به فاصله شش کیلومتر که از هوای تخت جمشید فاصله بگیریم، به نقش رستم برمیخوریم؛ مجموعه‌ای بی‌نظیر که تاریخ کهن سه دوره ایران باستان را در حافظه خود به یادگار دارد. از نقش خدایان ایلامی گرفته تا آرامگاه پادشاهان هخامنشی و نقوش برجسته پادشاهان ساسانی؛ نقش رستم گنجینه‌ی سراسر ارزشمندی است که برای ساعت‌ها بازدیدکنندگان را به تأمل وا‌می‌دارد.
مجموعه نقش رستم در ۶ كیلومتری تخت جمشید، در كوه حاجی‌آباد (نقش رستم)، آرام گرفته است. نقش رستم آثار باستانی سه دوره تاریخی ایران را در حافظه خود به یادگار دارد:
۱. آثار دوره ایلامی از ۶۰۰ تا ۲۰۰۰ ق.م
۲. آثار دوره هخامنشی از ۶۰۰ تا ۳۳۰ ق.م
۳. دوران ساسانی از سال ۲۲۴ تا ۶۵۱ م.
آثار دوره ایلامی
به نقش هفتم از سمت راست که بنگریم، به نقش برجسته محو شده‌ای از دوره ایلامیان برمیخوریم كه در دوره ساسانی روی آن نقش دیگری از بهرام دوم ساسانی نـَقر ( حك ) شده است. این نقش محوشده از دو خدا تشکیل‌شده كه روی مارهایی نشسته‌اند و لباس‌های چین‌دار به تن دارند. این نقش متعلق به دو مرحله است: یكی همزمان با نقش كورانگون در ممسنی و دیگری در دوره ایلامی جدید یعنی هزاره یک پیش از میلاد.
آرامگاه پادشاهان هخامنشی
آرامگاه پادشاهان هخامنشی از سمت راست به شرح زیر است:
- آرامگاه خشایار شاه ( ۴۴۵- ۴۸۶ ق.م)
- آرامگاه داریوش (۴۸۶- ۵۲۲ ق.م)
- اردشیر اول (۴۲۴- ۴۶۵ ق.م)
داریوش دوم (۴۰۵- ۴۲۴ ق.م)
پهنای هر یک از آرامگاه‌ها ۱۹ و درازی آن‌ها ۹۳.۲۲ متر است و تقریبا در ارتفاع ۲۶ متری قله كوه قرار دارند.
نمادشناسی فضای خارجی آرامگاه‌ها
نقش برجسته پادشاه كه كمانی در دست دارد، در بالای سكو مشهود است؛ این كمان نشانه قدرت است. در برابر پادشاه، نقش اهورامزدا دیده می‌شود. در این نقش برجسته دو آتشدان تصویر شده‌اند كه آتش مقدس در آن‌ها در حال سوختن است. در گوشه سمت راست بالای تصویر، نقش ماه مشاهده می‌شود كه ناپایداری جهان را نشان می‌دهد.
در پایین سكو، نمایندگان ملل تابعه، تخت شاهی را با دستان خود نگه‌داشته‌اند.
ستون‌هایی نیز دیده می‌شود كه سرستون آن‌ها، دارای گاو دو سر (مانند سرستون‌های تخت جمشید) است. تعدادی شیر غـّران در پایین نقش‌ها دیده می‌شود كه با یک دسته نیلوفر آبی (لوتوس) تزیین شده‌اند. نیلوفر آبی در فرهنگ شرقی نماد پاکی و عاری بودن از آلودگی‌هاست.
بنای آرامگاه‌ها
درِ ورودی آرامگاه‌ها به شكل مربع است. این درها در دوران باستان قفل می‌شدند. برای این كار دو قطعه سنگ بزرگ پشت آن‌ها قرار می‌گرفت و بدین‌وسیله مهر می‌شد. شكل آرامگاه‌ها نیز مشابه است. تنها تفاوت آرامگاه داریوش كبیر با سایر آرامگاه‌ها در کتیبه‌های میخی و آرامی آن است . در این كتیبه، داریوش، اهورامزدا را ستایش می‌کند و فتوحات خود را برمی‌شمارد و از اندیشه‌های خود سخن می‌گوید.
راهروی داخل آرامگاه داریوش كبیر به درازای ۷۲/۱۸ و پهنای ۷۰/۳ متر است. در این آرامگاه ۹ تابوت سنگی وجود دارد كه در یک ردیف در سنگ کنده شده و به داریوش كبیر، ملكه و سایر بستگان او تعلق دارد. درازا، ژرفا و پهنای این تابوت‌ها ۱۰/۲ × ۵/۱× ۵/۱ متر و ضخامت (سنگ) هر یک ۵/۱۷ سانتیمتر است. سرپوش هر یک از تابوت‌ها را قطعه سنگ بزرگی تشكیل می‌دهد.
كعبه زرتشت
در برابر كوه نقش رستم، در قسمتی گود، ساختمان مكعب بسیار زیبایی قرارداد كه آن را كعبه زرتشت، پیامبر ایران باستان می‌نامند.این ساختمان هنرمندانه از قطعات بزرگ سنگ، بناشده است. مهارت و دقتی كه در برش و حجاری سنگ‌های حجیم سفید و سیاه به كار رفته است، استادی هنرمندان و سبك معماری دوران هخامنشی را به‌خوبی نشان می‌دهد. یک ردیف پلكان جلوی این بنا وجود داشت. از میان این ۳۰ پله، پله‌های بالایی توسط افراد ناآگاه تخریب شده است. در بالای ساختمان كعبه زرتشت، اتاقی در اندازه ۵/۲×۵/۲ متر وجود دارد كه نظریات مختلفی توسط سیاحان، مورخان و ... درباره آن ابراز شده است. برخی از مورخان ذكر کرده‌اند؛ كتاب اوستا كه بر ۱۲۰۰۰ پوست گاو نوشته شده بود، در این اتاق نگاهداری می‌شد. گروهی دیگر بر این باورند كه این اتاق آرامگاه بردیا، پسر كورش بوده كه به‌وسیله برادرش كمبوجیه كشته شد. تنی چند از مستشرقان بر این عقیده‌اند كه آتش مقدس در این اتاق نگاهداری می‌شد. اخیراً نیز اظهارشده است كه این بنا رصدخانه بود. در دوران ساسانی در این اتاق اسناد بسیار مهم دولتی نگاهداری می‌شد. کتیبه‌ای ساسانی به سه زبان پارسی میانه (پهلوی ساسانی)، پهلوی پارتی و یونانی در اطراف این ساختمان هخامنشی حک شده است. بحث اصلی این کتیبه‌ها، وقایع تاریخی دوران شاپور اول در جریان جنگ ایران و روم است كه در آن "والرین"، امپراتور روم شكست خورده و در ۲۶۲ م. در بیشابور زندانی می‌شود.
كتیبه دیگر در زیر كتیبه شاپور اول، به زبان پهلوی اشكانی و در ۱۹ سطر، به دستور كرتیر موبد موبدان نقش شده است. كرتیر ضمن معرفی خود و القابش به شرح خدماتی كه در راه دین زرتشت انجام داده، پرداخته و از رسیدنش به جایگاه موبد بزرگ، دادور تمام كشور و سرپرستی معبد آناهیتا سخن رانده است.
آثار ساسانیان بر نقش رستم
آثار دوره ساسانیان در نقش رستم شامل نقش‌های برجسته چندگانه است. به این آثار نگاهی گذرا خواهیم داشت.
نقش نخست
روبه روی نقش رستم، در برابر پلكان ورودی، قسمتی وجود دارد كه در دوره ساسانی حجاری شده اما نقوشی روی آن حك نشده است. درازی این محل ۱۰ متر و ارتفاع آن ۵ متر است و حدود ۲ متر بالاتر از سطح فعلی حجاری شده است. به نظر می‌رسد كه این اثر متعلق به اواخر دوره ساسانی باشد كه قصد داشتند حوادث مهم دوره ساسانی را بر آن نقش كنند. عمق این فضا نسبت به سایر آثار ساسانی بیشتر است و تردیدی وجود ندارد كه حفاظت بیشتر از این طرح مدنظر بوده است.
در قسمتی از این فضا کتیبه‌ای ۲۰ سطری حک شده كه مالك زمین‌های كشاورزی اطراف نقش رستم و نحوه تقسیم آب را در آن مشخص كرده است. این كتیبه به زبان فارسی، بسیار جدید و فاقد ارزش تاریخی است.
نقش دوم
پس از اولین حجاری، در سمت غرب، دومین نقش ، تاج‌گذاری نرسی (۳۴۰ – ۲۹۴ م ) را نشان می‌دهد.
در این نقش نرسی، حلقه قدرت را از دست آناهیتا (یكی از خدایان) دریافت می‌کند. نرسی در این نقش، تاجِ گوی مانندی دارد كه بالاتر از تاج آناهیتا است. این امر شأن و عظمت او را نشان می‌دهد. نرسی بالاپوشی روی شلوار چین‌دار خود پوشیده و زینت‌آلات، تاج، لباس و... وی در حجاری دارای ارزش هنری بسیار بالایی است.
پشت سر پادشاه، وزیر اعظم ایستاده و انگشت سبابه دست راست خود را به‌رسم آن دوران، برای احترام در برابر پادشاه نگاه داشته است. آناهیتا به صورت زنی در سمت راست حجاری شده كه دارای لباس بلند با كمربند و گردنبند مروارید است. موهای مجعد او بر فراز تاج قرار دارد. بین نرسی و آناهیتا كودكی ایستاده كه احتمال دارد ولیعهد یعنی هرمز دوم باشد. نقش صورت این كودك آسیب دیده است.
نقش سوم
در این نقش برجسته بهرام دوم (۲۹۸ – ۲۷۶ م ) در حال نبرد است و سوار بر اسب، چهار نعل با نیزه به سوی دشمن حمله می‌کند و نیزه دشمن شكسته است. پارچه زین ( برگستوان ) اسب با لگام در اطراف گردن اسب جمع شده و یک تیردان بلند نیز نزدیك پای راست شاه بسته شده است. اسب بهرام دوم سرباز رومی را كه در صحنه جنگ به خاك افتاده با پا لگدكوب می‌کند.
این نقش دو صحنه را مجسم می‌کند كه با خطی برجسته از هم تمیز داده می‌شود. پشت سر بهرام یک سرباز ایرانی پرچمی را به اهتزاز درآورده است. یک قطعه چوب به صورت افقی در بالای پرچم قرار دارد و به وسیله سه گوی، یكی در وسط و دو گوی دیگر در انتهای چوب مشاهده می‌شود. دو قطعه پارچه ابریشمی از قسمت فوقانی پرچم آویزان است. این نشان، فرمان حمله بود.
نقش چهارم
این نقش، شاپور اول را نشان می‌دهد كه والرین امپراتور روم را شكست داده است. این پیروزی در سال ۲۶۳ م رخ‌داده بود.
از لحاظ هنری این نقش زیباترین نقش دوره ساسانی « نقش رستم » است. در این نقش برجسته « سیریادیس » كه پناهنده‌ای رومی است، عنوان امپراتوری را از طرف شاپور دریافت می‌کند. امپراتور والرین دست‌ها را برای پوزش در برابر شاپور بالا نگه‌داشته و در برابر وی زانو زده است. شكوه وی با لباس ، زینت‌آلات، افسار و زین اسب، گردن بند، دست بند و تاج شاهی و آرایش موهای وی كه حالت غرور آن مشخص است، نشانگر مهارت حجاران ساسانی است.
پشت سر شاپور، كرتیر حضور دارد كه انگشت دست وی به حالت احترام نشان داده شده است. همچنین کتیبه‌ای نـَقر(حك) شده كه ادامه كتیبه كعبه زرتشت است.
نقش پنجم
زیر آرامگاه اردشیر اول دو نقش وجود دارد: نقش بالایی، آذر نرسه یا شاپور ذوالاكتاف ، تقریباً محو شده است. نقش زیرین ، هرمز دوم است و صحنه پیروزی این پادشاه را بر دشمن نشان می‌دهد.
در این نقش برجسته، هرمز دوم با اسب ، چهار نعل بر دشمن خود كه رومی است، تاخته و اسب او را سرنگون كرده است. در این نقش ، دشمن رومی دارای ریشی بریده است و کلاه‌خود بر سر دارد.
تیردان بندی در كنار پای راست پادشاه دیده می‌شود و اسب وی به نحو جالبی با زینت‌آلات پشمی تزیین شده و گره خورده است. پشت سر پادشاه یک شاهزاده ساسانی یا یكی از بزرگان حضور دارد كه پرچم ساسانی را به اهتزاز درآورده است
نقش ششم
زیر آرامگاه داریوش دوم و رو به روی كعبه زرتشت، نقشی احتمالاً از شاپور دوم (۳۷۹ - ۳۰۹ م) وجود دارد. در این نقش ، سواری كه دارای تاج است، نیزه خود را بر دشمن فرو کرده و هر دو ، زره به تن دارند.
نقش هفتم
این نقش به دو دوره متفاوت تعلق دارد؛ یكی دوره ایلامی مربوط به ۷۰۰ سال پیش و دیگر نقش بهرام دوم (۲۹۴ - ۲۷۴ م) كه روی نقش ایلامی حک شده است.
در این نقش پادشاه در حالی که شمشیری را به نشانه قدرت با دو دست گرفته، در میان اعضای خانواده سلطنتی ایستاده است. تاج پادشاه با بال عقاب به نشانه رب‌النوع (خدای) پیروزی تزیین شده است. در سمت چپ بهرام دوم، چهره‌ی سه شخصیت درحالی که به بهرام می‌نگرند، نقش شده است. نخستین فرد از سمت راست یک شاهزاده است و دو نقش دیگر کلاه‌هایی با سر گاو و پلنگ دارند كه احتمال دارد ملكه و شاهزادگان باشند. برخی اظهارنظر کرده‌اند كه این نقش، نقش آناهیتا است. سمت راست پادشاه بزرگانی حضور دارند كه انگشت دست خود را در برابر پادشاه به حالت احترام نگاه داشته‌اند.
نقش هشتم
در این نقش، تاج‌گذاری اردشیر بابكان (۲۳۹- ۲۲۴ م ) به تصویر کشیده شده است. در این جا اردشیر و اهورامزدا بر دو اسب كوچك سوارند و اردشیر در حال گرفتن حلقه قدرت یا اورنگ پادشاهی از اهورامزدا است و اردوان پنجم پادشاه اشكانی را زیر پای اسب خود لگدكوب می‌کند. اهورامزدا نیز اهریمن را كه دو مار از پیشانی او بیرون آمده، لگدكوب می‌کند. در این نقش ، اردشیر با اهورامزدا برابر است. روی سینه‌های اسب اردشیر بابكان و اهورامزدا، دو كتیبه، هر یک به سه زبان یونانی، پهلوی اشكانی و ساسانی حک شده است. ترجمه‌ی متن فارسی میانه كه بر سینه اسب اردشیر حک شده، چنین است: «این است پیكر مزداپرست، خداوندگار اردشیر، شاهان شاه ایران كه چهر از ایزدان دارد، فرزند خدایگان پاپك شاه». متنی كه بر سینه‌ی اسب اهورامزدا حجاری شده، به فارسی چنین ترجمه می‌شود: « این پیكر از ایزد اهورامزدا است». پشت سر شاه یكی از سرداران بزرگ ایران به صورت نیم رخ با نشان غنچه گل روی كلاهش در حالی که با دست راست مگس‌پرانی را بالای سر اردشیر گرفته، به طرز باشکوهی حجاری شده است.
استودان‌ها
دو چهارطاقی كوچك كه از سنگ كوه بر کنار راه تراشیده شده است، قبلاً به عنوان آتشدان شناخته می‌شد. امروزه نظر بر این است كه این دو جایگاه "استودان" یا محل نگهداری استخوان‌های پاک شده‌ی دو تن از بزرگان ساسانی بوده است.
علاوه بر این در دامنه پایین كوهستان حفره‌های مكعب شكلی در سینه‌ی كوه تعبیه شده است كه اصلاً برای نهادن استخوان مردگان شکل گرفته بود. برخی از این استودان‌ها دارای كتیبه هستند و همگی به قرن ۷ و ۸ میلادی تعلق دارند.
کاوش‌های باستان‌شناسی در نقش‌رستم
نقش رستم برای نخستین بار در سال ۱۹۲۳ میلادی (۱۳۰۲ خورشیدی) توسط ارنست هرتسفلد بررسی و کاوش شد. هرتسفلد دیوارهٔ بیرونی سازه‌های دژگونهٔ ساخته شده از آجرهای گلین مربوط به دوران ساسانی را بررسی کرد و بقایای برج و باروهایی که در دورهٔ ساسانی برای محافظت از این مکان به دور آن کشیده شده بود از خاک بیرون آورد. پس ازآن، این محوطه در چندین فصل در بین سال‌های ۱۹۳۶ تا ۱۹۳۹ میلادی مورد کاوش گروه مؤسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو به رهبری اریک فریدریش اشمیت قرار گرفت و آثار مهمی همچون نسخهٔ پارسی میانه کتیبه شاپور و برخی از سنگ‌نگاره‌های مدفون از دورهٔ ساسانی، در خلال این کاوش‌ها یافت شدند. در کاوش‌های مرکزی، اشمیت به یک ساختمان رسید و در بخش‌های غربی بازمانده‌های دو ساختمان ساخته شده از آجرهای گلین پیدا شدند. در غرب قلهٔ کوه، یک آب‌انبار چندضلعی (با قطر ۷٫۲ متر) که از سنگ‌های خود محل ساخته شده بود از زیر خاک بیرون آورده شد.
نقش رجب
در مسیر تخت جمشید به سوی آباده و اصفهان، در دو كیلومتری تخت جمشید، در دامنه‌ی كوه رحمت ، نقوشی از اردشیر بابكان و شاپور اول حجاری شده كه به دلیل شهرت محل به « نقش رجب » ، چنین نام گرفته است. مرحوم « فرصت الدوله شیرازی » در كتاب آثار عجم نوشته است كه آن را نقش قهرمانان نیز می‌خوانند. آثار نقش رجب شامل چهار نقش برجسته است: در نقش اول اردشیر بابكان مجسم شده است كه حلقه سلطنت را از اهورامزدا می‌گیرد. جلوی آن‌ها نقش بهرام نوه اردشیر و ایزد بهرام به صورت هركول دیده می‌شود. پشت سر اهورامزدا نقش دو بانو در حال احترام حجاری شده كه احتمالاً ملكه اردشیر و ندیمه‌اش هستند. یكی از بزرگان پشت سر اردشیر با مگس پران همراه شاهزاده شاپور ولیعهد اردشیر به حال كُرنش ایستاده‌اند. تصویر دیگر كمی عقب‌تر از این نقش کنده شده و نیم‌تنه‌ی " كرتیر" موبد معروف و مقتدر اوایل دوره ساسانی و كنار او یک كتیبه مفصل پهلوی از او دیده می‌شود. کتیبه‌ای هم در این نقش وجود دارد كه قسمت‌هایی از آن محوشده اما آنچه خواندنی بوده این‌چنین است: «آیین زرتشت از بین رفته بود من كه شاهنشاهم آن را از نو برقرار نمودم». دو نقش برجسته‌ی دیگر به شاپور اول فرزند اردشیر بابكان تعلق دارد. نقش سمت راست مظهر اهورامزدا را سوار بر اسب نشان می‌دهد كه حلقه شهریاری را به شاپور كه او هم سواره است، می‌بخشد. نقش سمت چپ ، شاپور را سوار بر اسب همراه ۹ نفر از فرزندان و بزرگان كشور كه همه پیاده و پشت سر او هستند، نشان می‌دهد. علامت شاهزادگان و خاندان‌های بزرگ بر کلاه‌های چند نفرشان نمودار است.
منابع: کتاب تاریخ مردم ایران نوشته عبدالحسین زرین‌کوب | وبسایت همشهری | مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی | تارنمای مهرایران
