ارتباط سالم در مکتبِ امام سجاد (علیه السلام)

از آنجا که انسان زندگی اجتماعی دارد، ناگزیر است که در طول شبانه روز با افراد مختلف در ارتباط باشد و چه نیکوست که برای ارتباط صحیح و سالم، رفتار ائمه معصومین ...

عصمت معدنی، پژوهشگر سطح دو مدرسه علمیه حضرت خدیجه (سلام الله علیها)

چکیده
از آنجا که انسان زندگی اجتماعی دارد، ناگزیر است که در طول شبانه روز با افراد مختلف در ارتباط باشد و چه نیکوست که برای ارتباط صحیح و سالم، رفتار ائمه معصومین علیهم السلام را الگوی خود قرار دهد. امام سجاد (علیه السلام) برای حُسنِ ارتباط با اطرافیان شیوه های اخلاقی تغافل، محبت، رفق و مدارا، تکریم و احترام و ... را به کار می بردند. بی گمان سخنان امام سجاد (علیه السلام) گواه راستینی بر اخلاق کامل کسی است که خداوند ایشان را به عنوان اُسوه زندگی برگزیده است تا راه های تکمیل مکارم اخلاق را به همگان بشناساند.
کلیدواژه: امام سجاد (علیه السلام)، سعادت، اخلاق، ارتباط سالم، انسان.

مقدمه
انسان موجودی اجتماعی است و زندگی اجتماعی دارد و این زیبایی زندگی، در جمع انسان ها، تجلّی پیدا می کند. انسان زمانی خوشبخت می باشد که بتواند با افراد پیرامونش حُسنِ رابطه برقرار کند. امّا امروزه، که عصر ماشین و تکنولوژی می باشد، انسان ها به دنبال پیشرفت مادیات هستند و بهره کمتری از اخلاق و رابطه سالم و صحیح با یکدیگر دارند. ما در این مقاله از سخنان امام سجاد (علیه السلام) با استفاده از دعاهای صحیفه سجادیه و دعای ابوحمزه ثمالی بهره می جوئیم تا بتوانیم با اطرافیان خود رابطه سالم و خوبی برقرار کنیم و به بهبود روابط اجتماعی و سلامت جسمی و روانی خود و دیگران کمک کنیم.

شیوه های صحیح رفتار با دیگران:
1- محبت
وجود محبت و صمیمیت در ارتباط با اطرافیان باعث می شود که از کنار هم بودن لذّت ببریم.
امام سجاد (علیه السلام) می فرمایند: سپاس خدایی را که مخلوقات را در جهت اراده ی خود به سلوک وا داشته و در طریق محبت خود مبعوث ساخته است.[1] (صحیفه سجادیه، دعای1، بند3، ص21)
و نیز می فرمایند: مولای من، شناختم از تو راهنمایم به سوی توست و محبتم به تو شفیعم در پیشگاه توست.[2] (دعای ابوحمزه ثمالی)
امام زین العابدین (علیه السلام) می فرمایند: دل های پاک اهل ایمان را محبّ ما گردان.[3] (صحیفه سجادیه، دعای42، هنگام ختم قرآن، بند11، ص217)

2- رفق و مدارا
رفق و مدارا در ارتباط با دیگران باعث می شود که عاطفه آدمی لطیف شود و جهل او به دانایی تبدیل شود. پس راه ورود به قلب انسان ها، جز با ملایمت انجام نمی شود.
امام سجاد (علیه السلام) در صحیفه، ما را به آداب اجتماعی توجّه می دهد و می فرمایند: خداوندا بر محمد و آل محمد درود فرست، و مرا در رابطه با رعایت حق همسایگان و شیعیان و دوستانم، آنان که عارف به حق ما و امامت ما اهل بیت: و محبّ ما و دشمن دشمنان ما خاندان نبوّت هستند بهترین ولایت و محافظت و یاری و مساعدت عطا فرما.[4] (صحیفه سجادیه، دعای26، درباره همسایگان، بند1، ص145)
نیز می فرمایند: خدوندا بصیرت آنان را در حق من و معرفتشان را نسبت به فضل من بیفزای تا آنان به واسطه ی وجود من، به سعادت برسند و من به واسطه ی تعلیم آن ها نزد تو، سعادتمند شوم.[5] (همان، بند3)

3- تغافل
در زندگیِ انسان ها اتفاقات زیادی می اُفتد که ما بر حسب مصلحت و آسایش افراد، وظیفه داریم از یک سِری کارها، تغافل و چشم پوشی کنیم و گرنه باعث درگیری های گوناگون می شود.
امام زین العابدین (علیه السلام) در دعای ابوحمزه خداوند را که، از گناه بنده تغافل نموده - گویا گناهی را مرتکب نشده است - ستایش می کند. [6]
امام سجاد (علیه السلام) در وصیت به فرزندشان امام محمد باقر (علیه السلام) فرمودند: پسرم! بِدان صلاح همه دنیا در دو کلمه است: اصلاح امور زندگی پیمانه ای پر است، دو سوم آن پیمانه هوشیاری و یک سوم آن تغافل، زیرا انسان تغافل نمی کند مگر از چیزی که آن را می شناخته و نسبت به آن هوشیار باشد.[7] (منظور ممکن است این باشد که گاهی صلاح است آدم آنچه را می داند ندیده بگیرد) (مجلسی، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج46، ص231)
ابن شهرآشوب می گوید: مردی حضرت را دشنام گفت. امام (علیه السلام) چشم پوشی (تغافل) نمود. مرد گفت: با تو هستم! امام پاسخ دادند: از [سخن] تو چشم پوشی می کنم.[8] (الاربلی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج2، ص‏ ۳۱۲)

4- انذار و تبشیر
افرادی که در اطراف ما می باشند نیاز به ارشاد دارند. چرا که انسانی که اطاعت فرامین الهی را کند، بشارت حیات طیبه دنیوی و حیات جاوید اخروی را به او می توان داد؛ ولی اگر از اوامر الهی سرباز زند از حیات اخروی بهره مند نمی شود.
امام سجاد (علیه السلام) می فرمایند: بِدان که گذشت ساعت ها، عمر تو را از بین می برد و هرگز به نعمتی نمی رسی، مگر دست از نعمتی برداری، از آرزوی زیاد پرهیز کن، چه بسا آرزوهائی که انسان به آن نمی رسد.[9] (مجلسی، همان، ج46، ص231)
و نیز فرمودند: بپرهیز از غیبت که خورش سگ های جهنم است.[10] (حرعاملی، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، ج12، ص283؛ مجلسی، همان، ج‏75، ص 161)
امام سجاد (علیه السلام) برای تشویق به کسب فضایل اخلاقی و انجام اعمال خیر، از شیوه ی بشارت به ثواب و رضوان الهی استفاده و می فرمایند: «روز قیامت بهترین چیزی که در میزان آدم گذاشته می شود حُسن خلق می باشد.»[11] (مجلسی، همان، ج‏ 68، ص374)

5- تکریم و احترام
اگر روابط اجتماعی افراد بر پایه تکریم و احترام باشد، باعث رشد شخصیتشان می شود، زیرا گوهر کرامت، حافظ راستین شرافت های الهی است.
حضرت امام سجاد (علیه السلام) فرموده اند: «امّا حقّ دوست و رفیق این است که تا آنجا که می توانی به آئین فضل و احسان با او دوستی کنی و اگر نشد در مصاحبت با او از حدّ انصاف خارج نشوی و همواره احترام کنی، همان طور که او محترمت می دارد ... .»[12] (حرانی، تحف العقول عن آل الرسول، ص266)

6- عفو و گذشت
عفو و گذشت، روش بزرگوارانه و برخورد مهربانانه است که بلند نظری، سعه صدر، بردباری و متانت اخلاقی فرد را نشان می دهد. عفو و گذشت، باعث صمیمیت با اطرافیان شده و روابط اجتماعی را بهبود می بخشد.
امام سجاد (علیه السلام) فرمودند: چنانچه شخصی، از تو بدگویی کند، و سپس برگردد و پوزش و عذرخواهی کند؛ عذر او را، بپذیر.[13] (طبرسی، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص229؛ کلینی‏، الکافی‏، ج8، ص152)
حضرت در نیایش با خداوند می فرمایند: تویی که ذات یکتای خویش را به عفو و بخشش ستوده ای، مرا هم شامل عفو و بخششت بفرما. (این تویی که نام اقدس و اعلای خود را بخشاینده گذاشته ای، پس بر من ببخشای ... .)[14] (صحیفه ی سجادیه، دعای 16، درخواست گذشت از خطاها، ص89، بند5)

نتیجه
حیات اجتماعی انسانی، به نحوه ی ارتباط وی با دیگران بستگی دارد؛ چه نیکوست که با اطرافیان ارتباط معقول و منطقی داشته باشیم، زیرا که انسان ها با ارتباط و مدیریت رابطه، می توانند استعدادهای خود را شکوفا کنند و به ترقّی و تعالی برسند. اگر صفات اخلاقی نیکو همچون عفو و گذشت، مدارا و محبت را در زندگی های خود و در روابط اجتماعی به کار ببریم تمام زندگی ها و روابط اجتماعی بوی صفا و صمیمیت به خود می گیرد و در رشد کمال انسانی، سلامت جسمی و روانی و بهبود روابط اجتماعی و نزدیکی به خدا اثرگذار خواهد بود.

-----------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت ها:
1- ثُمّ سَلَکَ بِهِم طریقَ إرادته، وَ بعثهُم فی سبیل محبته؛
2- مَعرفَتی یا مَولایَ دَلیلی عَلیکَ وحُبّی لَکَ شفیعی إلیکَ؛
3- و اجعَل لَنا فی صُدورِ المُؤمِنین وُدّاً؛
4- اللّهمّ صل علی محمد و آل محمد، و تَولّنی فی جِیرانی و مَوالیّ العارفینَ بحقنا، و المُنابِذینَ لِأَعدائِنا بِأَفضَلِ وَلایتِک؛
5- وَ زِدهُم بصیرةً فی حقی، و معرفةً بفَضلی حتّی یَسعَدُوا بی وَ أَسعَدَ بِهِم؛
5- و الْحمدُلله الّذی یَحلُمُ عنّی حتّی کانّی لاذنبَ لی؛
6- وَ اعْلَمْ یَا بُنَیَّ أَنَّ صَلاحَ الدُّنْیَا بِحَذَافِیرِهَا فِی کَلِمَتَیْنِ - إِصْلاحِ شَأْنِ الْمَعَایِشِ مِلْ‏ءَ مِکْیَالٍ ثُلُثَاهُ فِطْنَةٌ وَ ثُلُثُهُ تغافل - لِأَنَّ الانسان لایَتغافل إِلَّا عَنْ شَیْ‏ءٍ قَدْ عَرَفَهُ فَفَطَنَ لَهُ؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (علیهم السلام)، تهران، اسلامیه ، بی تا، ج46، ص231.
7- وَ اسَتطالَ رجلٌ عَلى عَلى بن الحسین – عَلیهماالسَّلام - فَتغافل عَنه، فقالَ لَهُ الرَّجُلُ: اِیاکَ اَعْنى؟ فقالَ لَهُ عَلی بن الحسین (علیهما السلام) وَ عَنکَ اُغْضى؛ الاربلى، على بن عیسى، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج2، بیروت، دارالاضواء، ص‏ ۳۱۲.
8- وَ اعْلَمْ أَنَّ السَّاعَاتِ تُذْهِبُ عُمُرَکَ - وَ أَنَّکَ لاتَنَالُ نِعْمَةً إِلَّا بِفِرَاقِ أُخْرَى - فَإِیَّاکَ وَ الأَمَلَ الطَّوِیلَ فَکَمْ مِنْ مُؤَمِّلٍ أَمَلًا لایَبْلُغ؛ بحارالانوار، ج46، ص231.
9- إِیَّاکَ وَ الْغِیبَةَ فَإِنَّهَا إِدَامُ کِلَابِ النَّار؛ حرعاملى، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم، آل البیت (علیهم السلام)، 1409 ق، ج12، ص283؛ بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (علیهم السلام)، ج‏75، ص 161.
10- مَا یُوضَعُ فِی مِیزَانِ امْرِئٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَفْضَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ؛‏ بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (علیهم السلام)، ج‏ 68، ص374.
11- أَمَّا حَقُّ الصَّاحِب‏ فَأَنْ تَصْحَبَهُ بِالْفَضْلِ مَا وَجَدْتَ إِلَیْهِ سَبِیلاً وَ إِلَّا فَلا أَقَلَّ مِنَ الإِنْصَافِ وَ أَنْ تُکْرِمَهُ کَمَا یُکْرِمُکَ ... ؛ حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ترجمه جعفرى، دوم، قم، جامعه مدرسین‏، 1404 ق،‏ ص266.
12- إِنْ شَتَمَکَ رَجُلٌ عَنْ یَمِینِکَ ثُمَّ تَحَوَّلَ إِلَى یَسَارِکَ فَاعْتَذَرَ إِلَیْکَ فَاقْبَلْ مِنْه‏؛ طبرسى، فضل بن حسن، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، دوم، نجف، حیدریه، 1385 ق، ص229؛ کلینى‏، محمد بن یعقوب، الکافی‏، دوم، تهران، اسلامیه‏، 1362 ش‏، ج8، ص152.
13- أنتَ الّذی سَمَّیتَ نَفسَکَ بِالعفوفَاعفُ عَنّی ...