زیگورات چغازنبیل ، اولین اثر تاریخی ایران در یونسکو

زیگورات چغازنبیل یکی از سه اثر ایرانی است که هم زمان با تخت جمشید مرودشت و میدان نقش جهان اصفهان برای اولین بار در سال ١٣۵٨ خورشیدی براساس معیارهای ٣ و ۴ به عنوان اولین اثر ملی ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد. همراه ما باشید تا بیشتر با این بنای بسیار مهم تاریخی ایران در شوش آشنا شوید.

اطلاعات جغرافیایی

شهر شوش با ۵/۶ کیلومتر مربع مساحت در ۲۴ کیلومتری جنوب غربی دزفول و ۱۱۵ کیلومتری شمال غربی اهواز بین ۳۲ درجه و ۲ دقیقه عرض شمالی و۴۷ درجه و ۱ دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ قرار دارد. بلندی شهر شوش از سطح دریا ۸۷ متر و فاصله هوایی تا تهران ۴۷۹ کیلومتر است. فاصله زمینی شوش تا تهران ۷۶۶ کیلومتر، تا اهواز ۱۱۵ کیلومتر، تا دزفول ۲۴ و تا اندیمشک ۳۸ کیلومتر است. این شهر حدود سال ۱۳۲۹ هـ.ش به مرکز بخش تبدیل شد و چغازنبیل در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی در طول جغرافیایی ۴۸ دقیقه و ۳۰ ثانیه و پهنای جغرافیایی باستانی شوش ۳۲ دقیقه است.

پس از طی حدود ١۵ کیلومتر در آزادراه شوش- اهواز، سمت چپ خود تابلوی هفت تپه و زیگورات چغازنبیل را ملاحظه خواهید کرد. در جاده فرعی پس از عبور از هفت تپه به چغازنبیل خواهید رسید. تابلوهای راهنمایی مناسب نیست. در سه راهی‌ها اگر تابلوی راهنما موجود نبود، حتماً از افراد محلی راه زیگورات را بپرسید. اگر از شوش به زیگورات می روید، هفت‌تپه سر راه شما قرار دارد. حتماً از منطقه باستانی هفت‌تپه و موزه آن بازدید فرمایید. از راهنمای موزه بخواهید که برای شما در مورد چغازنبیل نیز توضیح دهد.

جانمایی چغازنبیل روی نقشه 

 امکانات رفاهی: در محوطه زیگورات هیچگونه امکانات مناسب رفاهی وجود ندارد.

• برای رفت و آمد ترجیحاً از خودرو کولردار استفاده نمایید.
•  نزدیکترین پمپ بنزین در شهر شوش به فاصله ۴۵ کیلومتری است.
•  آب آشامیدنی موجود است اما ترجیحاً از آب معدنی استفاده کنید.
•  رستوران و فروشگاه وجود ندارد. نزدیکترین رستوران‌ها در شهرهای شوش و شوشتر هستند. از اهالی محل درمورد کیفیت رستوران‌ها پرس و جو کنید. خصوصاً در فصول گرم سال مراقب ابتلا به عفونت‌های روده‌ای باشید.
•  محوطه زیگورات بزرگ است و هیچگونه سایبانی وجود ندارد. گردش شما در محوطه حدود یک ساعت طول خواهد کشید، بنابراین در هنگام گرما و آفتاب شدید از کلاه یا چتر استفاده کنید. کرم ضد آفتاب از سوختگی پوست جلوگیری خواهد کرد.
•  کیفیت سرویس‌های بهداشتی متوسط است. توالت فرنگی وجود ندارد.
•  سایت در اختیار سازمان میراث فرهنگی است. برای ورود باید بلیط تهیه کرد. مسئولین بیشتر نقش محافظ دارند تا راهنما. درصورتی که بروشور درخواست کنید، به شما تحویل خواهند داد.
• اگر می‌خواهید شب را با چادر مسافرتی در کنار زیگورات بگذرانید، حتماً از چادرهای کف‌دار و پوشیده استفاده کنید و مراقب گزش حشرات باشید. توصیه می‌شود چادر خود را نزدیک کیوسک نگهبانی برپا کنید.

تاریخچه چغازنبیل

این نیایشگاه توسط اونتاش گال (پیرامون ۱۲۵۰ پ.م.)، پادشاه بزرگ ایلام باستان و برای ستایش ایزد اینشوشیناک، نگهبان شهر شوش، ساخته شده‌ است. مکان جغرافیایی  زیگورات چغازنبیل در ۴۵ کیلومتری جنوب شهر شوش در نزدیکی منطقه باستانی هفت تپه که از جاده شوش به اهواز  قابل دسترسی است، می‌باشد. بلندی آغازین آن ۵۲ متر و ۵ طبقه بوده‌ است. امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها ۲ طبقه و نیم از آن باقی مانده‌ است.

 عکس هوایی از چغازنبیل

«چغازنبیل» که نام باستانی این بنا است، واژه‌ای محلی و مرکب از دو واژه «چُغا» (در زبان لری به معنی «تپه») و زنبیل (به معنی «سبد») است که اشاره‌ای است به مکان معبد که تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه می‌کردند. این مکان نزد باستان‌شناسان به «دور-اونتَش» معروف است که به معنای «دژِ اونتش»» است. زیگورات چغازنبیل امروزه در مرز منطقه عرب و لر زبان قرار دارد اما در گذشته‌های دورتر حوزه زندگی لرهای بختیاری بوده و واژه چغازنبیل در گویش لری به معنای تپه زنبیل شکل می‌باشد. چون همانطور که عرض شد، برای سالیان طولانی این مجموعه زیر خاک مدفون بوده و شکل ظاهری آن فقط به صورت تپه بوده است.

این نیایشگاه توسط اونتاش ناپیراش (حدود ۱۲۵۰ پ.م.)، پادشاه بزرگ ایلام باستان و برای ستایش ایزداینشوشیناک، الهه نگهبان شهر شوش، ساخته شده و در حمله سپاه خونریز آشور ناپال به همراه تمدن ایلامی ویران گردید. سده‌های متمادی این بنا زیر خاک به شکل زنبیلی واژگون مدفون بود تا اینکه به دست ر.من کیریشمن فرانسوی در زمان پهلوی دوم از آن خاکبرداری شد.

معبد چغازنبيل چگونه کشف شد؟

در سال ۱۸۹۰ ژاک دمرگان، زمین‌شناس معروف گزارش داد که در ناحیة معروف به چغازنبیل معادن نفت وجود دارد. ظاهراً در نتیجه همین گزارش بود که شرکت نفت ایران به وجود آمد. در حدود ۵۰ سال بعد از آن تاریخ، مهندسانی که مشغول کار نفت در آن ناحیه بودند به باستان‌شناسی که در شوش کاوش می‌کردند آجری فرستادند که روی آن نوشته‌هایی بود و همین آجر موجب آغاز یک رشته کاوش‌هایی در چغازنبیل و منتهی به کشف آثار جالبی شد. بنابراین می‌توان گفت که نفتی‌ها دین خود را به باستان‌شناسان در این مورد ادا کردند.

گرچه خاکبرداری از این بنای محدب متقارن واقع شده در دل دشت صاف موجب تکمیل دانش دنیا نسبت به پیشینه باستانی ایرانیان گردید اما پس از گذشت حدود ۵۰ سال از این کشف، دست عوامل فرساینده طبیعی و بی‌دفاع گذاشتن این بنا در برابر آنها آسیب‌های فراوانی را به این بنای خشتی - گلی وارد کرده و خصوصا باقیمانده طبقات بالایی را نیز دچار فرسایش شدید کرده‌ است. چغازنبیل جزو معدود بناهای ایرانی است که در فهرست آثار میراث فرهنگی جهانی یونسکو ثبت شده است. در بعضی از کتب تاریخی نام قدیمی شوش، چغازنبیل نامیده شده است.

 تصویر چغازنبیل قبل از مرمت

 Untash Napirisha  این شهر در اوایل قرن ۱۳ قبل از میلاد توسط پادشاه ایلامی، اونتاش نپیریشا، ساخته شد و دوراونتاش (Dur  Untash)  نامیده می‌شد. دوراونتاش به معنای قلعه اونتاش است. در بعضی از متون میخی این شهر ال اونتاش   Al Untash  ذکر شده که به معنی شهر اونتاش است. در مرکز شهر، ذیگورات عظیمی که به صورت معبدی مطبق می‌باشد، بنا شده که امروزه دو طبقه از آن هنوز پابرجاست. این معبد مطبق به دو تن از خدایان بزرگ ایلامیان یعنی اینشوشیناک و نپیریشا اهدا شده است. دورتا دور ذیگورات را دیواری احاطه میکرده که در مجاورت آن در جبهه شمال غربی معابدی برای خدایان کریریشا، ایشنی‌کرب و هومبان بنا شده است.

  نمایی از چغازنبیل

نمایی از چغازنبیل 

 معماری و بنای زیگورات چغازنبیل بر پایه تفکری مقدس شکل گرفته است. مهمترین معبد شهر باستانی دوراونتاش، زیگوراتی است که در مرکز شهر قرار دارد. این زیگورات وقف خدایان «اینشوشیناک» و «ناپیراشا» (گال) شده است. «گیرشمن»  باستان‌شناسی  که در چغازنبیل بسیار تحقیق  کرده بود، بر پایه تجربیات خود و شواهد موجود معتقد بود که این زیگورات در زمان آبادانی پنج طبقه داشته و ارتفاع آن حدود ۵۲ متر بوده که تنها ۵/۲ طبقه از آن با ارتفاع ۲۳ تا ۲۴ متر پابرجاست.

طرحی بازسازی شده از چغازنبیل 

نمایی از طبقات زیگورات

شواهدی در دست است که نشان می‌دهد شهر دوراونتاشی و زیگورات چغازنبیل پیش از آن که به تمامی ساخته و کامل شود به دست (آشور بانیپال) پادشاه آشور تصرف و ویران شده است. چنانکه همین شخص در کتیبه‌ای اظهار کرده است:  

کتیبه موجود در میان دیوارهای چغازنبیل

 ترجمه کتیبه:

من زیگورات شوش را که از آجرهایی با سنگ لاجورد لعاب شده بود، شکستم … معابد عیلام را با خاک یکسان کردم … شوش را تبدیل به یک ویرانه کردم … ندای انسانی و بانگ شادی به دست من از آنجا رخت بربست.

در سه سوی زیگورات چغازنبیل سه بنای کوچک آجری دایره ای شکل ساخته شده است که تنها یکی از آنها که در سوی شمال غربی قرار دارد به دست مرمتگران عضو هیئت کاوش فرانسوی شبیه به نمونه سالم شمال غربی بازسازی شد.

در این بازسازی تنها نیمی از بنا ساخته شد و از بازسازی نیمی دیگر صرف نظر شد. بنای شمال شرقی کاملا از بین رفته و تنها شالوده آن باقی مانده است.    

رصدخانه خورشیدی مجاور زیگورات چغازنبیل

البته بی‌گمان احتمال (( پایه مجسمه )) بودن این بنا منافاتی با کار برد تقویمی آن ندارد.
از دیدگاه ما این سه بنا که روی هم مجموعه واحدی را تشکیل می‌دهند، یک رصدخانه خورشیدی یا تقویم آفتابی برای سنجش گردش خورشید و به تبع آن نگه داشتن حساب سال و سال‌شماری و استخراج تقویم و تشخیص روزهای اول و میانی هر فصل سال یا اعتدالین بهاری و پائیزی و انقلاب‌های تابستانی و زمستانی بوده است.

در واقع شکل خاص این طاق‌نماها با چند قوس یا ردیف پشت سر هم به ترتیب کوچک می‌شوند و در آیین معماری باستان جایگاه ویژه‌ای داشتند که هر چند در آغاز برای کاربرد ویژه آفتاب‌سنجی آن ساخته می‌شدند، اما به زودی به عنوان طرحی تزئینی در بسیاری از بناها و به خصوص در دروازه ورودی آن به کار گرفته شد.

رصدخانه خورشیدی مجاور زیگورات چغازنبیل

در چغازنبیل آجرهای سازنده این آفتاب‌سنج‌ها اختصاصا” برای همین کاربرد طراحی و قالب ریزی شده‌اند و دارای شکل خاص هشت ضلعی می‌باشند. روی شش ضلع بیرونی یک رج از این آجرها، کتیبه‌ای به خط و زبان عیلامی نگاشته شده است:  

من اونتاش گال، پسر هومنانومنا، شاه انزال و شوش، من در اینجا بنای محترمی ساختم، یک (سیان کوک). در سال‌ها و روزهای پرشمار پادشاهی طولانی به دست آوردم . من بنا کردم یک (شونشوایرپی). من برای خدای گال و اینشوشیناک (سیان کوک) ساختم.

معنای دو واژه مهم و کلیدی ( سیان کوک ) siyan kuk و ( شونشووایرپی ) shunshu irpi مشخص نشده است. م. ج. استو از سیان کوک و معنای احتمالی (دیدگاه چشم انداز، دیدارگاه) نام می‌برد steve T o.82 و به گمان ما تا حد زیادی به معنای حقیقی آن که مفهوم (رصد گاه) و (رصد خانه) را می رساند، نزدیک شده است. کاربرد این بنا صحت این نام گذاری را تائید می‌کند.

همان‌طور که در طرح آفتاب‌سنج‌ها دیده می‌شود، تغییرات زاویه بین گوشه‌های آفتاب‌سنج‌ها با تغییرات زاویه طلوع خورشید در آغاز هر یک از فصل‌های سال برابر است. به عبارت دیگر این آفتاب‌سنج‌ها به گونه‌ای طراحی و ساخته شده‌اند که بتوان هنگام طلوع یا غروب خورشید با مشاهده سایه‌های متشکله از آن، آغاز یا میانه هر یک از فصل‌ها که مطابق با اعتدال‌های بهاری یا پائیزی و انقلاب‌های تابستانی و زمستانی است، تشخیص داد.  

 نمایی از رصد خانه در چغازنبیل

مصالح به کار رفته در چغازنبیل

در معمارى ایرانی، آجر تنها پرکننده  جرزها و پوشاننده احجام و جداکننده آنها از یکدیگر نیست. بلکه به عنوان یک عنصر کامل در معمارى ایران بکار رفته است. اولین شیوه تهیه خشت مربوط به سال‌هاى پیش از هزاره ششم ق.م است. بکارگیرى آجر در شوش و تپه سیلک کاشان نیز نشان‌دهنده استفاده از این عنصر در زمان خود است. در معبد چغازنبیل نیز به آجرهایى برمى‌خوریم که بعنوان کتیبه به دیوار نصب شده‌اند. ساکنان سرزمین ایران نقش تعیین‌کننده‌اى در پیشبرد به کار گرفتن فن آجر داشته‌اند.

نمای آجری چغازنبیل

عمده مصالح مجموعه چغازنبیل خشت می‌باشد به همین خاطر از پوشش آجری با هدف حفاظت از حجم‌های زودفرسای خشتی، به ویژه در مورد ذیگورات استفاده زیادی شده است. در واقع از هزاران آجر پخته شده و کتیبه‌دار، زیگورات را تزیین می‌کردند. علاوه بر این از آجرهای لعابدار، ملات قیر طبیعی، اندودهای گچی، تزیینات شیشه‌ای و گل میخ‌های سفالین استفاده زیادی شده است. همچنین طی حفاری‌های به عمل آمده، مجسمه‌های سفالین و لعابدار گاوهای نر که از دروازه‌های ورودی به بنای ذیگورات محافظت می‌نمودند، به دست آمده است. در نزدیکی معابد هیشمیتیک و روهوراتیر کوره‌ای یافت شده است که به منظور پخت سفالینه‌ها به کار می‌رفته است.

دیوارهای خشتی چغازنبیل

 تصویری از داخل  پلکان داخلی بنا

 نور پردای در شب چغازنبیل

 سنگ‌نگاره یادبود اونتاش ناپیریشا از آثار باستانی دوره عیلام است. روی این سنگ‌نگاره باستانی نقش زنی حک‌ شده است که دم ماهی دارد و مارهایی را در دستان خود گرفته است. این اثر که مربوط به دوره عیلامی میانه و دودمان ایگی هالکید است، مربوط به ۱۳۰۰ تا ۱۳۴۰  پیش از میلاد است. این یادبود در سده دوازده پیش از میلاد از چغازنبیل به شوش آورده شده است. اثر مذکور نیز همچون بسیاری از آثار بی‌نظیر کشف شده از سایت‌های تاریخی ایران در موزه لوور قرار دارد. ولی آنچه که در جای جای ایران وجود دارد و تمدن پیش از تاریخ ایران را در همه جا بیان می‌کند، هرگز ربودنی نیست.

منابع:

۱- پایگاه میراث فرهنگی جغازنبیل

۲- بناهای تقویمی و نجومی ایران نوشته رضا مرادی غیاث آبادی

۳ - چغازنبیل- ر . گیریشمن

۴ - سبک‌شناسی معماری ایران-دکتر پیرنیا

۵- سازمان میراث فرهنگی استان خوزستان

۶ - کتاب دنیای گمشده ایلام ـ والتر هینتز (ترجمه فیروز فیروزنیا)