استان قم با تمدنی بالغ بر چند هزار سال، یکی از کهن‌ترین مکان‌های سکونت بشر است که آثار و عمارات تاریخی بیشماری را در خود جای داده است. مسجد جامع قم، یکی از چندین اثر تاریخی این استان است که در ۹ مرداد سال ۱۳۱۲ با شماره‌ی ۱۹۴ به عنوان اثر ملی، به ثبت رسیده است.
طبق اظهارات برخی از مورخان و باستان‌شناسان، قدمت استان قم، به بیش از چند هزار سال باز می‌گردد. آن‌ها معتقدند که این منطقه از ایران، نخستین محل سکونت و ایجاد تمدن بشر است که در بین تاریخ‌نویسان و باستان‌شناسان، از اهمیت زیادی برخوردار است. با توجه به بافت تاریخی این خطه از کشور، حضور عمارات و بناهای تاریخی، چندان دور از ذهن نیست. آثاری همچون کوه خضر نبی، مسجد امام حسن عسگری، مدرسه‌ی غیاثیه (پامنار)، باغ گنبد سبز، مقبره‌ی خواجه اصیل‌الدین و خواجه علی صفی، گنبدشمالی و خانه‌ی تاریخی یزدان‌پناه، تنها بخشی از عمارات برجای‌مانده از ایران کهن است که همچنان استوار چون سرو، قد برافراشته و گذر روزگار را به نظاره نشسته‌اند. مسجد جامع استان قم نیز از جمله مکان‌های تاریخی مهم و ارزشمندی است که با به کارگیری اصول معماری ایران کهن، از جلال و شکوه قابل توجهی برخوردار است.
جغرافیا و همسایگی مسجد جامع قم
مسجد جامع در مرکز شهرستان قم و در خیابان آذر، محله‌ی مسجد جامع و در نزدیکی دروازه ری واقع شده است. برای رفتن و بازدید از این مکان زیبا و تحسین‌برانگیز میتوان از خیابان آذر، بزرگراه عمار یاسر (۵۵ متری عمار یاسر) یا تونل غدیر، به محله‌ی مسجد جامع رفته و این مسجد را مشاهده کنید. از عمارات و آثار تاریخی پیرامون این بنای تاریخی، میتوان به حرم مطهر حضرت فاطمه‌ی معصومه (با فاصله‌ای بالغ بر ۲ کیلومتر) و خانه‌ی تاریخی یزدان‌پناه (با فاصله‌ای حدود ۳ کیلومتر) اشاره کرد.
تاریخچه‌ی مسجد جامع قم
در مورد قدمت و سال ساخت دقیق مسجد جامع قم، اظهارات و بیانات مختلفی وجود دارد. برخی از مورخین و باستان‌شناسان، تاریخ ساخت آن را به قرن ششم هجری قمری و مقارن با حکومت پادشاهان سلجوقی می‌دانند. تعداد دیگری از تاریخ‌نویسان و کارشناسان مسائل تاریخی، بر این باورند که این مسجد در سال ۲۶۵ هجری قمری به همت و پیگیری ابوالصدیم حسن بن علی بن آم اشعری، احداث شده است. این درحالی است که عبدالجلیل رازی، زمان تاسیس این اثر تاریخی را به دوران حکومت طغرل سلجوقی نسبت داده و معتقد است که فردی به نام بهاالدین کمال ثابت قمی، این عمارت ارزشمند و باشکوه ایرانی را احداث کرده است. اما آنچه در نظر تمامی باستان‌شناسان و مورخان، یکسان و همانند است، ساخت این مجموعه‌ی ارزشمند بوده که احداث عمارات آن، در چند دوره‌ی مختلف تاریخی به وقوع پیوسته است. البته بسیاری از معماران و باستان‌شناسان با توجه به نوشته‌های برجای‌مانده‌ی تاریخی، قدمت ساخت آن را به زمان حکومت سلجوقیان نسبت داده‌اند که به نظر میرسد تاریخ مذکور، از نظر سندیت و آثار موجود، نسبت به سایر زمان‌ها صحیح‌تر باشد. براساس متون ثبت شده در کتاب تاریخ قدیم قم (متعلق به قرن ۴ هجری قمری)، به طور دقیق نمی‌توان محل احداث مسجد جامع قم را مشخص کرد. در این کتاب از چند مسجد نام برده شده است. مسجدهای نام برده شده را، مسجد جامعی که در یکی از محله‌های قدیمی قم، نزدیک دروازه‌ی ری احداث شده است، مسجدی که اکنون به نام امام حسن عسگری شهرت دارد و مسجدی که در محدوده‌ی خاکفرج و زمین‌های کمیدان قرار گرفته و امروزه اثری از آن برجای نمانده است، تشکیل می‌دهد. البته با توجه به اسناد و متون برجای‌مانده از پیشینیان، مسجد جامع اصلی همین بنایی است که امروزه به عنوان مسجد جامع شهر، شهرت یافته است.
معماری مسجد جامع قم
مسجد جامع قم، بنایی است با مساحتی حدود ۶ هزار متر مربع، که ساخت و احداث آن، در چندین دوره‌ی زمانی مختلف، صورت گرفته است. معمار و طراح این عمارت کهن، قسمت‌های متعددی از جمله سردر ورودی، صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستان را برای آن در نظر گرفته است. به نظر میرسد بخش گنبدخانه‌ی مسجد، قبل از دیگر قسمت‌های این اثر تاریخی، ساخته شده باشد که براساس نوشته‌های تاریخی برجای‌مانده از پیشنیان و همچنین آثار تاریخی و معماری صورت گرفته در آن، پیشنیه‌ای به قدمت حکومت سلجوقیان را به خود اختصاص داده است. سازندگان این اثر تاریخی، ۲ در ورودی را برای آن در نظر گرفته‌اند که یکی در بخش غربی بنا و به عنوان ورودی اصلی تلقی شده و دیگری در کوچه‌ای فرعی و متصل به شبستان‌های واقع در شمال عمارت، قرار دارد. کاشیکاری‌های انجام شده توسط هنرمندان و استادکاران خوش‌ذوق ایران کهن، از جمله ویژگی‌های هنر معماری ایرانی است که جلوه و جلال خاصی به این مجموعه‌ی باشکوه بخشیده است. همچنین مقرنس‌کاری‌ها و کتیبه‌های قرآنی موجود در مسجد جامع، ارزش و اهمیت آن را دو چندان ساخته است. در واقع میتوان از دیگر نکات این اثر تاریخی به دو ایوانی بودن که از ترکیب هندسی مربع-مستطیل برخوردار است، اشاره کرد.
نمایی از گنبد مسجد جامع قم
با توجه به نوشته‌های حک شده در کتیبه‌های گچبری مسجد (متاسفانه در دوران حکومت فتحعلی شاه، برخی از نوشته‌های کتبیه‌های برجای‌مانده از این اثر تاریخی، از بین رفته است)، به نظر میرسد که آغاز پیکربندی اولیه‌ی گنبدخانه به سال ۵۲۹ مقارن با اوایل قرن ششم هجری باز می‌گردد. از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین بخش‌های احداث شده در این مسجد کهن، میتوان به ایوان آن اشاره کرد که در اولین نگاه، هر بیننده‌ای را مجذوب خود می‌سازد. معمار هنرمند این عمارت تاریخی، نقشه‌ی ایوان زیبای آن را با دهانه‌ای به ارتفاع ۱۸ متر، عرض ۷ متر و طول ۱۴ متر، طرح‌ریزی کرده که از لحاظ جمال و هماهنگی اضلاع، کم‌نظیر و مثال‌زدنی است. همچنین پوشش ایوان با مقرنس گچی، انجام گرفته است که در نوع خود تحسین‌برانگیز بوده و بسیار باشکوه جلوه می‌کند. نقشه‌ی کاشیکاری صورت گرفته بر دیوار ایوان که در مرکز قاب‌هایی به شکل آجر کلوکی (آجر کوچک) و تراش، همراه با تزئینات لحاظ شده توسط کتیبه‌های فراوان، نظر هر گردشگر و بازدیدکنند‌ه‌ای را به خود جلب می‌کند که نمایانگر بخشی از هنر و استادی طراحان و سازندگان ایرانی در دوران گذشته خواهد بود. همانگونه که پیش‌تر اشاره شد، توازن و هماهنگی بین اعضای تشکیل‌دهنده‌ی ایوان مسجد، بسیار ستودنی و قابل توجه است.
تزیینات گچبری زیبا در مسجد جامع قم
معمار این عمارت زیبا و باشکوه، طرح آن را به گونه‌ای رقم زده است که پوشش مقرنس‌گونه‌ی آن با طرح اولیه‌ی حیرت‌انگیز به صورت ۲ کوه طبقه طبقه و در عین حال متحرک و معلق، در نظر گرفته شده که در طرفین آن تعبیه شده است. به گونه‌ای که میتوان آن را به صورت گنبدی متشکل از ۵ طبقه مشاهده کرد. هر طبقه نیز از ۵ حوضچه‌ی بزرگ و کوچک تشکیل شده است. در بین ۲ گنبد معلق و در میان قابی که از کاشی‌های سفالی با جداری صفه‌دار و هشت‌تایی ساخته شده است، ۳ حوض بزرگ با سطح قوس آراسه که توسط ترنج‌هایی از کاشی معرق، تزئین شده‌اند، به صورت برعکس (وارونه)، به چشم می‌خورد. نمایی زیبا از معماری و هنر پیشینیان که باعث فخر و مباهات آیندگان خویش شده‌اند. از دیگر تزئینات و طراحی‌های صورت گرفته توسط هنرمندان ایران کهن، میتوان به حاشیه‌ی ایوان (لبه‌ی ایوان)، که متشکل از دو قوس بالا و همچنین به دو طرف ایوان اشاره کرد که به شکل گیلو بوده و روی آن طره‌ی برنجی پیچی تزئین شده با کاشی فیروزه فام کار شده است. ابعاد هریک از کاشی‌ها به صورت ۴۵ در ۴۰ سانتی‌متر در نظر گرفته شده است. به نظر میرسد که این تزئینات در بسیاری از آثار به کار رفته در قرن هشتم هجری، مشاهده شده است.
تزیینات کاشیکاری شده در مسجد جامع قم
درواقع میتوان از دلایل زیبایی و جلال تحسین‌برانگیز ایوان، لبه و نمای کار شدهی آن را بیان کرد. در طرفین ایوان نیز جرزهایی تعبیه شده‌اند که از عرضی برابر با ۲ متر و ۵۰ سانتی‌متر و ارتفاعی بالغ بر ۱۸ متر برخوردار است. این جرزها به صفه‌ی محراب متصل شده‌اند که بالای هرکدام، ایوانی دیگر که از مقرنس بدیع پوشیده شده و در مجاورت آن جرز دیگری مشاهده می‌شود، تعبیه شده است. در کل ۴ جرز مزین به کاشی‌هایی با تصاویری زیبا، در این بخش وجود دارد. در بخش جلوی ایوان (پیشانی) و همچنین در طرفین آن، میتوان کتیبه‌ای را که از طولی برابر با ۲۸ متر و عرضی بالغ بر ۱ متر برخوردار است، مشاهده کرد. این کتیبه از کاشی‌های خشتی ساخته شده و روی این کاشی خشتی، آیه‌ای از سوره‌ی مبارکه‌ی نور با خط زیبای ثلث، نسخ و ریحانی حک شده است. خطاط هنرمند این اثر، آیه‌ها را به صورت تداخلی (متداخل)، حکاکی کرده است. الله نور، السموات و الارض مثل نوره کمشکوه فیها مصباح المصباح فی زجاجه. کهنا کوکب دری یوقد من شجره مبارکه زیتونه لا شرقیه و لا غربیه یکاد زیتها یضی. و لولم تمسسه نار. نو علی نور، آیاتی هستند که میتوان روی کتبیه‌های مذکور مشاهده کرد.
در مقابل ایوان، صحنی بزرگ قرار گرفته است. معمار این بنای کهن، آن را به گونه‌ای طرح‌ریزی کرده که از ۳ جهت، توسط شبستان‌های زیبای مسجد جامع، احاطه شده است. باستان‌شناسان و کارشناسان معماری، قدمت این بخش از مسجد را به دوران پادشاهی فتحعلی‌شاه نسبت داده‌اند. آن‌ها معتقدند که شبستان شرقی از پیشینه‌ای بیشتر نسبت به سایر شبستان‌ها برخوردار است. طراح و سازندگان این عمارت تاریخی، در این شبستان ۹ ردیف ۳ چشمه‌ای را بر بالای ۱۸ ستون ۶ ضلعی و ۹ ستون ۴ ضلعی تعبیه کرده‌اند که درواقع آن‌ها جرزهای مقابل صحن بوده که با درهایی از جنس آهن و پوشیده از شیشه، احاطه شده‌اند. در شبستان غربی نیز میتوان ۹ درگاه که در ۳ ردیف قرار گرفته‌اند، مشاهده کرد. مورخان معتقدند که در انتهای شبستان غربی، زیرزمینی به دستور محمد حسین خان نظام الدوله شاهسوند که به شهاب الملک مشهور است، ساخته شده است. به نظر میرسد، وی بانی ساخت گلدسته‌های طلایی سحن عتیق مسجد جامع قم در سال ۱۳۰۵ هجری بوده است. شاید ارتفاع ۱ متری کف شبستان که به دلیل وجود سرداب ذکر شده به وجود آمده است، در کنار تمام زیبایی‌ها و تعادل اعضای تعبیه شده در مسجد، از معدود نقاط ضعف این بنای کهن به شمار می‌آید که تا حدودی از زیبایی و جذابیت شبستان، کاسته است. اما این زیرزمین از ویژگی‌های جالب و قابل توجهی برخوردار است که میتوان به هوای مطبوع و معماری خارق‌‌العاده‌ی آن اشاره کرد. بخش جلویی شبستان شمالی، به دلیل حضور ایوان شمالی، به دو قسمت تفکیک شده که هر بخش از دو چشمه برخوردار است. این در صورتی است که در بخش انتهای شبستان که به یکدیگر متصل هستند، حضور ۵ چشمه با ابعادی به طول ۴۹ متر و عرض ۱۱ متر مشاهده می‌شود. ایوان مذکور در بین شبستان‌های بخش شمالی احداث و در وسعت زیادی ساخته شده است. دهنه‌ی آن از عرضی برابر با ۷ متر و ارتفاعی حدود ۱۴ متر برخوردار بوده که در سال ۱۲۸۴ در زمان حکومت پادشاهی فتحعلی شاه تاسیس شده است. از تزئینات به کار رفته در این قسمت میتوان بخش دیوار آن را نام برد که با خط زیبای ثلث و به رنگ سفید، سوره‌ی مبارکه‌ی منافقون، نقش بسته است. با توجه به نوشته‌ی منقوش بر بخش پایانی کاشی‌های مذکور، میتوان قدمت ساخت آن را در سال ۱۲۸۴ و نویسنده‌ی آن را استاد محمدرضا الشریف القمی، در نظر گرفت.
تصاویری از تزیینات صورت گرفته در مسجد جامع قم
در شبستان‌های مسجد، چندین محراب تعیبه شده‌اند که هرکدام را به منظور خاصی احداث کرده‌اند. آن‌ها محرابی شاه‌نشین به دهانه‌ی ۴ متر و عرضی برابر با ۱ متر احداث کرده‌اند که توسط پخ، بغله‌ها و اسپر پوشش داده شده است. این قسمت‌ها بوسیله‌ی کاشی‌های خشتی که به صورت هفت رنگ، منقوش شده‌اند و قدمت آن به دوران فرمانروایی فتحعلی شاه باز می‌گردد، تزئین شده و از پوششی به صورت رسمی بندی و معقلی برخوردار است. قسمت‌های باقیمانده‌ی دیوار ایوان بوسیله‌ی جرز، اسپر و ازاره‌ای از جنس سنگ و به متراژ حدود ۳۰ متر که برفراز آن از تزئینات گچبری با طرح ملات‌ساز طلایی استفاده شده، ساخته شده است. ۳ درگاه ورودی نیز یکی در وسط با دهانه‌ای با ۵ متر و ۲ دهانه‌ی دیگر در طرفین با دهانه‌ای ۲ متری به چشم می‌خورد. در قسمت کمر آن، حضور کتیبه‌ای کمربندی، مزین به گچبری با خط ثلث ممتاز که توسط شیخ محمد حسن قمی صورت گرفته و روی آن سوره‌ی مبارک تبارک حک شده است، زیبا و چشم‌نواز، جلوه می‌کند. با توجه به نوشته‌هایی که در قسمت پایانی کتبیه مشاده می‌شود، به نظر میرسد که در زمان فتحعلی شاه، مقصوره‌ی مسجد مورد مرمت قرار گرفته و شبستان‌ها نیز به دستور ایشان، احداث شده است. این اتفاق در سال ۱۲۴۶ رخ داده و خطاط این نوشته، آن را از جنس گچ، حکاکی کرده که متاسفانه بخش اعظمی از این نوشته، به دلیل گذشت زمان از بین رفته است. اما آنچه امروزه میتوان از نقوش ثبت شده در این کتبیه مشاهده کرد، تنها نام فتحعلی شاه قاجار است که از بین تمامی کلمات و جملات حک شده بر کتیبه و در بخش غربی آن، برجای مانده است. در شبستان شرقی، محراب را پایین‌تر از محل ادای نماز مردم، ساخته‌اند. البته در اکثر مساجد محراب را نسبت به جایگاه نمازگزاران در سطحی پائین‌تر تعبیه می‌کنند ولی دلیل اصلی معمار و سازندگان از ارتفاع ایجاد شدهی محراب با سطح قرار گیری نمازگزاران، یکسان‌سازی سطح حیاط مسجد با محراب بوده است. به این صورت، تمامی مردمی که در حیاط به ادای نماز می‌پردازند، هم‌سطح با امام جماعت، به خواندن نماز مشغول خواهند شد.
از نکات جالب و تحسین‌برانگیز دیگری که میتوان در مورد محراب مسجد بیان کرد، حضور و تعبیه‌ی مشبک‌هایی که در این بخش قرار گرفته‌اند. آن‌ها به صورتی کاملا زیبا و چشم‌نواز طراحی شده و مسئولیت ورود و خروج هوا را جهت جلوگیری از گرم شدن فضای محراب، برعهده دارند. حضور پله‌هایی در طرفین محراب از دیگر نکات معماری اعمال شده در مسجد جامع قم محسوب می‌شود که علاوه بر زیبایی ایجاد شده توسط آن، باعث شده است که امام جماعت با استفاده از آن‌ها خود را به قسمتی شبیه منبر برساند که تمامی مردم نمازگزار وی را به راحتی مشاهده کرده و صدای او را نسبت به سایر مکان‌های مسجد، بیشتر و رساتر بشنوند. گنبد مسجد نیز در مرتفع‌ترین قسمت (در پشت بام) تعبیه شده است که گفته می‌شود قدمت آن به دوران حکومت سلجوقیان باز می‌گردد. این بخش، زیبایی و شکوه چشم‌نوازی را برای مسجد جامع، به ارمغان آورده است که میتوان از آن به عنوان یکی از مجلل‌ترین گنبد‌های زمان خود، نام برد. معمار و طراح این اثر شگفت‌انگیز، گنبد را با مساحتی زیاد و در فضایی وسیع، به گونه‌ای ساخته‌اند که در احداث آن، از یک شاخه آهن نیز استفاده نشده است. همین امر باعث شگفتی و حیرت هر بازدیدکننده و گردشگری خواهد شد. سازندگان و طراحان این اثر باستانی، در بخش غربی ایوان و در جهت ورودی صحن مسجد، سردر ورودی که از دهانه‌ی برابر با ۶ متر، ارتفاعی حدود ۸ متر و عرضی بالغ بر ۲ متر برخوردار است، تشکیل شده که توسط هنرمندان ایران کهن، توسط جدار سفید کاری شده و گچ پوشیده شده است. این بخش نیز متعلق به دوران سلطنت فتحعلی شاه قاجار بوده و در بخش کمر آن، کتبیه‌ای کمربندی از جنس کاشی خشتی با زمینه‌ی لاجوردی قرار گرفته است. روی این کتیبه با خط زیبای ثلث، آیات یا ایها الذین امنو اذا نودی للصوه ... و الله خیر الرازقین، حک شده است. در انتهای کتیبه نیز چنین نوشته شده است:
قل الحاج شیخ عباس مصباح زاده ۱۳۸۱ قمری
سردر ورودی شبستان مسجد جامع قم
طراح مسجد جامع، نقشه‌ی صحن را به شکل هندسی مستطیل شکلی طراحی کرده است که از چهار قسمت آن با بخش‌های دیگر مسجد از جمله گنبد، شبستان‌ها، سردر ورودی، ایوان‌های شمالی و جنوبی، سرداب و گوشواره‌ها احاطه شده است. در مرکز صحن حضور حوضی زیبا، بر شکوه و جمال آن افزوده است. همچنین آب‌انباری که ساخت آن در دوران گذشته صورت گرفته است، در میان این حوض قرار دارد که اکنون آن را بسته‌اند. یکی دیگر از نکات معماری اعمال شده در ساخت مسجد جامع قم، شاخص تعیین وقت نماز است که در بخش شمال مسجد بر تخته سنگی حک شده و توسط آن زمان، میتوان وقت شرعی نماز ظهر را مشخص کرد. جنس این شاخص، از سنگ بوده و خطی به شکل مورب، روی آن نقش بسته است. زمانی که آفتاب به مرکز این شاخص نزدیک شود، به دین معناست که ظهر شرعی شروع شده و زمان برپایی نماز ظهر رسیده است. یکی از راهکار‌هایی که معماران و سازندگان عمارات تاریخی برای ورود نور مناسب و مطلوب به داخل قسمت‌های مختلف بنا در نظر می‌گرفتند، تعبیه‌ی مشبک‌های متعدد در بخش‌های ساختمان مورد نظر بوده است. مسجد جامع قم نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با حضور تعداد بسیاری از این مشبک های ذکر شده، علاوه بر تامین شدن روشنایی کافی در جای‌جای مسجد، تهویه‌ی هوای داخل عمارت و ایجاد هوایی خنک و مطبوع نیز صورت می‌پذیرد. بخش دیگری که در مسجد ایجاد شده است، مقصوره‌ای به دهانه‌ی ۲۳ متر و ارتفاعی بالغ بر۳۰ متر است که در بخش جنوبی ایوان قرار گرفته و در قسمت جنوبی آن، میتوان محراب وسیعی را مشاهده کرد. همچنین در بخش شمالی ایوان، ۳ درگاه در اندازه‌های کوچک و بزرگ قرار گرفته‌اند که به سمت ایوان و در قسمت شرقی و غربی نیز ۲ درگاه تعبیه شده‌اند که به طرف ۲ گوشواره‌ای که در طرفین احداث شده‌اند، باز می‌شوند. سازندگان هنرمند این اثر شگرف ایران کهن، گوشواره‌هایی را نیز برای آن درنظر گرفته‌اند که در بخش‌های شرقی و غربی احداث شده‌اند. این دو گوشواره به صورت چشمه‌‌پوش با ستون‌هایی با اضلاعی از جنس آجر، تزئین شده که زیبایی جالب و خیره کنندگی را بوجود آورده است. گوشواری که در ضلع شرقی تعبیه شده، از ۹ چشمه در ۳ ردیف و مساحتی برابر با ۲۱*۲۱ متر برخوردار است که در آن ۲ محراب آجری، قرار گرفته است. در بخش غربی نیز گوشواری متشکل از ۶ چشمه و در ۲ ردیف وجود دارد که وسعت آن از سمت شمال به جنوب برابر با ۲۱ متر و از شرق به غرب بالغ بر ۲۳ متر و ۱۲ سانتی‌متر، برآورد شده است.
منابع: farsnews | tishineh | parsmiras | wikipedia | qomnews
