زندگینامه استاد محمد رفعت

مرحوم استاد شیخ "محمد رفعت"، ملقب به امیرالقرّاء، از ستارگان پر فروغ علم قرائت، از نوابغ کم نظیر تلاوت قرآن کریم در قرن حاضر می باشد.

وی حافظ قرآن مجید، مسلط به انواع قراآت و مبتکر در خلق الحان و اصوات زیبای قرآنی که قرائت و لحنش در دنیای اسلام موجب تحسین و شگفتی اساتید است.

وی در علم قرائت قرآن اُسلوبی منحصر به فرد داشت و به واسطه نبوغ ذاتیش در خلق اصوات و تسلط به تجوید و قدرت ادای حروف و مهارت در وقوف آیات الهی همواره در بین مشاهیر قراء قرآن ممتاز و بی نظیر بوده است.

استاد رفعت در سال 1300 هجری قمری در قاهره متولد شد و بیش از 6 سال نداشت که به واسطه بیماری شدیدی بینایی خود را از دست داد و برای همیشه از نعمت بینایی محروم شد.

پدرش شیخ محمود رفعت مشوق وی به فراگیری قرآن شد و او را نزد استاد شیخ " حمّاده"  جهت فراگیری علوم قرائت و حفظ قرآن مجید روانه ساخت تا این که به واسطه نبوغش در این علم و فن پیشرفت چشمگیری نمود.

استاد رفعت در 30 سالگی به اوج شهرت غیرقابل وصفی رسید تا بدانجا که در مسجد قاهره جمعیت زیادی از نقاط مختلف گرد آمده و طنین تلاوت وی را می شنیدند، در نمازهای جمعه و سایر مراسم نیز چنان مردم مشتاق را به صوت ملکوتیش جلب کرده بود که آنان گذشت زمان را حس نکرده و با هیجان، استاد را تشویق می کردند.

یکی از نشریات هم عصر استاد به نام "کل شیء" در یکی از شماره های خود می نویسد: "در روزهای سه شنبه و جمعه هر هفته، وقتی ساعت به 9 می رسید، در محلی که جلسه قرآن برای استاد محمد رفعت تشکیل می شد، انبوهی فوق العاده مسجد را در برمی گرفت، و این در حالی بود که تلاوت استاد در این مسجد به طور مستقیم از رادیو قاهره برای سراسر کشور پخش می گردید و همگان می توانستند از صوت دلنشین استاد که معانی آیات قرآن را نیز در اذهان مستمعین بر جای می گذاشت استفاده نمایند."   

مشهور است که در اواخر عمر و حیات پرثمر استاد رفعت، رادیوی بریتانیا تلاوت "سوره هود" این قاری بزرگ را در مدت سه روز در مسجدی که جمع کثیری از مردم حضور داشتند ضبط کرده است و این نوار هم اینک از مفاخر موزه بریتانیا محسوب می شود.

و نیز مرحوم استاد رفعت قصارالسّور را در14 روایت قرائت کرده که از طرف رادیو ضبط کامل شده است.

از میان شیفتگان صوت استاد رفعت استاد شعیشع است که به شیوه آن مرحوم تلاوت می کند و بسیاری از فنون و رموز قرائت را از وی تلفظ کرده است.

ایشان در مورد استاد رفعت چنین می گوید:

" در حالی که استادم در قید حیات نیست ولی همانطور که در زمان حیاتش از وی جدا نبودم هم اینک نیز که سالها از رحلتش می گذرد از وی جدا نیستم."

شیخ احمد الرزیقی که از قاریان معروف عصر حاضر است درباره استاد رفعت چنین اظهار می دارد:

" مرحوم شیخ رفعت - رحمة الله- در قراآت تبحری کامل داشت، در علم وقف و ابتدا مسلط بوده و خداوند در صوت ملکوتی وی نعمتش را به کمال رسانده و نیز به او شناخت مقامات الحان قرائت را عطا کرده بود.

چنان که استاد آیه ای را در مورد وعده ها و توصیف بهشت تلاوت می کرد در آن آیه نغمه و آهنگی را انتخاب می نمود که شنونده کیفیت بهشت را می توانست تجسم نماید.

و یا اگر آیه ای را در مورد عذاب تلاوت می کرد با انتخاب الحان مناسب شدت عذاب و آتش جهنم را به مستمع می فهماند."

خلاصه استاد رفعت شخصیتی برجسته و امام قاریان تا این عصر بوده است.

از مرحوم استاد رفعت آثاری گرانبها در قرائت های مختلف و نیز اذان به یادگار مانده است که نام و یادش را جاویدان می سازد. از جمله تلاوت های معروف محمد رفعت می توان علاوه بر سوره هود ، به سوره های کهف، رحمن و یوسف نیز اشاره نمود.

مرحوم استاد شیخ محمد رفعت پس از عمری پربرکت در سن 69 سالگی به سال 1369 هجری قمری دعوت حق را لبیک گفت و به رحمت ایزدی پیوست.

استاد ابوالعینین ابوشعیشع

در ابتدای راه
کودک چهار ساله با مادر خود خداحافظی کرد و به سمت خیمه بزرگی که در روستا به مناسبت درگذشت یکی از بزرگان برپا شده بود، به راه افتاد. آن روزها که هم سالان این کودک در کوی و برزن به بازی‌های کودکانه مشغول بودند، او به دنبال مجالس تلاوت بزرگان قرائت قرآن کریم بود تا ساعاتی را به شنیدن قرآن بگذراند. با جثه کوچکش وارد مجالس تلاوت می‌شد و مکانی را در نزدیکی جایگاه قاری می‌یافت و گاهی هم از ترس اینکه به او اجازه حضور در مجلس را ندهند، مخفی می‌شد و با اشتیاق به قرائت قرآن گوش می‌داد. حضور او در مجلس گاهی آن‌قدر طول می‌کشید که کودک خوابش می‌برد. چه کسی در آن روزها فکر می کرد که این کودک چهارساله، روزی شیخ القراء مصر شود.
خانواده شعیشع در روز ۱۲ آگوست سال ۱۹۲۲ میلادی، مطابق با سال ۱۳۴۳ قمری، صاحب پسری شد. در گوش او اذان گفتند و نام او را ابوالعینین نام نهادند. ابوالعینین ابوشعیشع، در روستای بیلا از توابع استان کفر شیخ مصر در خانواده‌ای که ۱۱ فرزند دختر و پسر داشت، رشد و پرورش یافت.

با وجود اینکه مادر ابوالعینین دوست داشت که پسر کوچکش را در لباس یک افسر نظامی ببیند اما مشیت الهی بر این بود که او در راه قرآن قدم بگذارد و روزی هم به عنوان شیخ القراء مصر شناخته شود؛ لقبی که به حق شایسته این بزرگ مرد عالم تلاوت قرآن کریم بود.
شاید هیچ یک از اعضای خانواده او، به اندازه برادرش احمد شعیشع، برای آموختن قرآن به وی نکوشید. برادر بزرگتر ابوالعینین با مشاهده اشتیاق او به تلاوت قرآن، مراحل ابتدایی قرائت قرآن را به او آموخت. حس فزون طلبی این کودک هم مزید بر علت شد تا علاوه بر آموزش‌های ابتدایی برادر، به بزرگان علم قرائت قرآن مراجعه کرده و به تکمیل آموخته های خود بپردازد. او در شش سالگی رهسپار مکتبخانه شد و در ۱۲ سالگی هم موفق به حفظ کل قرآن شد.

جوان‌ترین قاری رادیو
در سال ۱۹۳۹ میلادی، شعیشع جوان برای تلاوت قرآن در محفل یادبودی که برای یکی از نزدیکانش به نام «طه سلطان» برپا شده بود، به قاهره دعوت شد و در همان مجلس یکی از دست اندرکاران رادیوی مصر به نام «عبدالله عفیفی» به تلاوت زیبایش گوش داد و مبهوت هنرنمایی این قاری جوان شد. عفیفی، شعیشع را به نزد «سعید لطفی باشا» رئیس وقت رادیو فرستاد و او را برای امتحان ورودی قاریان برای تلاوت در رادیو معرفی کرد.
وقت اختصاص داده شده به هر قاری برای تلاوت در امتحان ورودی به رادیو، فقط ۱۵ دقیقه بود. نوبت که به ابوالعینین جوان رسید، شروع به تلاوت کرد اما داوران رادیو که به احتمال زیاد استاد رفعت و استاد شعشاعی بودند، از او درخواست کردند تا تلاوتش یک ساعت ادامه پیدا کند. شعیشع با کسب بیشترین امتیاز، جواز تلاوت در رادیو مصر را به دست آورد و به این ترتیب در حالی که فقط ۱۷ سال داشت به عنوان جوان‌ترین قاری رادیو شناخته شد.
قاری جوان، صبح‌های هر یکشنبه و بعد از ظهرهای هر سه شنبه در رادیو مصر به تلاوت قرآن می‌پرداخت. در این راه، استاد طه الفشنی هم به او کمک می‌کرد تا بتواند در قاهره محلی را برای اقامت پیدا کند. شعیشع در سال ۱۳۴۰ میلادی، همراه با استاد عبدالفتاح شعشاعی در شب‌های ماه مبارک رمضان، در قصر عابدین مصر به تلاوت قرآن پرداخت و تلاوت‌هایش هم به صورت زنده از رادیو پخش شد. حالا دیگر شعیشع فقط در مصر مطرح نبود. بلکه شهرت صدای زیبا و ملکوتی‌اش به سرتاسر جهان اسلام رسیده بود.

قاری جهانی
استاد شعیشع به بسیاری از قاره‌ها و کشورهای جهان سفر کرد تا صدای حقانیت قرآن را به گشوش جهانیان برساند. از جمله‌ی آن کشورها می‌توان به فرانسه، انگلیس، ترکیه، یوگسلاوی، سومالی، اردن، سوریه، کویت و ایران اشاره نمود.
استاد درباره دستاورد سفرهایش به کشورهاى مختلف مى‌گوید: در این مسافرت‌ها به این نتیجه دست یافته‌ام که آداب، سنت‌ها و رسم‌هاى اسلامى در میان همه مسلمانان جهان، همانند و یکسان است‌.
وی به دليل تلاوت‌های زيبا و منحصر به فردش نشان افتخار الرافدين از عراق به عنوان بالاترين نشان افتخار اين كشور، نشان الارز(برنج) از لبنان، نشان‌های استحقاق(شايستگی) از سوريه و فلسطين و نشان‌های افتخار ديگری از تركيه، سومالی، پاكستان، امارات و برخی كشورهای اسلامی را دريافت كرده است.

سفر به ایران
جمهوری اسلامی ایران از جمله معدود کشورها و شاید تنها کشوری است که شعیشع علاقه زیادی برای سفر به آن و حضور در جمع مردم و قاریان قرآن آن از خود نشان داده است. علاقه فراوانی که او به مقام معظم رهبری دارد باعث شده تا در بدو ورودش در سفر به ایران، اولین سوالش این باشد که «حال آقا چطور است» و «آیا من می‌توانم در این سفر ایشان را ببینم؟»
وی همواره از ایران به عنوان وطن دوم خود یاد می‌کرد و اعتقادش بر این بود که همه ملل مسلمان باید به موضع گیری‌های ایران در مناسبت‌های جهانی اقتدا کرده و به آن افتخار کنند.
وى در پانزدهمین دوره مسابقات بین المللى قرآن کریم که در ایران برگزار شد به عنوان رئیس هیأت داوران حضور داشت‌.
از آنجا که مصریان به شدت به ائمه معصومین(ع) و به خصوص امام حسین(ع) علاقه دارند، استاد شعیشع معتقد است ايران و مصر در دو موضوع با هم رقابت مي‌كنند. اول عشق به اهل بيت (ع) و دوم تلاوت قرآن کریم. او معتقد است که اين نهضت بزرگ قرآني كه در ايران به وجود آمده، مرهون انقلاب اسلامي است و می‌گوید: من اين شور و اشتياق را پيش از انقلاب نديدم و اين به خاطر رهبران بزرگ ايران است كه پرچم قرآني را برافراشته‌اند.

صوت شعیشع در سینما
در سال ۱۹۴۲ میلادی اتفاقی جالب در زندگی قرآنی ابوالعینین شعیشع رخ داد. چند شرکت سینمایی مشهور مصر از او خواستند تا برای تلاوت قرآن در فیلم‌هایشان با آنها قرارداد همکاری امضا کند و پس از آن بود که شعیشع به عنوان اولین کسی که در فیلم‌های سینمایی قرآن تلاوت می‌کند، در دو فیلم «نائب العام» و «ابن عنتر» به تلاوت قرآن پرداخت که البته این کار وی مورد تایید و تشویق مقامات الازهر هم قرار گرفت.

پر مسؤولیت‌ترین قاری مصر
استاد ابوالعینین شعیشع در طول عمرش در سمت های مختلفی به فعالیت‌های قرآنی و دینی زیادی مشغول بود که «ریاست اتحادیه قراء مصر»، «عضو مجلس اعلای امور اسلامی»، «عضو کمیته عالی قرآن در وزارت اوقاف مصر»، «رئیس مرکز بین المللی قرآن کریم»، «عضو کمیته ساختمان مساجد در قاهره»، «ریاست کانون بین المللی حفظ قرآن کریم» و «قارى مسجد سیده زینب» از جمله مهم‌ترین مسوولیت‌های اجرایی او به حساب می‌آیند.

قاری با بصیرت
روزنامه روزاليوسف در مصاحبه‌ای با شعیشع درباره رهبران مصر كه وی آن‌ها را ديده بود از جمله ملك فاروق، محمد نجيب، جمال عبدالناصر، انور سادات و حسنی مبارك از او می‌پرسد و شيخ پاسخ می‌دهد: «ملك فاروق در رمضان سالی كه به خاطر نمی‌آورم، از من و شيخ عبدالفتاح الشعشاعی برای قرائت دعوت می‌كرد و هر شب اكثراً در كنار ما و يا پايين‌تر از ما می‌نشست و به قرائت قرآن گوش می‌داد، اما سال دومی كه ما را به اسكندريه دعوت كرد، ديديم كه انحرافش شروع شده و من نيز قرائت قرآن برای او را رها كرده و به راديو الشرق الادنی فلسطين رفتم و برای اولين بار در مسجد الاقصی قرائت كردم».

سفر به آخرت
استاد ابوالعینین شعیشع روز پنجشنبه، دوم تيرماه، در سن ۸۹ سالگی دعوت حق را لبيك گفت. مراسم تشييع پيكر استاد ابوالعينين شعيشع، سوم تيرماه، پس از نماز جمعه برگزار شد و مراسم ترحيم ايشان نيز در مسجد «الخلفاء الراشدين» شهرك نصر در نزديكی قاهره منعقد گرديد.

ابعاد فنی تلاوت‌های استاد شعیشع
تلاوت‌های استاد شعيشع از حزن و طراوت خاصی برخوردار است. بطوری كه مستمع را به شنيدن ادامه تلاوت تشويق می‌كند. تا جايی كه اگر كسی ابتدای تلاوت اين استاد را گوش كند، تا پايان تلاوت با نغمات ملكوتی استاد شعيشع همراه خواهد شد.
تطابق آهنگ با معنای آيات از ديگر خصوصيات تلاوت‌های استاد شعيشع است و اين استاد همواره سعی می‌كند شنونده را در حين استماع آيات روح‌بخش قرآن كريم، با معنا و مفهوم آيه همراه سازد تا معارف ناب الهی تا عمق وجود مخاطب رسوخ كند.
به گفته خود استاد شعیشع، وی در اوان جوانی از سبک و شیوه‌ی استاد محمد رفعت تقلید می‌نموده است. اما صدای رسا و مرتفع و پر طنین، به مرور وی را به سمت ابداع و خلق سبکی نو و بی سابقه در تلاوت پیش می‌برد. سبکی خاص برای تلاوت قرآن کریم که با ظهور وی در دهه‌ی چهلم میلادی، موجی از بحث و جدل میان علما در مورد جواز و عدم جواز آن از نظر شرعی در گرفت.
برخی شیوه‌ی جدید وی در تلاوت قرآن کریم را آواز گونه می‌دانستند و برخی دیگر رعایت اصول تلاوت از جمله تجوید را از سوی وی دال بر جواز آن می‌پنداشتند. اما با تمام این حرف و حدیث‌ها، شعیشع جای خود را در فضایی باز نمود که پیش از وی دو تن از نوابغ تلاوت، یعنی اساتید رفعت و شعشاعی به شدت عرصه را برای دیگر قاریان تنگ کرده بودند و درست در چنین فضایی او توانست به واسطه‌ی ویژگی‌های صوتی خاص و ایجاد شیوه‌های کاملا جدید، به سرعت به قاری بزرگ و ممتازی تبدیل گردد.

در تحلیل تلاوت‌های استاد شعیشع باید گفت که اولا وی، صدایی با طنین ویژه و کم نظیر همراه با قوت خوب و وسعت تقریبی بیش از دو اکتاو یعنی ۱۴ درجه صوتی دارد که از قدرت تحریر و انعطاف پذیری خوبی نیز برخوردار است. اما صدای وی جزو محدوده‌ی اصوات زیر یا تنور (tenor) است که قدرت فوق العاده‌ای در ایجاد طبقات و پرده‌های اوج دارد.
دوما باید گفت وی از میراث گذشتگان در تلاوت خود استفاده کرده و آن را به سلیقه و روحیه‌ی معاصر و تجدد طلب زمان خود پیوند می‌زند و این بارز ترین ویژگی سبک اوست.
استفاده از تمامی مقامات اصلی عربی و وارد کردن نغمات جدیدی در تلاوت همچون صبا زمزم، راحه الارواح و زنکران که تا آن زمان مرسوم نبوده است، جزو شاخصه‌های لحنی شعیشع است.

همچنین تاکید بیشتر بر مقام کُرد در تلاوت که در مواضع مختلف، به ویژه در شروع از آن بهره می جوید و استفاده از ترکیب نغمات در تلاوت که از مشهورترین آنها می‌توان به ترکیب کُرد و رَست با نهاوند اشاره نمود.
استاد شعیشع از توانایی قابل توجه‌ای در انتقال مقامات و نغمات که بیانگر دانش والای او در این زمینه بوده است، برخوردار بوده است. همچنین استفاده از پرده‌های اوج با فرکانس بالا همراه با نفس طولانی که موجب تاثیر هر چه بیشتر تلاوت وی در جان شنوندگان آیات الهی می‌شود را می توان جزو خصوصیات فنی تلاوت های وب به حساب آورد که سبکی خاص را به نام این استاد بزرگ رقم زده است.
مکث‌های نسبتا طولانی در بین مواضع وقف که دعوتی برای تدبر مستمعین در آیات قرآن به حساب می‌آید نیز جزو مواردی است که باعث لذت بردن هرچه تمام‌تر مردم از شنیدن تلاوت‌های استاد است.