حمام‌های تاریخی نقش مهمی در معماری و تاریخ سرزمین ما دارند. اکثر حمام‌های به جا مانده از روزگار قدیم، حالا تبدیل به موزه یا رستوران شده‌اند و برای بازدید گردشگران آماده هستند. حمام خان یزد یکی از این حمام‌ها و از مشهورترین آن‌هاست که معماری ساده و چشم‌نوازش، محیطی دلچسب برای هر بازدیدکننده‌ای ایجاد می‌کند.
دو قرن پیش اگر به بازار خان می‌رفتید و مسیرتان به نزدیکی حمام خان، که البته آن روزها به گرمابه‌ی نور مشهور بود، می‌افتاد، از پشت در صدای دلاک و حمامی و ریزش آب را می‌شنیدید. اما امروزه صدایی که به گوش شما می‌رسد صدای به هم خوردن قاشق و چنگال به بشقاب‌هاست. بله به رستوران و چایخانه‌ی سنتی خان خوش آمدید.
افراد زیادی هستند که با تغییر کاربری مکان‌های تاریخی موافق نیستند و معتقدند هر بنایی را باید به شکلی که بود، حفظ کرد. اما در مقابل، عدهی زیادی هم معتقدند که تغییر کاربری مانند دمیدن جان دوباره در کالبد خاموش بناهای تاریخی است و جاهایی مثل حمام خان را که به دلیل عدم نیاز امروزی مردم، بلااستفاده مانده بودند، به مرکز توجه گردشگران تبدیل می‌کند. طرفدار هر کدام از این دو دیدگاه که باشیم، حالا حمام خان به سفره‌خانه‌ای زیبا تبدیل شده که با انواع غذاهای ایرانی و غذاهای سنتی یزدی پذیرای گردشگران شهر پربازدید یزد است.
تاریخچه
حمام خان یزد معروف به گرمخانه یا گرمابه‌ی نور در سال ۱۲۱۲ ه.ق به دستور محمدتقی خان بافقی، حاکم یزد، در زمینی به مساحت ۱۱۷۰ متر مربع و زیربنای ۹۰۰ متر مربع بنا گردید. محمدتقی خان سرسلسله‌ی خاندانی مشهور به خوانین یزد بود که در سال ۱۱۶۱ ه.ق به حکمرانی رسید. این بنا که یکی از زیباترین آثار معماری در شهر تاریخی یزد است و در سال ۱۲۲۴ هجری قمری بازسازی شد، به تدریج ساخته و تکمیل شده است. حمام خان مربوط به دوران ناصرالدین شاه قاجار است و به علت اینکه بیشتر بزرگان شهر از آن استفاده می‌کردند، به حمام خان مشهور شده است. البته نوع معماری این حمام که ترکیبی از سادگی و زیبایی است، طوری طراحی شده است تا برای استفاده‌ی عوام هم مناسب باشد و مردان و زنان کم درآمد هم بتوانند از آن استفاده کنند. حمام خان هم مثل سایر حمام‌های قدیمی، در گذشته تنها محل استحمام نبوده، بلکه مردم برای اهدافی مثل گذراندن اوقات فراغت، گفتگو و تبادل نظر، رفع خستگی و حتی عبادت، گرد آمدن دوستان و حل و فصل مسائل زندگی به آن مراجعه می‌کردند.
معماری
حمام خان که در خیابان قیام شهر یزد قرار دارد، دارای سه مسیر دسترسی است: میدان خان، بازارچه کاشی‌گری و بافت مسکونی مجاور حمام. بنای این حمام هم مثل اکثر حمام‌های تاریخی مشتمل بر ورودی، دالان، سربینه، میان‌در، گرمخانه، قرینه، تون، گاورو، فضای پشتیبانی سرویس و طویله است. در ادامه توضیح مختصری از این فضا را برای شما می‌آوریم:
دالان فضایی است که سلسله مراتب ورود و خروج و سربینه را ایجاد می‌کند. سربینه فضایی است که از لحاظ مساحت و تزئینات نسبت به سایر بخش‌های حمام بارزتر بوده و دارای سکوهایی برای نشستن، رختکن و جاکفشی است. کاربرد اصلی این مکان ایجاد فضایی برای پوشیدن لباس و آماده شدن برای ورود به گرمخانه (محل شستشو و تطهیر بدن) است. سربینه‌ی حمام خان دارای نورگیر زیبایی است که در گنبدش تعبیه شده و وظیفه‌ی تامین نور حمام در روز را دارد. دیوارهای داخلی سربینه در گذشته با نقاشی‌های زیبایی منقوش شده بودند که حالا متأسفانه بخش اندکی از آن‌ها باقی مانده است. به فضای بین سربینه و گرمخانه میان‌در می‌گویند.
خود گرمخانه نیز فضایی مثل سربینه دارد و دارای چهار ستون در وسط، ستون‌هایی در کنار و دو سقف گنبدی شکل است. بعد از گرمخانه استخر قرار دارد که با فضایی سرپوشیده و نسبتاً بزرگ، مکان اصلی برای استحمام است. شاه‌نشین، گرمخانه و استخر را به هم وصل می‌کند. روی دیوارهای شاه‌نشین، نقاشی‌هایی از داستان‌های شاهنامه دیده می‌شوند که مربوط به دوران قاجارند و در بازسازی این بنا به آن اضافه شده‌اند. خزینه نیز فضای سرپوشیده‌ی پر از آب گرمی است که گرمخانه و تون (زیرزمینی دخمه مانند و در کنار قرینه‌ی آب گرم که برای سوزاندن هیزم برای ایجاد گرما استفاده می‌شد) را به هم وصل می‌کند. و در پایان گاورو، فضای باریک، دراز و شیب‌داری است که برای حرکت گاو و کشیدن آب از چاه استفاده می‌شده است.
جنس دیوارهای حمام از سنگ یا آجر با اندود شفته‌ی آهک است. به طور کلی برای ساخت حمام، از سنگ در شالوده، کف‌سازی، قرنیزها، حوض‌ها و قرینه‌ها، آجر در ساختمان، ستون‌ها، دیوارسازی، جرزها و تیغه‌های سقف و خشت در ساختن دیوارها، سقف فضای پشتیبانی، گاورو و طویله استفاده شده است.
گرمابه‌ی نور طوری ساخته شده است تا در سطحی پایین‌تر از سطح زمین قرار بگیرد و این موضوع علاوه بر آسان کردن دسترسی به آب سالم، باعث خنک شدن هوای حمام هم می‌شود به گونه‌ای که در تابستان‌های بسیار داغ این سال‌های یزد، دمایش به ۲۰ درجه هم می‌رسد.
و امروز: رستوران سنتی و چایخانه
حمام خان که به تازگی ثبت ملی شده، امروز دیگر به یکی از جاذبه‌های گردشگری یزد تبدیل شده است و مسافرانی که برای بازدید از میدان و بازار خان می‌آیند، حتماً برای استراحت و تازه کردن گلو و یا خوردن یک وعده‌ی غذایی به این بنای تاریخی زیبا سر می‌زنند. کاشی‌های لاجوردی زیبایی که روزی فضای حمام را آرام می‌کردند، حالا فضایی آسوده برای غذا خوردن شما فراهم می‌کنند. راه‌پله‌ی دیروزی حمام که تاریک بود، حالا چراغانی شده و با پاگردهای تزئین‌شده‌اش شما را به سمت چایخانه و رستوران هدایت می‌کند. شما حالا روی همان سکوهایی می‌نشینید که روزگاری مردم یزد برای استراحت رویشان می‌نشستند و می‌توانید به مخده‌های زیبای آن تکیه داده و نوشیدنی سفارش دهید.
با همه‌ی این اوصاف دلنشین‌تر آن بود که حمام دیروزی ما که زمانی در آن استحمام جان و تن می‌شد، امروز نیز برای استفاده‌ی عموم بود و نه یک رستوران! چرا که هرگز هیچ حمامی نمی‌تواند در ذات خود رستوران یا کافه شود و در عین حال به تمامی فضاهایی که زمانی کاربری خاص خود را با تناسبات فضایی خود تعریف می‌کردند، به دقت توجه شود.
رستوران خان که هر سه وعده‌ی غذایی را به مراجعانش ارائه می‌دهد، هر روز از ساعت ۹ تا ۱۱ به روی گردشگران باز است و با منویی شامل غذاهای ایرانی و یزدی از میهمانانش پذیرایی می‌کند. مهم‌ترین غذاهای سنتی یزد که اینجا سرو می‌شوند، عبارتند از: شولی، قیمه‌ی یزدی، دیزی یزدی، کشک بادمجان و آش سنتی. علاوه بر این اگر خواستید بعد از غذا هم چای میل کنید، کنار آن شیرینی‌های یزدی برای شما می‌آورند.
برای رسیدن به حمام خان دو راه را به شما پیشنهاد می‌کنیم: یا اینکه در تقاطع جنوبی خیابان امام خمینی که شاهراه امروزی بافت تاریخی است، وارد بازار مسگرها شوید و بعد از پشت سر گذاشتن بازار، به میدان خان بروید، در انتهای میدان هم با کوچه‌ای مواجه می‌شوید که حمام در سمت چپش قرار گرفته؛ یا اینکه از سمت خیابان قیام وارد شوید و سراغ مسجد ملا اسماعیل را بگیرید که حمام در نزدیکی‌اش قرار دارد.
