مخروطیهای وارداتی و مهاجم

کاج تقریباً در تمامی نقاط ایران کاشته می شود؛ این گیاه بومی ایران نیست، اما متأسفانه از اجزای اصلی پروژههای احداث کمربند سبز در تهران و سایر شهرهای ایران محسوب می شود. این گونه احتمالا از قفقاز به ایران آورده شده است. تمامی گونه های سوزنی برگ دیگری که در ایران کاشته می شوند نیز منشأ خارجی دارند مانند سرو نقره ای که درباره آن توضیح دادیم . مخروطیان مهاجمی که طی پنجاه سال اخیر از خارج وارد کرده ایم، خاک اطراف خود را برای رشد گیاهان دیگر، سمی و نامناسب می کنند. آنها مانع رشد دانه های گیاهان دیگر نیز می شوند. اگر به سروها و کاجهای کاشته شده در باغها و بوستانهای شهری دقت کنید، حتماً متوجه خاک تنک یا برهنه اطراف این درختان می شوید. تصور کنید در جایی مثل پارک ملی که دارای تنوع زیستی چشمگیری است، چند گونه گیاه مجبورند بمیرند تا یک اصله سرو نقره ای آمریکایی یا کاج قفقازی بتواند رشد کند؟ به علاوه، این گیاهان به همراه خود آفتها و انگلهای غیربومی و جدید را نیز به همراه می آورند. آفتهایی که به خاطر میلیونها سال همزیستی با این گیاهان مهاجم، اثر مخرب و کشنده ای روی آنها ندارند، ولی در بدو ورودشان به کشور ما، بیرحمانه به جان گیاهان بومی ما می افتند و گیاهان ما هم به دلیل تازه وارد بودن این مهاجمین کوچک، مقاومت بسیار کمی در برابر آنها از خود نشان می دهند. این گیاهان و گونه های همراهشان، نهایتاً باعث کاهش چشمگیر تنوع زیستی در کشور ما می شوند – کما این که تا کنون نیز شده اند.

تنوع زیستی چه اهمیتی دارد؟

در هر متر مربع از مناطق طبیعی ایران، از جنگلهای هیرکانی شمال بگیرید تا درختزارهای تنک و نیمه جنگلی سرخه حصار و حتی بیابانهای ما، تنوعی رنگارنگ از گیاهان مختلف به صورت طبیعی وجود دارد. سرشت این تنوع ارزشمند است. این ارزش هم از نظر اقتصادی، هم از نظر زیستی، هم از نظر زیست بومی و هم ذاتاً – به عنوان تنوع موجودات زنده - برای ما مهم است. تنوع زیستی، فقط شامل ببر و پلنگ و شیر و یوز نمی شود. حشرات، خزندگان، پستانداران ریز و درشت و پرندگان رنگارنگ، همه و همه جزئی از تنوع جانوری هستند و از درختان بزرگ و کوچک تا گیاهان خرد و علفی زیر پای ما، همگی جزئی از تنوع گیاهی هستند. همان قدر که زیبایی پاندا و خیزران برای ما دوست داشتنی است و فقدان احتمالی آنها ناراحت کننده، همه جانوران و گیاهان، حتی کوچکترین حشرات و ناچیزترین گلها، برای کسی که سازوکار طبیعت را بشناسد، ارزشمند و مهم هستند. در صورتی که تنوع زیستی کاهش پیدا کند، خطرات بزرگی همه ما را تهدید می کند. یک نمونه اش، سست شدن خاکها و جاری شدن سیلابهای خطرناک، بر اثر از بین رفتن گیاهان علفی کوچک سطح خاک است. یک نمونه دیگرش سست شدن شنها و پیشروی بیابانها و ماسه های بادی به سمت شهرهاست. سیلهای گلستان و ذرات معلق غرب و جنوب کشور، حاصل از میان رفتن تنوع زیستی هستند. وقتی صحبت از اثرات و خطرات تهدید تنوع زیستی می شود، چیزی که مهم است، خود تنوع است، نه ماهیت موجوداتی که قرار است منقرض شوند. از نظر سود و زیان زیستی، تفاوتی میان انقراض ببر مازندران و یک پرنده کوچک مثل سِسْک وجود ندارد، چون اهمیت موجودات زنده در طبیعت، ربطی به جذابیتهای بصری آنها برای ما ندارد.

برخی از مضرات دیگر سوزنی برگهای غیربومی

1- عدم تطابق با زیست بوم ایرانی که درختان برگریز دارد.

گیاهان درختی ایران، به جز چند نمونه سوزنی برگ که در شرایط و مناطق محدودی زندگی می کنند، همگی برگریز هستند و گیاهان غیر درختی، قارچها، میکروارگانیسمها و جانوران بومی ایران نیز خودشان را مدتهاست که با چنین درختانی وفق داده اند. در ابتدای بهار که درختان برگریز هنوز برگ ندارند، نور خورشید بیشتر به خاک می رسد، دمای خاک، گیاهان علفی و میکروارگانیسمها به سرعت افزایش می یابد، خاک غنی می شود و در مدت کوتاهی زیست بوم کوچکی پای درختان بهاری تشکیل می شود که بقای جنگل را تضمین می کند. اما در پای درختان سوزنی برگ، همیشه تاریک و سایه است و میکروارگانیسمها و گیاهان کوچک، بخصوص افزایش دهندگان نیترات خاک، فرصت رشد بهاری پیدا نمی کنند.

2- برهم خوردن تعادل نیترات

این گیاهان تعادل نیترات خاک را بشدت به هم می زنند. خود سوزنی برگها نیاز چندانی به نیترات ندارند، در حالی که اغلب گیاهان دیگر نیاز به فعالیت میکروارگانیسمهای نیترات ساز دارند. در پای درختان سوزنی برگ نیترات کافی تولید نمی شود و البته خاک شروع به اسیدی شدن می کند.

3- برهم خوردن تعادل آب

درختان سوزنی برگ مخصوص مناطق کم آب و خشک هستند. این گیاهان نه تنها برای زنده ماندن در مناطق خشک تطابق یافته اند، بلکه آب و هوا را حتی خشکتر هم می کنند. میزان آبی که این درختان از زمین جذب می کنند، به اندازه درختان پهن برگ است، در حالی که میزان آبی که به صورت تعریق به هوا پس می دهند، بسیار کمتر است. به علاوه آنها مانع رسیدن حدود یک پنجم آب باران به زمین می شوند. در حقیقت گیاهان مخروطی، در شرایط خشک بهتر رشد می کنند، بنابراین شرایط رقابت را به نفع خود تغییر می دهند تا پس از خشک شدن اقلیم گیاهان دیگر نتوانند رشد کنند و بمیرند. در کشورهای اروپایی که منابع آب از ایران وضعیت بسیار بهتری دارند، برای پیشگیری از خشک شدن اقلیم، درختان مخروطی با درختان پهن برگ جایگزین می شوند. این خشکی اقلیم همان وضعیتی است که در حالت پیشرفته در صحرای آریزونا )موطن اصلی سرو نقرهای( هم دیده می شود.

4- برهم خوردن تعادل هوموس

درختان پهن برگ هر سال با خزان کردن، مقدار زیادی مواد غذایی به خاک محل زندگی خود باز می گردانند که با تجزیه شدن به کودی مناسب و مفید برای بقای جنگل تبدیل می شود.

سوزنی برگها نه تنها خزان نمی کنند، بلکه وجود رزین، تربانتین و دیگر متابولیتها، مانع تجزیه مواد اندک پسمانده از مخروطیان می شود، مواد گیاهی تجزیه نشده می مانند، اسیدی می شوند و گیاهان بومی ما )که اغلب قلیایی پسند هستند( منقرض می شوند

5- از میان رفتن تنوع جانوری

سوزنی برگها برای گرده افشانی نیاز به حشرات ندارند. بنابراین غذایی هم برای حشرات گرده افشان تولید نمی کنند. در حالی که گیاهان پهن برگ به حشرات وابسته هستند و به همین دلیل غذای مورد علاقه حشرات را هم تهیه می کنند. وقتی در یک ناحیه درختان سوزنی برگ به جای گیاهان پهن برگ رشد می کنند، حشرات گرده افشان مثل زنبورها و پروانه ها نیز منقرض می شوند.

مورد ]نه چندان [عجیب نیوزلند!

دولت نیوزلند، میلیونها دلار صرف مبارزه با مخروطیان خودرو در این کشور کرده است .درختان مخروطی مهاجمی که در وضعیتی مانند ایران و برزیل، سالها پیش به نیوزلند برده شده اند، تنوع زیستی و طبیعت بکر این کشور را به شدت تهدید می کنند. تنها در جزیره جنوبی نیوزلند، ۲۱۰.۰۰۰ هکتار از زمینهای عمومی مورد تهاجم این گیاهان قرار گرفته است و هیچ کس به خاطر رشد درختانی که گیاهان دیگر را نابود می کنند، در این سرزمین خوشحال نیست .طبق گزارش سازمان حفاظت از محیط زیست نیوزلند، این مخروطیان تهدیدی برای تنوع زیستی بکر و آسیب پذیر این کشور و بهره وری کشتزارها و مراتع این سرزمین هستند .دولت نیوزلند نه تنها بابت از بین رفتن شدید تنوع زیستی کشورش نگران است، بلکه کاهش بهره وری در کشتزارها و مراتع را نیز از چشم این گیاهان محبوب چوب برها می بیند .در نیوزلند ده گونه گیاه مخروطی مهاجم وجود دارد که هشت گونه از آنها کاج هستند (Pinus spp.) و دو گونه نیز صنوبر اروپایی (Larix decidua) و صنوبر داگلاس. (Pseudotsuga sp.)

برخی گیاهان مهاجم دیگری که به ایران وارد کرده ایم

به جز کاج(Pinus eldarica) و سرو نقره ای(Cupressus arizonica) که گیاهانی سوزنی برگ یا مخروطی هستند، اقاقیا (Robinia pseudoacacia)، آتریپلکس (Atriplex canescens)، کهور پاکستانی آمریکایی (Prosopis juliflora) و اکالیپتوس (Eucalyptus camaldulensis) هم از سرزمینهایی دیگر آمده اند که نه آب و هوای آنها با ما یکی است و نه رشد آنها به حال تنوع زیستی ما مفید است. مثلاً اوکالیپتوس نیز یک گرمسیری است از همه بدتر این که این کاشتهای غیراصولی و مخرب، اغلب در مناطق حفاظت شده که سرشار از گونه های ارزشمند هستند و به قیمت جان گیاهان و جانوران منحصر بفرد این مناطق، انجام می شود. مثلاً اوکالیپتوس خاک اطراف خود را سمی می کند، آبهای زیرزمینی را به سرعت بالا می کشد و سه برابر وزنش آب جذب می کند و این طوری مانع رشد گیاهان دیگر می شود. با توجه به آنچه ذکر شد، فقط می توانیم امیدوار باشیم امسال در روز درختکاری و هفته منابع طبیعی، درختان مهاجم کمتری با دستان خودمان به محیط زیست شکننده و آسیب دیده و زخمی کشور تحمیل کنیم و در سالهای بعد، اندک اندک رسم درختکاری را به درختان و گیاهان بومی کشورمان محدود کنیم.

بنام خدا

علاقمندی  به درخت و درختکاری علاوه بر اینکه ذاتی و ارثی است . بعضی افراد به آن سخت دلبندند.وعاشقانه از درختان حمایت و نگهداری می کنند.خانواده ها نقش بسزایی در پرورش این علاقمندی به کاشت و حمایت از این موجودات بی آزار و مفید  را دارند.

بنام خدا

 درخت و درختکاری در آموزه های اسلامی

خداوند متعال سرنوشت بشر را به گونه ای رقم زده که در دامن طبیعت رشد نماید و بدان وابسته و نیازمند باشد. انسان از دیدگاه قرآن کریم آن قدر عظمت دارد که تمام موجودات به فرمان خداوند، مسخر او گشته اند. این مسأله، شخصیت و عظمت واقعی انسان را از دیدگاه اسلام و قرآن روشن می سازد و به او عظمتی می بخشد که در خور مقام «خلیفة اللهی» است. خورشید و ماه، باد و باران، کوه ها و دره ها، گیاهان و درختان و سبزه زارها... همه و همه، مواهب خدادادی است که در تسخیر انسان ـ که گل سرسبد هستی و خلیفه خدا در زمین است ـ قرار گرفته اند و همه سرگشته و فرمانبردار انسان می باشند، تا وی از آن ها در جهت بقا و حیات دنیوی خویش بهره گیرد. در این میان، پاره ای از اعضای شکوهمند طبیعت، همچون «درختان و گیاهان» نقش بسزایی (حیاتی) در زندگی انسان و سایر موجودات زنده دارند.

بنام خدا

اهمیت و نقش جنگل ها و درخت در زندگی انسان

جنگل و درخت در شریعت اسلام از جایگاهی ویژه برخوردارند و در ده ها آیه و روایت، مورد بحث قرار گرفته اند.

قرآن کریم، از درختان و گیاهان، گاهی به عنوان «متاع» زندگی انسان یاد می کند(1) و گاهی نیز آن ها را «معیشت»،(2) یعنی وسیله برآوردن نیازهای انسان می شمارد و برایشان کرامت و شأن ویژه ای قائل است.(3)

در سوره «عبس» می فرماید: «فَلْیَنْظُرِ الاِنْسانُ إلی طَعامِهِ أنّا صَبَبنا الْماءَ صَبّاً ثمَّ شَقَقْنا الْأرضَ شَقّاً فَأَنبَتنا فِیهَا حَبّاً وَ عِنَباً وَ قَضْباً وَ زَیتُوناً وَ نَخلاً وَ حَدائِقَ غُلباً وَ فاکِهَةً وَ أبّاً مَتاعاً لَّکُم وَ لِأنعامِکُم»؛(4) باری، آدمی باید به خوراک خویش بنگرد. ما آب را به فراوانی فرو ریخته ایم. سپس زمین را به درستی شکافته ایم، و در آن دانه ای رویانده ایم، و انگور و سبزی، و زیتون و درخت خرمایی، و باغ های پردرختی، و میوه و علفی؛ برای بهره وری شما و ستوران شما.

پی نوشت ها :

1 ـ عبس/ 2 و 3.

2 ـ حجر/ 20.

3 ـ لقمان/ 10.

4 ـ عبس/ 32 ـ 24.

بنام خدا

از این آیات شریفه، نکات فراوانی قابل استفاده است، و ما تنها مطالبی را که بیانگر جایگاه ویژه درخت در زندگی انسان است، ذکر می کنیم:

1 ـ آیه «فَلْیَنْظُرِ الاِنْسانُ إلی طَعامِهِ» به ضمیمه آیات بعد، دلالت بر این دارد که گیاهان، مراتع، درختان و جنگل ها از مهم ترین منابع تأمین غذای انسان و از نعمت های بزرگ خدادادی است؛ بنابراین باید قدر آن ها را دانست و در حفظ، توسعه و بالندگی آن ها کوشید.

2 ـ آیه «أنّا صَبَبْنا الماءَ صَبّاً...» بیانگر این است که بر اجزا و عناصر پیکره شکوهمند طبیعت، نظمی ویژه حاکم است؛ چنان که به هماهنگی و ارتباط منظم آب، زمین، گیاه... اشاره شده است. آیه شریفه می فرماید: بنگرید: «باید باران از آسمان فرو ریزد. بذرها زمین را بشکافند و از دل خاک بیرون آیند. گیاهان روییده شوند. درختان به ثمر بنشینند. جنگل ها و مراتع پدید آیند، تا حیوانات نیز از آن بخورند و در نتیجه، فعالیت های هماهنگ و شگفت آور این عناصر طبیعی، غذای بشر فراهم آید.»

بنام خدا     

3 ـ ثمره نخست آمیزش آب و خاک، رویش غلاتی همچون گندم و جو است که بخش اعظم تغذیه انسان و سایر جانداران را تأمین می کنند. در این آیات شریفه و دیگر آیات قرآن کریم نیز به این نوع از گیاهان، تصریح شده است.(5)

44 ـ گر چه تمام گیاهان و میوه ها برای انسان سودمندند، ولی برخی از آن ها در زندگی وی نقش مهم تر و مستقیم تری دارند؛ چنان که در آیات مورد بحث آمده است: «عنباً و قضباً و زیتوناً و نخلاً»؛ انگور، انواع سبزی ها، زیتون و درخت خرما، در زمره این نوع از میوه ها قرار گرفته اند.

بنابراین، از دیدگاه قرآن کریم، درختان و گیاهان، نعمت الهی بوده و در زندگی انسان و سایر جانداران نقش ارزشمند و حیاتی دارند و در منابع روایی اسلام نیز روایات فراوانی از حضرات معصومین (علیهم السلام) در این باره وارد شده است،(6)

پی نوشت ها:

5 ـ انعام/ 99.

6 ـ علی المتقی الهندی، کنزالعمال، بیروت، مؤسسه الرساله، ج 12، ص 341.

واقعا جالب و خواندني بود. كاش مسئولين هم كمي توجه داشتند به اين مسائل!!!!!!!!!

من كه اولين بار است اين مسئله را مي خوانم و كاملا متعجب شدم!