سیره اقتصادی امام موسی کاظم (علیه السلام)

هدف نهاییِ همه ی تلاش ها و کوشش های اقتصادیِ انسان ها، مصرف است. هر کسی که درآمدی کسب می کند یا سرمایه ای می اندوزد هدفش این است که سطح مصرف خود یا دیگران را بالا ببرد.

عصمت معدنی، پژوهشگر سطح دو مدرسه علمیه حضرت خدیجه (سلام الله علیها)

چکیده
در دین مبین اسلام، اقتصاد یکی از ارکان مهم حکومت است. اقتصاد اسلامی بر خلاف اقتصاد غربی، بر قناعت و پرهیز از مصرف گرایی تأکید دارد. از جمله مباحث قابل توجه در زندگانی امام کاظم (علیه السلام)، شناخت وضعیت اقتصادی و معیشتی و سیره و روش امام در مصرف می باشد. ایشان شیعیان را به اعتدال و میانه روی و رعایت شخصیت افراد در مصرف سفارش می کردند.
کلیدواژه: اقتصاد، امام کاظم (علیه السلام)، سیره، اسلام، مصرف، قناعت

مقدمه
هدف نهاییِ همه ی تلاش ها و کوشش های اقتصادیِ انسان ها، مصرف است. هر کسی که درآمدی کسب می کند یا سرمایه ای می اندوزد هدفش این است که سطح مصرف خود یا دیگران را بالا ببرد. هدف نهاییِ برخی از انسان ها، از مصرف، فقط، اشباع تمایلات و ارضای کامل نیازهای جسمی و غریزی شان می باشد و فراتر از آن هدفی نمی شناسند. اما سعیِ اسلام بر این است که انسان را، طوری تربیت و پرورش دهد که تمام حرکات و فعالیت هایش او را به هدف نهایی آفرینش، که قرب الهی است نزدیک گرداند. اسلام دینی جامع و کامل است و عمل به آن تضمین کننده خوش بختی دنیا و آخرت می باشد. این مقاله به سیره اقتصادی امام موسی کاظم (علیه السلام) پرداخته شده تا انسان ها به الگوی صحیح و مورد نظر اسلام دست یابند.

1- آثار مصرف بهینه از دیدگاه امام کاظم (علیه السلام)¹
1-1- ایجاد روحیه ی قناعت گری (اعتدال گرایی)
مهم ترین اصل اسلامی در زمینه مصرف، اعتدال گرایی و پرهیز از افراط و تفریط است. اساساً «اقتصاد» به معنای اعتدال و میانه روی است که در زمینه مصرف نمود بیشتری دارد. اسلام به تلاش در عرصه تولید و قناعت در عرصه مصرف توصیه می کند. امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «هرکه میانه روی کند و قناعت ورزد، نعمت بر او بیاید (می ماند) و هر که یک جا مصرف نماید و زیاده روی کند نعمتش زوال یابد.»² (مجلسی، بحارالأنوار، ج75، ص327)

و نیز فرمودند: «هیچ انسانی در میانه روی و اقتصاد فقیر و نادار نشد.» ³(مجلسی، همان، ج68، ص349)

2-1- تقواپیشگی در مصرف
امام کاظم (عَلَیهِ السَّلام) فرمودند: «از خرج کردن در راه طاعت خدا دریغ مکن که (لاجرم) دو چندان آنرا در راه معصیت خدا خرج خواهی کرد.» ⁴(حرانی، تحف العقول عن آل الرسول (علیهم السلام) ، ص408)
و نیز فرمودند: «خردمند به کم و کاست دنیا، در صورتی که با حکمت توأم باشد، خرسند است ولی اگر دنیا را داشته باشد و از حکمت کم بهره باشد، خرسند نیست، از این رو تجارتشان سودمند گشت.» ⁵(مجلسی، همان، ج1، ص138)

3-1- بندگی خدا در کار کردن
موسی بن بکر گوید: امام کاظم (عَلَیهِ السَّلام) فرمودند: «هر کس رزق را به طور حلال کسب کند تا به مخارج خود و خانواده اش بپردازد همانند جهادگر (مجاهد) در راه خدا است. اگر باز هم برای خورد و خوراک، کمبود داشت به ضمانت خدا و رسولش قرض بگیرد و خوراک خانواده اش را تأمین کند.» ⁶(حکیمی، الحیاة، ج2، ص556)

4-1- رعایت شخصیت و شئون اجتماعی افراد در مصرف
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «شایسته است هر کدام از شما که لباس تازه ای پوشیده، دست بر آن بکشید و بگوید: «سپاس خدا را که زشتی های مرا پوشاند و لباسی داد که خود را بین مردم زیبا جلوه دهم.»⁷ (مجلسی، همان، ج48، ص31)
گاهی پوشیدن لباس های مندرس و نامناسب و یا استفاده از مرکب های پست و پایین در جامعه، در حالی که انسان قادر به تهیه نوع بهترِ آن است، باعث می شود که انسان در چشم دیگران حقیر و نامقبول جلوه کند و نتواند مسئولیت و رسالت اجتماعی خود را به خوبی ایفا کند. امام کاظم (علیه السلام) به یکی از یارانش به نام عبدالله جبلی کنانی، که یک ماهی، در دست گرفته بود و در کوچه و بازار در حال حرکت بود، فرمودند: «آن را بینداز، چون من ناپسند می بینیم که شخص بزرگواری چون تو چنین کار حقیری انجام دهد.»
و نیز فرمودند: «ای شیعیان! شما دشمنان زیادی دارید. پس در مقابل دشمن، خود را حقیر جلوه ندهید، بلکه تا آنجا که می توانید، خود را زیبا و آراسته و آبرومند نشان دهید.» ⁸(مجلسی، همان، ج71، ص148)

5-1- پرهیز از زهد فروشی و تصوّف گرایی در مصرف
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «از ما نیست کسی که دنیا را به خاطر آخرتش ترک کند و آخرتش را به خاطر دنیایش.» ⁹(صدوق، من لایحضره الفقیه، ج3، ص156)
و نیز فرمودند: «غیرت به این نیست که چیزی را به کلّی ترک کنی و از آن تناول نکنی، بلکه غیرت آن است که از چیزی کم بخوری(اسراف نکنی).»¹⁰ ( مجلسی، همان، ج59، ص142)

6-1- توجه به معیارهای عقلایی در مصرف
مُعمر بن خدّاد می گوید: امام کاظم (عَلَیهِ السَّلام) خانه ای خرید و به غلام خود دستور داد تا به آن خانه، نقل مکان کند و فرمودند: «خانه تو کوچک و تنگ بود.» غلام به امام عرض کرد: آن خانه برای پدرم بود و من به همان اکتفا کرده بودم. امام کاظم (عَلَیهِ السَّلام) فرمودند: «اگر پدرت نادان (کوته فکر) بود، سزاوار نیست تو هم مثل او باشی.» ¹¹(مجلسی، همان، ج73، ص153)

7-1- هدایت های اقتصادی
امام مستقیماً در بسیاری از مسائل مادی و دنیوی نیز، انسان ها را کمک می کرد و آنها را مشمول هدایت خود قرار می داد. عثمان بن عیسی گفت: حضرت موسی بن جعفر (عَلَیهِما السَّلام) سحرگاه از قبا به طرف مدینه با ابراهیم بن عبدالحمید که عازم قبا بود، برخورد نمودند. به او فرمودند: «کجا می روی؟» گفت: به قبا. فرمودند: «برای چه؟» گفت: ما هر سال خرما از این ناحیه می خریم. خیال دارم بروم پیش مردی از انصار خرما خریداری کنم. امام فرمودند: «مطمئن هستی که ملخ زیان نمی رساند؟» گفت: امام وارد مدینه شد و من به راه خود ادامه دادم. این جریان را به ابوالعز گفتم. گفت: نه به خدا امسال خرما نمی خرم. روز پنجم نرسیده بود که خداوند ملخ زیادی فرستاد و تمام خرماها را از بین بُرد.» ¹²(مجلسی، همان، ج 48، ص 46)

8-1- تأمین نیاز محرومان به لحاظ اقتصادی
علی بن جعفر از برادرش حضرت موسی بن جعفر (عَلَیهِما السَّلام) حدیث کرده و می گوید: شنیدم که می فرمودند: «هر کسی که برادران ایمانیش به او رو کنند و در پاره ای از گرفتاری ها به او پناه آورند و او پناهشان ندهد با اینکه قدرت بر آن (کمک کردن) دارد، به تحقیق پیوند خود را از خدای عزّوجل بُریده است.»¹³ (مجلسی، همان، ج72، ص179)

نتیجه
غرق شدن در مادیات و روی آوردن به تجملات از نمونه های آشکار اسراف به شمار می آید. انسان ها باید به اندازه ی نیازِ خود، مصرف کنند تا جایی برای کمبود و فقر در جامعه ی انسانی باقی نماند.
اگر انسان ها سطح توقعات خود را پایین آورند و چشم و همچشمی در زندگی نداشته باشند و عادلانه و عاقلانه مصرف کنند و در کارهایشان خدا را از یاد نبرند، از جامعه ای پاک و غنی از ثروت های خداوندی برخوردار خواهند شد. بنابراین، بی توجهی به علم و عقل در مصرف، انسان را به بیراهه می کشاند.



--------------------------------------
پی نوشت ها:
1- ر.ک: عرب، عبدالرضا، ماهنامه معرفت، ‌شماره89؛ سیمای اقتصادی امام هفتم (علیه السلام)، الشیعه، مرکز جهانی اطلاع رسانی آل البیت (علیهم السلام)؛ http://iec-md.org
2- مَنْ اقتَصَدَ وَ قَنَعَ بَقِیت عَلیهِ النَّعمَةُ وَ مَنْ بَذَّرَ و أسْرَفَ زالَت عَنْهُ النَّعْمَةُ؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (علیهم السلام)، تهران، اسلامیه‏، مختلف، ج75، ص327.
3- مَا عَالَ امْرُؤٌ فی اقتصاد؛ بحارالأنوار، ج68، ص 349.
4- إیاکَ أن تَمنَعَ فی طاعَةِ اللهِ فَتُنفِقَ مِثلَیهِ فی مَعصِیةِ اللهِ؛ حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول صلی الله علیه و آله‏، دوم، قم‏، جامعه مدرسین‏، 1404ق‏، ص408.
5- إنّ العاقِلَ رَضِی بِالدُّونِ مِنَ الدُّنیا مَعَ الحکمةِ وَ لَمْ یرْضَی بِالدُّونِ مِنَ الحکمةِ مَعَ الدُّنْیا، فَلِذلِکَ رَبِحَت تجارَتُهُم؛ بحارالأنوار، ج1، ص138.
6- موسی بن بکر قالَ: قَالَ لِی أَبُوالْحَسَنِ (عَلَیهِ السَّلام) مَنْ طَلَبَ هَذَا الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ لِیَعُودَ بِهِ عَلَی نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ کَانَ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإنْ غُلِبَ عَلَیهِ فَلْیَسْتَدِنْ عَلَی اللهِ عَزَّوجَل وَ عَلَی رسولِهِ مَا یقُوتُ بِهِ عیالَهُ؛ حکیمى، اخوان و احمد آرام، الحیاة، مکرر، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى‏، 1380ش، ج2، ص556.
7- ینْبَغِی لِأَحَدِکُمْ إِذَا لَبِسَ الثَّوْبَ الْجَدِیدَ أَنْ یمِرَّ یدَهُ عَلَیهِ وَ یقُولَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی کَسَانِی مَا أُوَارِی بِهِ عَوْرَتِی وَ أَتَجَمَّلُ بِهِ بَینَ النَّاس‏؛ بحارالأنوار، ج‏48، ص31.
8- أَبُوالْحَسَنِ مُوسَى (علیه السلام) وَ قَدْ عَلَّقْتُ سَمَکَةً بِیدِی - فَقَالَ اقْذِفْهَا - إِنِّی لَأَکْرَهُ لِلرَّجُلِ أَنْ یحْمِلَ الشَّی‏ءَ الدَّنِی بِنَفْسِهِ - ثُمَّ قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ أَعْدَاؤُکُمْ کَثِیرٌ - یا مَعْشَرَ الشِّیعَةِ إِنَّکُمْ قَوْمٌ عَادَاکُمُ الْخَلْقُ - فَتَزَینُوا لَهُمْ مَا قَدَرْتُمْ عَلَیهِ‏؛ بحارالأنوار، ج ‏71، ص148
9- لَیسَ مِنَّا مَنْ تَرَکَ دُنْیاهُ لآخرتهِ وَ لا آخرتهُ لِدُنْیاه‏؛ صدوق، محمدبن علی بن بابویه، من لایحضره الفقیه، دوم، قم‏، جامعه مدرسین، 1404 ق، ج3، ص156.
10- لَیسَ الْحِمْیةَ أَنْ تَدَعَ الشَّی‏ءَ أَصْلاً لاتَأْکُلَهُ وَ لَکِنَّ الْحِمْیةَ أَنْ تَأْکُلَ مِنَ الشَّی‏ءِ وَ تُخَفِّف؛ ‏بحارالأنوار، ج59، ص142.
11- إن کَانَ أبُوکَ أحمَق یَنبغَی أن تَکُونَ مِثلِهِ؛ بحارالانوار، ج73، ص153.
12- قالَ أبُوالحَسن (علیه السلام) لإبراهیمَ بْنِ عَبد الحَمید وَ لَقَیهُ سَحَراً وَ إبراهیمُ ذاهبٌ إلَى قُبَاءَ و أبُوالحَسَنِ (عَلَیهِ السَّلام) داخِلٌ إلَی المَدینَةِ فَقَالَ یا إبراهیمُ فَقُلْتُ لَبَّیکَ قالَ إلَى أینَ قُلْتُ إلَى قُبَاءَ فَقَالَ فِی أی شَئٍ فَقُلْتُ إنَّا کُنَّا نَشْتَری فِی کُلِّ سَنَةٍ هَذَا التَّمَر فَأرَدْتُ أنْ آتِىَ رَجُلاً مِنَ الأنصارِ فَأشتَری مِنْهُ مِنَ التِّمارِ فَقَالَ وَ قَدْ أمِنْتُمْ الجَرَادَ ثُمَّ دَخَلَ وَ مَضَیتُ أنَا فَأخْبَرْتُ أبَا العِزِّ فَقالَ لا وَ اللهِ لا أشتَرى العَامَ نَخْلَةَ فَمَا مَرَّت بِنَا خامِسَةٌ حَتَّى بَعَثَ اللهُ جَرَاداً فَأکَلَ عَامَّةَ مَا فی النَّخْلِ؛ بحارالانوار، ج48، ص46.
13- سَمعتُهُ یقولُ: مَنْ قَصَدَ إلیهِ رَجُلٌ مِنْ إخوانِهِ مُسْتَجیراً بِهِ فى بَعضِ أحوالِهِ فَلَمْ یجِرْهُ بَعدَ انْ یقدَر عَلیه فَقد قَطَعَ وِلایةَ اللهِ عزّوجَلَّ؛ بحارالانوار، ج72، ص179.