نجمى، محمد صادق، سخنان حسين بن على
(ع) از ميدنه تا كربلا، قم، دفتر انتشارات جامعه مدرسين، ص 148.احمد بن
يحيى البلاذرى نيز بخشى از اين خطبه را در «انساب الاشراف» ج 3، ص 171 نقل
كرده است /
1/22-برى، همان كتاب، ص 200- ابو مخنف، همان كتاب، ص 86 - نجمى، همان كتاب، ص .54 /
23- حسن بن على بن شعبه، تحف العقول، قم، دفتر انتشارات جامعه مدرسين،
1363ه'.ش، ص 245 - ابومخنف، همان كتاب، ص 86 - طبرى، همان كتاب ص 229 -
نجمى، همان كتاب، ص .180 اين خطبه را ابن عساكر در تاريخ دمشق(تحقيق: شيخ
محمد باقر محمودى، چاپ موسسه بيادر214) و سيد بن طاووس در اللهوف (قم،
مكتبه الداورى، ص 33) و مجلسى در بحارالانوار (تهران، المكتبه الاسلاميه،
1393 ه'.ق، ج 44، ص 192) با اندكى تفاوت نقل كردهاند و طبق نقل ابن عساكر
و مجلسى، امام اين خطبه را در كربلا و پس از رويارويى با سپاه عمربن سعد
ايراد كرده است. آنچه ما نقل كرديم طبق روايت حسن بن على بن شعبه است/
1/24-ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، ط 1، قاهره، داراحيأ الكتب العربى،
1378 ه'.ق، ج 9،ص 53(شرح خطبه 139) سخنان ابوسفيان را «ابن عبدالبر» در
كتاب «الاستيعاب فى معرفه الاصحاب»(در حاشيه الاصابه) ط 1، بيروت،
دارااحيأ التراث العربى، 1328 ه'.ق، ج 4، ص 87 و تقى الدين مقريزى در كتاب
«النزاع و التخاصم فيما بين بنى اميه و بنى هاشم» (قاهره، مكتبه الاهرام)
با اين تفاوت نقل كردهاند كه ابوسفيان اين سخنان را خطاب به عثمان گفته
است.
1/25-ترى، شيخ محمد تقى، قاموس الرجال، تهران، مركز نشر كتاب، 1379 ه.ق، ج 10، ص 80/
1/26-عودى، على بن الحسين، مروج الذهب، بيروت، دارالاندلس، ج 3، ص 454 (شرح حال مامون)/
1/27-عشر الندامان قومواواسمعوا صوت الاغانى
واشربوا كاس مدام واتركوا ذكر المعانى
شغلتنى نغمه العيدان عن صوت الاذان
و تعوضت عن الحور خمورا فى الدنان
(سبط ابن الجوزى، تذكره الخواص، نجف، منشورات المكتبه الحيدريه، 1383 ه'.ق، ص 291)/
1/28-حاج شيخ عباس قمى، تتمة المنتهى فى وقايع ايام الخلفأ، چاپ دوم، تهران، شركت سهامى طبع كتاب، 1333 ه'.ق، ص 44/
1/29-غذقذونه نام ناحيه سرحدى ميان شام و روم بوده است كه طراطوس و مصيصه در آن واقع است.
1/30-ديرمران محلى در نزديك دمشق است. ياقوت حموى مىگويد: «مران به ضم حرف اول، تثنيه مر مىباشد»
(معجم البلدان، ماده دير). ديرهاى مسيحى نشين در اطراف بلاد اسلام مركز
بدترين و وقيحترين انواع فسق و فجور و شرابخوارى بوده است و همه هوسرانان
عصر اموى و عباسى براى استفاده از وسائل لهو و لعب به اين مكانها كه در
اصل براى عبادت بوده است، روى مىآوردند. يزيد نيز به همين جهت به دير
مران كه مركز سرسبز و خرم و آماده براى فسق و فجود بوده، رفته بوده است
(عسكرى، سيد مرتضى، نقش ائمه در احيأ دين، تهران، موسسه اهل البيت، بنياد
بعثت، 1361 ه'.ش، ج 6، ص 72 (به نقل از: معجم البلدان و الديارات شابشتى).
1/31-ابن واضح، تاريخ يعقوبى، ترجمه دكتر محمد ابراهيم آيتى، چاپ سوم،
تهران، مركز انتشارات علمى و فرهنگى، 1362 ه'.ش، ج 2، ص 160 -بلاذرى، احمد
بن يحيى، انساب الاشراف، بغداد، مكتبة المثنى، ج 4، ص 3، - ياقوت حموى،
معجم البلدان، بيروت، دارحيأ التراث العربى، 1399 ه'.ق، ص 534(ماده دير)
بااندكى اختلاف در الفاظ /
1/32 -على بن الحسين، مروج الذهب، بيروت، دارالاندلس، ج 3، ص7 6/
1/33- اخطب خوارزمى، مقتل الحسين، تحقيق: شيخ محمد سماوى، قم، مكتبة المفيد، ج 2، ص 183/
1/34-مسعودى، مروج الذهب، ج 3، ص 68/
1/35- سمو المعنى فى سموالذات، بيروت، مكتبة دارالتربية، 1972 م، ص 58/
1- حاج شيخ عباس قمى , تتمة المنتهى فى وقايع ايام الخلفا, چاپ دوم , تهران , شركت سهامى طبع كتاب ,
1333هـ.ش , ص 43 البته خوردن شراب در آيين واقعى مسيح مثل آيين اسلام تحرم شده است . گرايش
يزيد به مسيحيت , در حقيقت , به انحرافها و بد آموزيهاى ساختگى اى بود كه بعدها در اين آيين راه يافته
بود
2چانكه بعضى از دانشمندان گفته اند, ظاهراً<سرجون > معرب <سر ژيوس > مى باشد-
3- ابو مخنف , مقتل الحسين , قم , ص 22ـ طبرى , تاريخ الاءمم و الملوك , بيروت , دار القاموس الحديث , ج 6 ص
199ـ ابن اثير, الكامل فى التاريخ , بيروت , دار صادر, ج 4 ص 23ـ شيخ مفيد, الارشاد, قم , مكتبة بصيرتى , ص 205
ـ ابو على مسكويه , تجارب الاءمم , تهران , موءسسهء سروش , 1366هـ.ش , ج 2 ص 42بنا به نقل <فردينان توتل >
مسيحى در<معجم اءعلام الشرق و الغرب = المنجد>, وزير ماليه و حسابدار ارتش معاويه <منصور بن سرجون >
پدر<يوحنا دمشقى > بوده است . آيت الله لطف الله صافى در كتاب <پرتوى از عظمت حسين عليه السلام > در اين زمينه
مى نويسند:<عقاد> در كتاب <معاويه بن ابى سفيان فى الميزان >(ص 168 مى گويد: معاويه امور مالى را به <سر جون بن
منصور> و پس از او به پسرش <منصور> واگذار كرد.<ابو على مسكويه > مى نويسد:منشى ديوان ماليات حكومت معاويه
و يزيد<سر جون بن منصور> رومى بود ( تجارب الاءمم , تهران , موءسسهء سروش , 1366هـ.ش , ج 2ص 211و 291. از
طرف ديگر, از امام صادق عليه السلام روايت شده است كه هنگامى كه على بن الحسين عليه السلام را با ديگر
بازماندگان امام حسين عليه السلام در دمشق در خانهء مخروبه اى جاى دادند, يكى از آنان گفت : ما را در اين خانه جاى
داده اند كه سقف فرو ريزد و ما را بكشد. نگهبانان به زبان رومى گفتند: اينها را بنگر, از خراب شدن خانه مى ترسند, با
آنكه فردا آنها را مى برند و مى كشند! على بن الحسين عليه السلام فرمود: هيچ كس از ما زبان رومى را جز من بنيكويى
نمى دانست (ابو جعفر محمد بن الحسين الصفار, بصائر الدرجات , تصحيح و تعليق : حاج ميرزا محسن كوچه باغى ,
تهران , منشورات الاءعلمى , 1404هـ.ق , جزء 7 باب 12 ص 338 اين روايت نشان مى دهد كه ماءموران حكومت ];ّّ
يزيد, جهت نگهبانى اسيران , به زبان رومى سخن مى گفته اند و به احتمال قوى رومى الاءصل بوده اند. التبه آگاهى امام
چهارم از زبان رومى در پرتو علم امامت بوده است و اصولا اين روايت در كتاب <بصائر الدرجات > در باب آگاهى امامان
از همهء زبانها نقل شده است
4انا لله و انا اليه راجعون و على الاسلام السلام اذ قد بليت الاءمة براع مثل يزيد(سيد بن طاووس ,- اللهوف فى قتلى
الطفوف , قم , منشورات مكتبة الداورى , ص 11
5ما الامام العامل بالكتاب و الاخذ بالقسط و الدائن بالحق و الحابس نفسه على ذات الله (شيخ مفيد,- الارشاد, قم ,
مكتبة بصيرتى , ص 204ـ ابو محنف , مقتل الحسين , قم , ص 17ـ طبرى , تاريخ الاءمم و الملوك , بيروت , دار القاموس
الحديث , ج 6 ص 196
6دكتر شهيدى , سيد جعفر, قيام حسين عليه السلام , تهران , دفتر نشر فرهنگ اسلامى , 1359هـ.ش , ص -
185
7- آيتى , دكتر محمد ابراهيم , بررسى تاريخ عاشورا, چاپ دوم , تهران , كتابخانهء صدوق , 1347هـ.ش , ص
47
8بلا ذرى , احمد بن يحيى , انساب الاءشراف , ط 1 بيروت , موءسسه الاءعلمى للمطبوعات , 1394هـ.ق , ص -
317
9هر دو جريان را مسعودى در مروج الذهب (بيروت , دار الاندلس , ج 3 ص 31 آورده است-
10- اين ابى الحديد, شرح نهج البلاغه , قاهرة دار احياء الكتب العربية, 1961م , ج 7 ص 159
11- سورهء شورى :22
12- سورهء اسراء . 26
13- سورهء احزاب : 33
14- اخطب خوارزمى , مقتل الحسين , تحقيق و تعليق : شيخ محمد سماوى , قم , منشورات مكتبة المفيد, ج 2 ص 61ـ
سيد بن طاووس , اللهوف فى قتلى الطفوف , قم , منشورات مكتبة الداورى , ص 74 ـ دكتر شهيدى , سيد جعفر, زندگانى
على بن الحسين ـ عليه اسلام ـ چاپ اول , تهران , دفتر نشر فرهنگ اسلامى , 1365هـ.ش , ص 66
15- دكتر شهيدى , سيد جعفر, تاريخ تحليلى اسلام تا پايان امويان , چاپ ششم , تهران , مركز نشر دانشگاهى , 1365
هـ.ش , ص 170
16- تاريخ الامم و الملوك , بيروت , دار قاموس الحديث , ج 7 ص 421
17- الارشاد, قم , مكتبة بصيرتى , ص 260
18- تاريخ يعقوبى , نجف , منشورات المكتبة الحيدرية, 1348هـ. ق , ج 3 ص 49(ضمن حوادث زمان حكومت عمر
بن عبدالعزيز). اين مطلب در كتاب <الاختصاص > شيخ مفيد(قم , دفتر انتشارات جامعهء مدرسين ), ص 315و نيز در
بحار الاءنوار(تهران , مكتبة الاسلامية, 1393هـ.ق ) ج 46 ص 119از امام صادق ـ عليه السلام ـ به اين صورت نقل شده
است : لما ولى عبدالملك بن مروان فاستقامت له الاءشياء, كتب الى الحجاج كتابا و خطه بيده , كتب فيه :بسم الله الرحمن
الرحيم من عبدالله عبدالملك بن مروان الى الحجاج بن يوسف اما بعد فحسبى دماء بنى ـ عبدالمطلب فانى راءيت آل
ابى سفيان لما و لغوا فيها لم يلبثوا بعدها الا قليلا و السلام ... (مثل مشهور:هر كه با آل على در افتاد, بر افتاد>, ريشه در
همين گونه واقعيات مسلم تاريخى دارد
19- ابن الطقطقا, الفخرى فى الآداب السلطانية و الدول الاسلامية, بيروت , دار صادر, ص 122
20- (استاد شهيد) مطهرى , مرتضى , حماسهء حسينى , چاپ اول , تهران , انتشارات صدرا, 1361هـ.ش , ج 1 ص
312ـ 313
21- امين , احمد, فجر الاسلام , ط 9 مكتبة النهضة المصريه , 1964م , ص 284
22- شمس الدين , محمد مهدى , ارزيابى انقلاب حسين ـ عليه السلام ـ ترجمهء مهدى پيشوائى , قم , انتشارات توحيد,
1362 ص 135ـ 137
23- شمس الدين , همان كتاب , ص 137ـ 140
24- سيد بن طاووس , اللهوف فى قتلى الطفوف , قم , منشورات مكتبة الداورى , ص 69
25- الحمد الله الذى فضحكم و قتلكم و اءكذب احدوثتكم
26- انما يفتضح الفاسق و يكذب الفاجر و هو غيرنا و الحمدلله (شيخ مفيد, الارشاد, قم , مكتبة بصيرتى , ص
244
27- سيد بن طاووس , همان كتاب , ص 68
28 دكتر آيتى بيرجندى , محمد ابراهيم , بررسى تاريخ عاشورا, چاپ دوم , تهران , كتابخانهء صدوق , 1347هـ.ش , ص
203
29- در كتاب <لهوف > رواى خطبه ,<بشير بن خزيم اسدى > ذكر شده است و در نسخه ء<بلاغات النساء>, هم به صورت
خديم و هم به صورت خدام , نقل شده است
30- معمولاً هر جا ام كلثوم , به صورت مطلق ياد شود, مقصود زينب كبرى ـ عليها السلام ـ دختر بزرگ على عليه السلام ـ است
31- بلاغات النساء, قم , مكتبهء بصيرتى , ص 24 دكتر شهيدى , سيد جعفر, قيام حسين ـ عليه السلام ـ تهران , دفتر نشر
فرهنگ اسلامى , 1359هـ.ش , ص 182
32- وقتى پيامبر اسلام مكه را فتح كرد, بزرگان قريش و در راءس آنان ابو سفيان , جد يزيد, از گذشتهء خود پشيمان بودند
و مى ترسيدند كه پيامبر آنان را مجازات كند, ولى حضرت به آنان فرمود:<برويد, شما آزاد شدگانيد> زينب ـ عليها
اسلام ـ با اين بيان , اشاره به آن عفو بزرگ جد خود در مورد جد يزيد دارد
33- ابن ابى طيفور, همان كتاب , ص 12ـ 23
34- دكتر شهيدى , سيد جعفر, قيام حسين عليه السلام , تهران , دفتر نشر فرهنگ اسلامى , 1359هـ.ش , ص 187ـ
189 با اندكى تغيير در الفاظ و عبارات
35- سيد ابن طاووس , اللهوف , قم , منشورات الداورى , ص 66ـ دكتر شهيدى , سيد جعفر, زندگانى على بن الحسين
عليه السلام , چاپ اول , تهران , دفتر نشر فرهنگ اسلامى , 1365هـ.ش , ص 56ـ حسنى , على اكبر, امام چهارم پاسدار
انقلاب خونين كربلا, قم , انتشارات نسل جوان , ص 38ـ 40) احتمال هست كه اين سخنرانى در باز گشت اهل بيت از
شام , در كوفه ايراد شده باشد, زيرا از ايك طرف , خطبه طولانى است و در موقع رفتن به شام , براى ايراد چنين
خطبه اى , نه آزادى وجود داشت و نه وقت و فرصت , و از طرف ديگر, طبرسى در آغاز اين خطبه مى گويد: احتجاج
على بن الحسين ـ عليه السلام ـ على اهل الكوفه حين خرج من الفسطاط و توبيخه اياهم على غدر هم و
نكثهم ...(احتجاج , نجف , المطبعة المرتضوية ج 2 ص 166 و مى دانيم كه موقع رفتن به شام خيمه اى وجود نداشته
است كه امام از آن بيرون آيد
36- سورهء زمر: 42
ّّ
37 سيد بن طاووس , اللهوف فى قتلى الطفوف , قم , منشورات مكتبة الداورى , ص 68
38- برخى از مورخان كه خطبهء حضرت سجاد را با عبارت <فضلنا بسبع > نقل كرده اند, فضيلت هفتم را ذكر نكرده اند, و
برخى , فضيلت هفتم را به صورت <منا البتول > و بعضى ديگر<منا المهدى > نقل كرده اند
39- اشاره است به داستان نصب حجر الاءسود توسط پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم در سن 35سالگى آن
حضرت و رفع اختلاف مردم مكه با اين تدبير
40- گويا اشاره است به شكسته شدن شمشير على عليه السلام در جريان جنگ <احد> كه از طرف خداوند عالم ,
شمشير ذو الفقار به او داده شد. شايد هم اشاره به موردى بوده كه حضرت با دو دست شمشير مى زده است , به قرينه ء
دو نيزه
41- دربارهء هجرت كردن على عليه السلام چند احتمال وجود دارد كه ذيلاً به آنها اشاره مى شود
الف ـ هجرت از مكه به مدينه در صدر اسلام و سپس هجرت از آنجا به يمن در اواخر عمر پيامبر براى ارشاد و هدايت
مردم آن سامان
ب ـ هجرت از مكه به مدينه و سپس از آنجا به كوفه (پس از رحلت پيامبر و در دوران خلافت خود على
عليه السلام
ج ـ هجرت از مكه به شعب ابى طالب (كه مدت سه سال طول كشيد) و سپس هجرت از مكه به مدينه (حسنى , على
اكبر, امام چهارم پاسدار انقلاب خونين كربلا, قم , انتشارات نسل جوان , ص 66
42- بحار الاءنوار, تهران , المكتبة الاسلامية, 1393هـ. ق , ج 45 ص 137 بعضى از قسمتهاى خطبهء امام سجاد
عليه السلام ترجمه نگرديده است و اين قسمتها با نهادن سه نقطه مشخص شده است
43- كامل بهائى , تهران , مكتب مرتضوى , ص 301
44- سبط ابن الجوزى , تذكرة الخواص , نجف , منشورات المكتبة الحيدرية, 1383هـ.ق , ص 262
45- سبط ابن الجوزى , همان كتاب , ص 290
46- البته اين قسمت را يزيد, يا مورخان دربارى آن روزگار, از خود اضافه كرده اند زيرا هرگز امام حسين ـ عليه السلام ـ
نگفته بود كه حاضر است دست بيعت در دست يزيد بگذارد, و اساساً پيام نهضت عاشورا, از اول تا آخر, نفى بيعت با
يزيد و يزيديان است
47- ابن اثير, الكامل فى التاريخ , بيروت , دار صادر, ج 4 ص 87ـ اين جريان را طبرى در تاريخ خود(چاپ بيروت ,
دار القاموس الحديث , ج 6 ص 266 و نيز سبط ابن الجوزى در تذكرة الخواص (چاپ نجف , المطبعة الحيدرية, 1383
هـ. ق , ص 261و 265 به اختصار نقل كرده اند
حتى ابن زياد نيز پس از فاجعهء كربلا از عواقب جنايتى كه مرتكب شده بود, نگران شد. گواه اين معنا گفتگويى است كه
بين او و عمر بن سعد رد و بدل شده است و طبرى و ابى مخف آن را بدين صورت نقل كرده اند
پس از كشته شدن حسين بن على عليه عليه السلام , عبيد الله بن زياد به عمر بن سعد گفت : آن نوشته اى كه دربارهء قتل
حسن به تو داده بودم , كجاست ؟ عمر سعد گفت
ـ به دنبال اجراى فرمان تو رفتم و آن نامه گم شد
ـ حتما بايد آن را بياورى
ـ گم شده است
ـ به خدا سوگند بايد آن را به من برگردانى
ـ آن را نگهداشته ام تا در مدينه به پير زنان قريش نشان داده دستاويز قرار دهم , من به تو يك خدمت و خير خواهى
كردم كه اگر به پدرم سعد وقاص كرده بودم , حق پدرى او را ادا كرده بودم
در اين هنگام برادر ابن زياد بنام <عثمان > گفت : عمر بن سعد راست گفت , به خدا سوگند دوست داشتم كه تا روز
قيامت نسل زياد خوار مى شد ولى حسين بن على كشته نمى شد
رواى قضيه كه خود شاهد اين گفتگو بوده , اضافه مى كند: به خدا سوگند ابن زياد خوف برادر خود را رد نكرد!(تاريخ
الاءمم و الملوك , بيروت , دار القاموس الحديث , ج 6 ص 268ـ ابو مخنف , مقتل الحسين , قم , ص 229
48- مروان پس از مرگ معاويه در مدينه بود است , مگر اينكه بگوييم در اين مدت به شام سفر كرده بوده
است
49- عماد الدين طبرى , كامل بهائى , تهران , مكتب مرتضوى , ص 302
50- تاريخ يعقوبى , نجف , منشورات الحيدرية, 1384هـ. ق , ج 3 ص 49ضمن حوادث زمان حكومت عمر بن
عبدالعزيز). اين نامه را در صفحات گذشته نيز نقل كرده ايم
51- عبدالله بن عفيف از ياران على عليه السلام بود و يك چشمش را در جنگ جمل و چشم ديگر را در جنگ صفين از
دست داده بود
52- محمد بن جرير الطبرى , تاريخ الاءمم و الملوك , بيروت , دار القاموس الحديث , ج 6 ص 263ـ ابو مخنف , مقتل
الحسين , قم , ص 207ـ سيد ابن طاووس , اللهوف فى قتلى الطفوف , قم , منشورات مكتبة الداورى , ص
69
53- و اذ قال موسى لقومه يا قوم انكم ظلمتم اءنفسكم باتخاذكم العجل فتوبوا الى باركم فاقتلوا
اءنفسكم ...(بقره :54
54- از مدائن هفتاد نفر و از بصره سيصد نفر جهت پيوستن به توابى حركت كرده بودند, اما هنگامى به ميدان جنگ
نزديك شدند كه توابين شكست خورده بودند
55- ابو مخنف , مقتل الحسين , ص 248ـ 310ـ ابن اثير, الكامل فى التاريخ , بيروت , دار صادر, ج 4 ص 158ـ
186
56- ابوالعباس المبرد, الكامل فى اللغة و الاءدب , ط 1 بيروت , دارالكتب العلمية, 1407هـ.ق , ج 2 ص 112ـ 116ـ
اخطب خوارزمى , مقتل الحسين , تحقيق و تعليق شيخ محمد سماوى , قم , منشورات المفيد, ج 2 ص 202به بعد.
در آن ايام توابين در كوفه سرگرم آمادگى و جمع آورى نيرو بودند, ولى مختار مى گفت : سليمان آگاهى لازم را در
مسائل جنگى و نظامى ندارد و بزودى شكست خواهد خورد
57- ابن اثير, همان كتاب , ج 4 ص 211ـ 244
58- ابن ابى الحديد, شرح نهج البلاغه , قاهر, دار احياء الكتب العربية, ج 7 ص 130 اين قضيه را مسعودى نيز در مروج
الذهب (بيروت , دارالاءندلس ) ج 3 ص 257نقل كرده , ولى به جاى دو هزار نفر, دويست نفر نقل كرده
است
59- ابن ابى الحديد, همان كتاب , ج 7 ص 139
سيره پيشوايان - مهدى پيشوايى
