کشور ایران با تمدنی بالغ بر چند هزار سال، از کهن‌ترین سرزمین‌هایی است که به عنوان یکی از اولین سکونتگاه‌های تاریخ بشر، شهرت یافته است. پرواضح است که در جای‌جای این کشور کهن، آثار و بناهای تاریخی بی‌شماری مشاهده شود. مقابر گنبد سبز استان قم، یکی از چندین عمارات برجای‌مانده از تاریخ ایران است که در دی ماه سال ۱۳۱۰، با شماره‌ی ۱۲۹ به ثبت ملی رسید.
آثار و عمارات تاریخی، دربردارنده‌ی بخش عظیمی از فرهنگ، تمدن و هویت گذشتگان است که پس از گذشت چندین قرن همچون گوهری ناب و ارزشمند، برای آیندگان به یادگار مانده است. در اکثر استان‌های کشور، به دلیل بافت تاریخی و قدمت چند صد ساله‌ی آن‌ها، آثار و عماراتی مشاهده می‌شود که به دلایل مختلفی همچون قدمت ساخت، معماری صورت گرفته در بنا، نوع کاربری آن در گذشته و ... از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. مقابر گنبد سبز استان قم که به گنبدهای دروازه کاشان نیز معروفند، از جمله عماراتی است که به دلیل اصول معماری انجام شده در آن، از ارزش و اهمیت ویژه‌ای در بین باستان‌شناسان و کارشناسان معماری برخوردار است.
جغرافیای مجموعه‌ی مقابر گنبد سبز قم
مجموعه‌ی مقابر گنبد سبز قم، متشکل از سه آرامگاه است که در مجاورت یکدیگر قرار گرفته‌اند. این آثار تاریخی، در شرق شهرستان قم، خیابان انقلاب، مجاورت گلزار شهدا و در محلی که به دروازه‌ی کاشان معروف است، قرار گرفته‌اند. برای بازدید از این عمارات ایران کهن، کافی است پس از طی کردن خیابان چهارمردان قم، به گلزار شهدا رفته و به درون باغ کوچکی که به باغ گنبد سبز شهرت یافته است، شوید. اکنون می‌توانید از مقابر گنبد سبز بازدید کنید.
تاریخچه‌ی مجموعه‌ی مقابر گنبد سبز قم
طبق کتیبه‌های موجود در مجموعه‌ی تاریخی مقابر گنبد سبز که به نام‌های دیگری همچون مقابر دروازه‌ی کاشان، برج آرامگاهی گنبد سبز و مقابر باغ گنبد سبز، شهرت یافته‌اند، این عمارات در قرن هشتم هجری قمری به عنوان آرامگاه و محل دفن خاندان صفی از حاکمان شهر قم، احداث شده است. هرچند به اعتقاد مردم استان قم، این 3 آرامگاه متعلق به سه تن از بزرگان عرب اشعری است که شهر قم را در دوران اسلامی احیا ساخته‌اند. آن‌ها صاحبان این مقابر را سعد، سعید و مسعود می‌پندارند.ولی این موضوع با توجه به تاریخ برج مقبره‌هایی که در مناطق مختلف کشورمان وجود دارد و همچنین تاریخ قم چندان درست نیست.
عکسی قدیمی از مقابر گنبد سبز قم
اما به طور کلی می‌توان با توجه به نوشته‌های حک شده در کتیبه‌های تاریخی این مکان‌ها، آن‌ها را مدفن خواجه اصیل الدین، خواجه علی صفی و فرد دیگری که متاسفانه به دلیل از بین رفتن کتیبه‌ی سومین گنبد، ناشناس مانده است، در نظر گرفت. البته با توجه به نوشته‌های تاریخی به نظر می‌رسد که برخی دیگر از خاندان صفی در پایین گنبد سبز، دفن شده باشند. گنبدهایی که در مقابر گنبد سبز را تشکیل می‌دهند عبارتند از سه گنبد شمالی که متعلق به اواخر قرن هشتم هجری و اوایل قرن نهم هجری است،گنبد جنوبی که مدفن خواجه اصیل الدین و دو نفر دیگر از حاکمان خاندان صفی به سال ۷۶۱ هجری قمری است و گنبد مرکزی که آرامگاه خواجه علی صفی و مقبره‌ی سه تن از فرمانروایان خاندان صفی به سال ۷۹۲ هجری قمری معرفی شده است.
نمایی از گنبد جنوبی
گنبد شمالی که به دلیل تخریب و از بین رفتن بخش اعظمی از کتیبه‌ی آن، نمی‌توان از صاحب آرامگاه، مطلع شد، با توجه به تحقیقات دونالدویلبر، در سال‌های ۷۱۵ تا ۷۶۵ ساخته شده است. وی معتقد است که با در نظر گرفتن ویژگی‌های یکسان این گنبد با دو گنبد دیگر، می‌توان احداث هر سه گنبد را متعلق به یک بازه‌‌ی زمانی و مربوط به خاندان صفی دانست. گنبدی که در بخش جنوبی قرار گرفته است، براساس کتیبه‌ی برجای‌مانده، به عنوان محل دفن خواجه اصیل الدین از فرزندان علی صفی نیای، از بزرگان خانوان صفی و عموی فردی است که به عنوان بانی گنبد شهرت یافته است. گفته می‌شود که خواجه علی صفی در شهر قم به عنوان نائب مخصوص خواجه علا الدین محمد هندو فعالیت کرده است. خواجه علی اصیل که به جمال الدین علی معروف است نیز فرزند وی بوده و از اولین حاکمانی به شمار می‌آیند که فرمانروایی قم و توابع آن را به عهده داشتند. بعد از فوت ابوسعید بهادر که در سال ۷۳۹ هجری قمری، دار فانی را وداع گفت، خواجه علا الدین مسئولیت حکومت بر قم را پذیرفت. این حکمفرمانی در سال ۷۵۹ هجری قمری با کشته وی به پایان رسیده است. طبق نوشته‌های موجود در کتیبه‌ی گنبد مرکزی، پرواضح است که این مکان، محل دفن سه تن از خاندان صفی است. خواجه جمال الدین علی که درواقع همان خواجه علی صفی است، فرزند خواجه صفی الدین و از نوادگان علی صفی ماضی، یکی از سیاسیون و صاحب نظران قرن هشتم هجری قمری به شمار می‌آید. وی به عنوان دومین امیر خاندان صفی شناخته می‌شود که بعد از مرگ خواجه علی اصیل، به مقام فرمانروایی شهر قم، گماشته شد. به نظر می‌رسد که او سکان حکومت را تا سال ۷۷۴ هجری قمری، در دست داشته است.
طبق شواهد برجای مانده از آن دوران، گمان می‌رود که خواجه علی در شهر قم و خارج از دروازه‌ی کنکان، خانقاهی را برای خود فراهم کرده باشد. علاوه بر این خانقاه، گنبد اصیل الدین که توسط وی بر مزار عمو (خواجه اصیل الدین) و پسر عموی او (خواجه تاج الدین) احداث شده است، از دیگر آثار برجای مانده از خواجه جمال الدین علی به شمار می‌آید. فرد دوم که در این گنبد به خاک سپرده شده است، امیر جلال الدین نام دارد که در نوشته‌های تاریخی، اطلاعاتی از وی ثبت نشده است. خواجه عماد الدین محمود قمی، سومین شخصی است که از وی به عنوان برادر خواجه جمال الدین علی یاد می‌شود. او از فرزندان خواجه صفی الدین است که طبق شواهد و اسناد تاریخی تا سال ۷۹۱ هجری قمری، بر شهر قم و توابع آن حکمرانی کرده است.
معماری مجموعه مقابر گنبد سبز قم
مهم‌ترین ویژگی شاخص و منحصر به فرد مقابر گنبد سبز قم، معماری صورت گرفته در این بناها و استفاده از تزئینات گچبری زیبا و تحسین‌برانگیزی است که می‌توان از آن به عنوان نمونه‌ای کم‌‌نظیر و ستودنی نام برد. هنرمندان سازنده‌ی این عمارات کهن، گنبدها را به صورت دو پوسته‌ی گسسته رک طراحی کرده و پوسته‌ی خارجی به منشور شانزده ترکی و پوسته‌ی داخلی به شکل عرقچین اجرا شده است. به گونه‌ای که روی بدنه‌ی استوانه‌ای شکل ۱۲ وجهی بنا جای گرفته است. از دیگر نکاتی که می‌توان در مورد این آثار تاریخی ارزشمند بیان کرد، تعمیرات و مرمتی است که به دلیل گذشت زمان و از بین رفتن بخش‌هایی از عمارات، صورت گرفته است. هنرمندان و استادکاران ایران قدیم، از تنوع جالب و شگفت‌انگیز تزئینات گچبری برای جلال و شکوه این بناها استفاده کرده و اثر هنری زیبا و قابل تحسین را برای آیندگان به ارمغان گذاشته‌اند.
نمایی از مقبره ی جنوبی
مقبره‌ی جنوبی، که به دلیل قرار گرفتن در بخش جنوبی مجموعه، به این نام شهرت یافته است، فاقد گنبد رُک و از ارتفاعی کم نسبت به دو بنای دیگر، برخوردار است. شاید دلیل کم‌توجهی بازدیدکنندگان به این بنا کوتاهی قد عمارت جنوبی باشد. متاسفانه پس از آسیب دیدگی و از بین رفتن گنبد این مقبره، مرمت و بازسازی کلی در مورد آن صورت نگرفته و تنها پوسته‌ی داخلی کروی شکل آن، توسط معماران و کارشناسان تاریخی، ترمیم شده است. مقبره‌ی جنوبی از نمای خروجی به صورت ۱۲ ضلعی منتظم و از نمای درونی به شکل ۸ منتظم ساخته شده است. این مسئله در مورد عمارت مرکزی نیز صادق است.
نمایی نزدیک از دیوار بیرونی مقبره ی جنوبی و اسم حک شده ی حضرت علی (ع)
در این اثر تاریخی ورودی‌ای تعبیه شده است که دقیقا به سمت مقبره‌ی شمالی قرار گرفته است. به نظر می‌رسد طراح و سازندگان این بنای کهن، در ورودی آن را با انحراف اندکی نسبت به آرامگاه مرکزی احداث کرده‌اند. گچبری‌های انجام شده در مقبره‌ی جنوبی، بسیار زیبا و چشم‌نواز است که می‌توان آن‌ها را در طاق‌نماها و کتیبه‌های برجای مانده‌ی آن، به دفعات مشاهده کرد. سقف آجرکاری شده‌ی بنای جنوبی، از مهم‌ترین تفاوت آن با دو آرامگاه دیگر است که با توجه به بررسی‌های صورت گرفته در آن و معماری انجام شده، به نظر می‌رسد که در قرن هشتم هجری ساخته نشده باشد. در بخش بیرونی، اسم مبارک حضرت علی (ع) بر دیوارها نقش بسته است که همانند آن را می‌توان در دو بنای دیگر نیز مشاهده کرد.
نمایی از مقبره‌ی شمالی
در عمارت شمالی که در شمالی‌ترین قسمت مقابر گنبد سبز احداث شده است، در ورودی درون یکی از ضلع‌های آن و در جهت مقبره‌ی مرکزی واقع شده است. طبق نقل قول پیشنیان شهر قم و برخی از باستان‌شناسان به نظر می‌رسد که این عمارت تا سال ۱۳۷۷ از ۳ عدد در برخوردار بوده است که به دلیل تعمیرات انجام شده در سال مذکور، تنها یکی از آن‌ها برای ورود باز و ۲ در ورودی دیگر مسدود شده است.
تزیینات گچبری صورت گرفته در مقبره‌ی شمالی
گچبری‌های کار شده در این اثر تاریخی به گونه‌ای است که باعث حیرت بازدیدگنندگان و تحسین و تمجید آن‌ها نسبت به هنر استادکاران و طراحان این بنای باشکوه تاریخی می‌شود. معمار آن، طرح هندسی ۸ ضلعی منتظم را برای این عمارت کهن در نظر گرفته است که از درون بنا نیز به همین شکل دیده می‌شود. گنبدی ۱۶ ضلعی بالای این بنا مشاهده می‌شود که همانند مخروطی زیبا، نظر گردشگران را به خود معطوف می‌سازد. پایه‌ی گنبد آن از زاویه‌ای کمی نسبت به دیوارهای ساختمان برخوردار است. گنبدی که روی این پایه قرار گرفته است، نسبت به پایه‌ها از زاویه‌ی بیشتری برخوردار بوده و این روند تا تلاقی اضلاع در یک نقطه‌ی مشخص ادامه خواهد داشت. سازندگان مقبره‌ی شمالی، برای ساخت دیوارها و پایه‌ی گنبد از آجر استفاده کرده‌اند. به نظر می‌رسد که در سال ۱۳۷۷ و همزمان با تعمیرات انجام شده در این اثر ایران کهن، گنبد اصلی را با کاشی‌های فیروزه‌ای تزئین کرده‌اند.
نمایی از در ورودی مقبره‌ی مرکزی
مقبره‌ی مرکزی که به دلیل قرار گیری بین دو آرامگاه دیگر به این نام شهرت یافته است نیز مانند عمارات پیرامون خود، از معماری و طراحی‌های زیبا و منحصر به فردی برخوردار است که در نوع خود جالب، ستودنی و مثال زدنی است. در ورودی که معمار این عمارت برای آن در نظر گرفته است، در جهت آرامگاه شمالی و از جنس چوب است. در این بنای ارزشمند تاریخی می‌توان شاهکارهای هنر معماری را با حضور تزئینات گچبری کار شده روی کتبیه‌ها، سقف و طاق‌نماها مشاهده کرد که نمونه‌ای از شاهکار هنر و ذوق استادکاران ایران کهن به شمار می‌آید. مقبره‌ی مرکزی از نمای بیرون به صورت ۱۲ ضلعی منتظم و از داخل به صورت ۸ ضلعی منتظم طراحی و ساخته شده است. بالای آن گنبدی با شکل هندسی ۱۶ ضلعی ساخته شده است که نمونه‌ی آن در عمارت شمالی مشاهده می‌شود. اصول معماری به کار برده شده در این بنا همانند آرامگاه شمالی است و تنها اختلاف میان این دو اثر تاریخی را می‌توان در ارتفاع پایه‌ی گنبدها مشاهده کرد. به گونه‌ای که مقبره‌ی شمالی از گنبدی بسیار مرتفع‌تر از این ساختمان برخوردار است.
منابع: akairan | eportal.qom | mehrnews | memaranekashan | gonbadesabz
