حرم حضرت شاه چراغ در مرکز شهر شیراز مدفن حضرت سید احمد برادر امام رضا (ع) و فرزند امام هفتم (ع) شیعیان است. این آرامگاه، بعد از مشهد و قم در واقع سومین حرم اهل بیت علیهم السلام در سرتاسر ایران اسلامی است.
آرامگاه شاهچراغ در کنار میدان احمدی شیراز قرار دارد. شاهچراغ آرامگاهی است که در آن حضرت میرسیداحمد فرزند امام موسی کاظم (ع) معروف به شاهچراغ و برادر امام رضا (ع) دفن شده‌اند.
حضرت شاهچراغ در آغاز قرن سوم هجری به شیراز هجرت کرد و در آنجا وفات یافت. احمد‌بن‌موسی (ع) در راه پیوستن به برادر خود به سوی خراسان سفر کرد ولی در راه توسط افراد مأمون، خلیفه‌ی عباسی در شهر شیراز به شهادت رسید.
احمدبن موسی بن جعفر(ع)، از فرزندان امام موسی کاظم(ع) معروف به سید‌السادات و شاهچراغ است که از شخصیتهای عالی‌مقام و جلیل‌القدر و پرهیزکار بود.
حضرت سیدمیرمحمد‌بن‌موسی (ع) معروف به "سیدمیرمحمدعابد" از فرزندان حضرت امام موسی کاظم (ع) است که در جوار حرم مطهر احمد‌بن‌موسی (ع) مدفون است.
حضرت سیدمیرمحمد‌بن‌موسی (ع) به سبب کثرت عبادت به "میرمحمدعابد" مشهور شد. برخی نیز وی را "صالح" نامیده‌اند.
آستان مبارک حضرت محمد‌بن‌موسی (ع)
آستان مقدس محمدی قبلا دارای صحن و حیاط مستقل بوده و از طریق بازار بین‌الحرمین به صحن مطهر حضرت شاهچراغ (ع) ارتباط داشته است. از اوایل دهه‌ی شصت، تعمیرات اساسی در بارگاه مبارک محمدی انجام شد. با توجه به کمبود فضای سرپوشیده‌ی حرم مطهر حضرت سیدمیرمحمد (ع)، سالن جدیدی بالای سر ضریح مطهر احداث شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.
ایوان این حرم نیز وسعت یافته و نماسازی آن توسط هنرمندان بارگاه ملکوتی حضرت شاهچراغ (ع) به اتمام رسیده است.
زندگینامه‌ی مختصر حضرت احمد‌بن‌موسی (ع)
حضرت سيداميراحمد (ع) ملقب به شاهچراغ و سيدالسادات‌الاعاظم، فرزند بزرگوار امام موسی كاظم (ع) است.
پیدایش قبر احمد‌بن‌موسی (ع) در زمان اتابکان
بیشترین و معتبرترین منابع متقدم و متاخر که به شرح حال و زندگانی احمد‌بن‌موسی (ع) پرداخته‌اند، آشکار شدن مدفن آن حضرت را در عهد امیر مقرّب‌الدین مسعود بن بدر بین سال‌های (۶۵۸-۶۲۳) می‌دانند.
شیرازنامه‌ی زرکوب شیرازی (تالیف ۷۶۴ ه.ق) از قدیمی‌ترین ماخذهایی است که پیدایش قبر احمد‌بن‌موسی (ع) را در عهد امیر مقرّب‌الدین مسعود بن بدر ثبت کرده است.
معماری آستان مقدس
ایوان‌ها
ایوان در قسمت شرق حرم واقع است. احداث صحن قدیمی قبل از ایوان بوده است و بنای اولین ایوان را به دوران علاءالدوله قاجار نسبت می‌دهند.
ابعاد ایوان مطهّر پس از توسعه طولی معادل ۳۸.۳۰ متر و عرض ۵.۵ متر دارد و دارای ده ستون است. دوازده حجره در دو طرف به صورت دو طبقه ساخته شده و یک دهنی بزرگ در وسط دارد که بدنه‌های آن با گچ‌بری تزئین شده‌اند. در دو طرف درب طلائی حرم مطهّر، دو راهرو وجود دارد که به حرم و ایوان، منتهی می‌شوند.
سقف ايوان توسط هنرمندان کارگاه نجاری آستان مقدّس به زیبایی تمام تزئین شده است. در اطراف چهار بر ستون‌های ایوان، نام‌های خداوند نوشته شده است. زیر پای ستون‌ها و نمای جلوی ایوان از سنگ مرمر یکپارچه با نقوش زیبای اسلیمی به دست سنگ‌تراشان هنرمند حرم مطهّر، حجاری و نصب شده است.
سه رواق به سمت جنوبی ایوان اضافه شده تا علاوه بر ارائه‌ی خدمات بیشتر به زائرین، شمال و جنوب ایوان قرینه شوند. کاشیکاری‌های این قسمت در نوع خود کم‌نظیر هستند. سقف و ستون‌های چوبی که در اثر فرسودگی و خوردن موریانه، خطرناک و در شرف انهدام بود با به کار گرفتن ستون‌های آهنی برای استخوان‌بندی تعویض شده است.
بنای حرم مطهر حضرت شاهچراغ (ع)
اولین بنای حرم مطهّر حضرت شاهچراغ (ع) را به زمان عضدالدوله دیلمی فرزند حسن ملقب به رکن‌الدوله از سلاطین آل بویه نسبت می‌دهند.
تعمیرات بنای قبلی و اضافه کردن ابنیه‌ی جدید در زمان اتابکان فارس (۶۲۳ تا ۶۵۹ هـ.ق) به دستور امیر مقرب‌الدین مسعود بدر‌الدین وزیر اتابک ابوبکر سعد زنگی صورت گرفته است. بعدا در سال ۹۱۲ هـ.ق توسط شاه اسماعیل صفوی تعمیراتی در بقعه‌ی مطهّره انجام می‌شود.
در سال ۱۱۴۱ هـ.ق به دستور نادر‌شاه افشار تعمیرات بعدی انجام می‌شود.
اگر چه در زلزله‌های شیراز به خصوص در سال‌های ۹۹۷ و ۱۲۳۹ هـ.ق بخش‌های عمده‌ی ساختمان حرم مطهّر ویران می‌شوند اما با همت مسئولین حرم مطهّر و مردم در زمان حسینعلی میرزا حاکم فارس و فتحعلی شاه قاجار، مرمت و بازسازی می‌شوند. آينه‌كاری سقف و ديوارهای حرم نيز در سال ۱۳۰۵ ه.ق توسط استاد زين‌العابدين پايان يافته است.
ساختار كنونی
علاقه و محبت دوست‌داران اهل بیت سبب شده است که حرم مطهّر و روضه‌ی منوّره‌ی حضرت شاهچراغ (ع) در اعصار مختلف، تعمیر شده و توسعه یابد. پس از پیروزی انقلاب، عملیات عمرانی وسیعی در حرمین شریفین احمدی و محمّدی علیهما‌السلام آغاز شده است كه همچنان ادامه دارد. عملیاتی چون احداث و تکمیل سالن بزرگ بالای سر و آينه‌كاری سقف و دیوارهای قسمت قدیمی حرم. منبر بزرگی نيز در قسمت جنوبی این سالن نصب شده که از مرمر یکپارچه ساخته و به زیبایی تمام حجاری شده است.
صحن مطهر
در گذشته هر کدام از حرمین مطهّر احمدی و محمّدی (ع) دارای صحن مستقلی بودند که از طریق بازار بین‌الحرمین به یکدیگر متصل می‌شدند.
در طرح توسعه و عمرانی آستان مقدّس حضرت شاهچراغ علیه‌السلام پس از خرید و تخریب اماکن بازار بین‌الحرمین، صحن مطهّر وسعت یافته به طوری که هم اکنون حضور هر دو مرقد مطهّر در یک صحن، بر عظمت و شکوه آن افزوده است. ولی آنچه که در این بین مد نظر گرفته نشد، خانه‌های ارزشمند تاریخی و بافت تاریخی شهری چون شیراز بود که صرفا به دلیل گسترش حرم بدون در نظر گرفتن قوانین میراث فرهنگی تخریب شد و اکنون این بخش از شهر هویت سابق خود را ندارد.
صحن مرکزی مستطیلی است به مساحت چهارده‌هزار مترمربع که در اطراف آن ۱۶۲ غرفه در دو طبقه ساخته شده است. عملیات نماسازی رواق‌ها با آجر و کاشی به دست استادکاران آستان مقدّس حضرت شاهچراغ (ع) به اتمام رسیده است.
نرده‌های چوبی آن به سبک سنتی از چوب ساج ساخته و نصب شده و کف صحن مطهّر با سنگ گندمک فارس فرش شده است.
حوض صحن
عملیات ساخت حوض صحن مرکزی به دلیل حضور آب از دیر باز در بناهای ایران به خصوص بناهای مذهبی آن نیز در راستای مراحل ساخت ساخته شد.
ضریح مطهر شاهچراغ (ع)
درسال ۱۲۴۳ هـ.ق در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ضريحی ساخته شده كه طول آن ۳.۲۵ متر و عرض ۱.۷۵ متر بوده است و با نقره پوشیده شده و اطرافش اشعاری به زبان عربی و فارسی و سلام و صلوات بر ائمّه‌ی اطهار علیهم‌السلام منقوش بوده است.
ساختار كنونی
ضریح مطهّر تماما از نقره ساخته شده و بالای آن با برگ‌های طلایی تزیین شده است. طول ضریح مطهّر ۳.۵۸ مــتر، عرض ۲.۲۶ متر و ارتفاع آن ۲.۹۲ متر است. در داخل ضریح، روی مرقد مطهّر صندوقی بسیار زیبا از خاتم قرار دارد. ستون‌های بدنه‌ی داخلی و سقف ضریح مطهّر با خاتم و چوب تزيين شده‌اند. خاتم‌کاری داخل اين ضریح مطهّردر سال ۱۳۸۲ هـ.ش در كارگاه آستان مقدس ساخته شده است.
رواق‌ها و درها
صحن مطهّر اکنون دارای شش در ورودی می‌باشد.
دو سر در بزرگ در سمت غرب (جنوب غربی، باب‌الرضا(ع) و شمال غربی حرم مطهر، باب موسی‌بن جعفر (ع)) که به میدان احمدی سابق یا صحن جمهوری اسلامی اشراف دارند. در سر درشرقی، یک در به مسجد جامع عتیق منتهی می‌شود. سر در شمالی از طریق چهار سوی به بازار شاهچراغ و خیابان احمدی ارتباط دارد. سر درجنوبی به دارالشفا حرم مطهر و کوچه‌ی بین‌الحرمین اتصال دارد و در کنار حرم مطهر حضرت سیدمیرمحمد(ع) باب‌السجاد است که از طریق بازار حاجی به خیابان لطفعلی‌خان متصل می‌شود.
سر در باب الرضا(ع)
در گذشته چون صحن مطهّر تنها یک درورودی از طرف میدان احمدی داشت به منظور تسهیل رفت‌و‌آمد زوار، در جدیدی در قسمت جنوب غربی ساخته شد. اسکلت این سر در از بتن و کارهای هنری انجام شده‌ی آن تحسین‌برانگیز است. پیچک‌های سنگی و ستون‌های اطراف سر در که به دست سنگ‌تراشان چیره‌دست آستان مقدّس، طراحی و تراشیده شده‌اند، در نوع خود بی‌نظیر هستند.
سردر باب موسی‌بن‌جعفر(ع)
این در مشرف به میدان احمدی سابق و روبروی در بزرگ مسجد جامع شهدا قرار گرفته است و قرینه‌ی سردر جنوب غربی است. عملیات کاشیکاری این سردر بعد از پیروزی انقلاب به اتمام رسید. به منظور تسهیل در رفت‌و‌آمد، دو راهرو در کنار این ورودی گشایش یافت که عملیات قرینه‌سازی و کاشیکاری آن توسط هنرمندان کارگاه‌های سنتی آستان مقدّس انجام شد.
درهای ورودی به حرم مطهّر
حرم مطهّر، هفت در ورودی اصلی در صحن مطهّر دارد. دو در از سمت شمال (ورودی خواهران)، دو در در سمت جنوب (ورودی برادران) و یک در طلا ورودی از ایوان مطهّر و دو ورودی از ایوان مطهر که به تازگی ایجاد شده است.
درطلای ایوان مطهّر: ابعاد این در با چهارچوب دو متر است. روی در و چهارچوب‌ها اشعاری با خط زيبا و با هنر منبت نقش بسته است. در قديمی حرم مطهر كه به در ظل‌السلطان مشهور بوده اكنون در موزه نگهداری می‌شود.
در نقره‌ای رواق جنوبی: در جنوبی که از آن به رواق جنوبی پائین پا وارد می‌شوند، به در عسکرخانی مشهور است. در و چهارچوب آن از نقره روپوش شده‌اند. سازنده‌ی اين در، آقا ميرزابزرگ زرگر، استاد علی‌اصغر زرگر و ميرزا علی آقا قلمزن و ميرزا محمود قلمزن بوده‌اند.
درنقره رواق شمالی: این در و چهارچوب آن روپوش نقره دارد و به درحاج نصیرالملک مشهور است. این در هم اکنون در طبقه دوم موزه حرم مطهر نگهداری می‌شود.
گنبد منور آستان مقدس شاهچراغ (ع)
اولین گنبد بقعه‌ی مطهّر حضرت شاهچراغ (ع) در سال ۶۲۳ هـ.ق در زمان اتابکان فارس به دستور امیرمقرب‌الدین مسعود‌بن‌بدرالدین وزیر اتابک ساخته شده است.
در سال ۷۴۵ هـ.ق در دوران آل مظفر، ملکه تاشی خاتون (مادر شاه ابواسحاق) دستور می‌دهد تا روی گنبد، تعمیرات اساسی انجام شود.
در سال ۱۲۳۹هـ.ق زلزله‌ی شدیدی در شیراز به وقوع می‌پیوندد که باعث فرو ریختن بناهای بسیار از جمله گنبد و حرم حضرت شاهچراغ (ع) می‌شود.
به دستور حسینعلی میرزا قاجار حاکم فارس، حرم را تعمیر و گنبدی جدید بنا می‌کنند.
در سال ۱۲۴۶هـ.ق در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، گنبد تعمیر می‌شود و بر ساقه‌ی داخلی آن سور‌ه‌ی مبارکه‌ی «فتح» با آینه‌کاری نوشته می‌شود.
در سال ۱۳۷۹هـ.ق گنبد قدیمی برچیده می‌شود و گنبدی با اسکلت فلزی از آهن تهیه و روی پایه‌های گنبد سابق کار گذاشته می‌شود. وزن آهـــــن به کار رفته سی و شش تن است که یک دوم وزن گنبد سابق است.
گـــنبد حرم حضرت شاهچراغ (ع) که یکی از شکیل‌ترین و زیباترین گنبدهای موجود در دنیا است.
پيش از انقلاب اسلامی، کاشی‌های آن کاملا تخریب شده بود كه در زمان تولیــت حضرت آية‌الله حاج سيّدمحمّدمهدی دستغيب، تعمیر کاشیکاری گنبد حرم مطهّر در اولویت قرار گرفت و ضمن مشورت با بهترین مهندسین شیراز و اساتید دانشگاه و همچنین مهندسان و معماران خبره‌ی آستان قدس رضوی با توجه به این که اسکلت گنبد از آهن ساخته شده است، طرح جدیدی در مورد اتصال کاشی‌ها به بدنه اصلی گنبد به کار گرفته شد.
پس از رفع موانع بسیار، اکنون این گنبد به زیبایی کاشیکاری شده و شکوه و زیبایی خاصی به شهر شیراز داده است.
گلدسته‌ها
آستان مبارک، دو گلدسته در شمال و جنوب ایوان دارد که ساختمان آن بتن آرمه است. به منظور زیبایی بیشتر این بارگاه شریف و پخش صوت ملکوتی قرآن و اذان تا اقصی نقاط شهر و قرینه‌سازی دو طرف ایوان حرم مطهّر، ساختمان گلدسته‌ی جنوبی طراحی و اجرا شد. عملیات کاشیکاری این گلدسته با استفاده از رنگهای طبیعی به زیبایی توسط کارگاه معرق‌کاری آستان مقدّس انجام شده است.
معرفی موزه‌ی آستان مقدس و اشیاء هنری آن
تاریخچه‌ی موزه
شکل‌گیری موزه‌ی آستان مقدس به سال ١٣٤٤ هجری شمسی باز می‌گردد. در آن سال با توجه به آثار و اشیاء موجود که بیشتر شامل نسخ خطی و اسناد و مدارک مربوط به آستان مقدس می‌شود، موزه‌ای کوچک در گوشه‌ای از حرم مطهر ایجاد شد.
در زمان تولیت آیت‌الله سیدمحمدمهدی دستغیب، امکانات موجود مورد بازنگری قرار گرفت، به همین منظور تالار جدید‌الاحداثی نیز برای عرضه و نمایش آثار اختصاص یافت. این بخش در دو طبقه و با وسعت ١١٠٠ متر مربع مطابق با استاندارهای موزه‌ای مورد بهره‌برداری قرار گرفته است.
آثار موزه‌ی حرم مطهر
آداب نیک اهدا اشیاء و آثار به موزه که در فرهنگ مردم جاری است، سبب شده که هم‌اکنون در موزه و خزانه‌ی این مجموعه‌ی فرهنگی، بالغ بر چهار‌هزار شیء با ارزش تاریخی و فرهنگی نگهداری شود که در معرض دید و پژوهش علاقه‌مندان، محققان و دانشجویان قرار دارد.
این اشیاء که همگی به صورت وقف، اهدا و نذر بوده، به لحاظ قدمت از دوران بسیار کهن تاریخی، شروع و تا زمان معاصر (قاجار و پهلوی) ادامه می‌یابد.
مجموعه‌ی اشیاء سفالی
این مجموعه‌ی ارزشمند قدیمی شامل حدود ٦٠٠ قطعه می‌باشد که تقریبأ ١٠٠ قطعه از آنها در معرض نمایش قرار دارد.
شاخص‌ترین آنها ١٢ قطعه پیکرک سفالی، ٣٠٠ قطعه سفال موسوم به کوزه‌ی مخروطی شکل در ابعاد مختلف از مناطق جنوبی کشور، قمقمه‌ی اشکانی، پیه‌سوز، خمره‌های لبه‌دار و ... هستند.
مجموعه‌ی اشیاء فلزی
این مجموعه شامل سلاح‌های جنگی و شمشیرهایی مربوط به دوران ولایت شاه عباس صفوی و سلسله‌ی قاجار، گلدان‌های فلزی و مینا‌کاری (مسطح و برجسته) عموما مربوط به دوران قاجاریه، سقاخانه ی برنجی قاجار، چاقوهای طلاکوب، شمعدان، زیورآلات و ... است.
مجموعه‌ی مسکوکات
این مجموعه‌ی بسیار ارزشمند شامل چهارصد عدد سکه، از دوران‌های اشکانی و ساسانی به بعد است.
مجموعه‌ی نسخ خطی و اسناد موقوفات حرم مطهر
این مجموعه‌ی تاریخی با موضوعات قرآن، ادعیه، کتب ادبی و علمی و وقف‌نامه‌ها، دیگر آثار موجود در موزه‌ی حرم مطهر را تشکیل می‌دهد.
آثار شهید دستغیب
بخشی از فضای موزه به آثاری از شهید محراب، حضرت آیت‌الله سید عبدالحسین دستغیب اختصاص یافته که مبین مبارزات سیاسی و فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی آن شهید بزرگوار است.
معرفی برخی دیگر از اشیاء ارزشمند موزه
دو لنگه درب نقره‌ای اهدایی توسط یمین‌الدوله فرزند ناصرالدین‌شاه قاجار به آستان مقدس که از چوب گردو و روکش نقره با ارتفاع سه متر و عرض دو متر ساخته شده و در حاشیه‌ی هر یک از لنگه‌های دو درب دوازده بیت از اشعار مرحوم احمد وصال متخلص به وقار شیرازی «پسر ارشد وصال شیرازی» با خط نستعلیق به رنگ آبی مینا‌کاری شده است.
معجر قدیمی مرقد مطهر حضرت سید میرمحمد‌بن‌موسی‌الکاظم (ع) که جنس آن از چوب و در ابعادی حدود ٨٠ سانتیمتر در ٢ متر ساخته شده است که علاوه بر اسامی دوازده امام (ع)، نام تنی چند از اولیاء، با خط ثلث روی سطوح چهارگانه با مشبک‌های چوبی شش ضلعی آراسته شده است که از این فهرست می‌توان به بایزید بسطامی، ابراهیم ادهم، شاه شجاع کرمانی، عمار یاسر و ... اشاره کرد.
درب خاتم حرم مطهر حضرت احمد‌بن‌موسی به ابعاد ٢٠٣٠*١٠٤٠ که با رنگهای زیبای فیروزه‌ای و مخلوطی از استخوانی، سیم و فویل تزیین شده است. این درب، قبل از درب مینا و درب طلای کنونی، در قسمت ورودی حرم مطهر حضرت شاهچراغ نصب بوده و مربوط به حدود ١٥٠ سال پیش است.
دو جلد قرآن که هر کدام حاوی ١٥ جزء آیات الهی است و با خط نسخ و روی کاغذ خان بالغ به رشته‌ی تحریر درآمده و از قدمتی ٨٠٠ ساله برخوردار است، نیز در زمره‌ی آثار گران‌بهایی است که در موزه‌ی حرم مطهر حضرت شاهچراغ (ع) نگهداری می‌شوند.
مدفونین مشهور حرم مطهر
آيت‌الله شهيد سيد عبدالحسين دستغيب، دومين شهيد محراب انقلاب اسلامی
حضرت آيت‌الله نجابت، از ياران آيت‌الله دستغيب
بسمل شيرازی، يكی از دانشمندان بزرگ شيراز
ميرزا ابوالقاسم سكوت، عارف مشهور قرن سيزدهم هجری
فرهنگ شيرازی، از شعرا و خوش‌نويسان شيراز
وصال شيرازی
صادق خان زند يكی از رجال مهم دوران حكومت زنديه و برادر كريمخان زند
حضرت آيت‌الله سيد محمد طاهری
حضرت آیت‌الله شیخ عبدالحسین حائری شیرازی
منبع: پرتال جامع آستان مقدس شاهچراغ (ع)
