پهنه‌ی بی حد و حصر کویر، اگر با تنهایی، کم‌آبی و بازتاب صدا همراه باشد، تصورات هولناکی با خود به همراه می‌آورد. ریگ جن قلب کویر مرکزی ایران، چنان که از نامش پیداست، تمام مشخصه‌های وحشت از کویر را یک به یک در بر گرفته است. همراه ما باشید تا با پهنه‌ها‌ی وسیع ریگ جن بیشتر آشنا شویم و جستجویی در علل به‌وجود آمدن تصورات ذهنی و تجربه‌های هولناک در این کویر داشته باشیم.
ریگزارهای ریگ جن
اطلاق کلمه ریگ به این منطقه این تصور را ایجاد می‌کند که این منطقه کاملاً توسط شن‌های روان که در اصطلاح محلی ریگ نامیده می‌شوند، پوشیده شده است درحالی که قسمت عمده ریگ جن را باتلاق‌های نمکی و کویرهای مسطح پفکی پوشانده‌اند. توده‌های عظیمی از تپه‌های ماسه‌ای فعال و فاقد پوشش گیاهی را که منطقه‌ی وسیعی را می‌پوشانند، ارگ (Erg) می‌نامند که در زبان عربی به آن"عرق" می‌گویند و در فارسی به ماسه‌زار یا "ریگ" معروف است. زیربنای ریگ جن یک دشت فرسایش یافته است که در حال حاضر تپه‌های ماسه‌ای برخان (هلالی)، قورد (هرمی)، سیف (شمشیری) و سیلک (طولی) آن را اشغال کرده است.
ریگزارهای ریگ جن عمدتاً در قسمت جنوبی، مرکزی و جنوب شرقی گسترش دارند. تجمع ریگزارها از منطقه جنوب شرقی واقع در نزدیکی روستای همت‌آباد در شمال شرقی چوپانان (استان اصفهان) به صورت دیواری باریک در جهت غربی آغاز می‌گردد که به این منطقه "دم ریگ جن" اطلاق می‌گردد. با حرکت به سمت غرب، این دیواره ماسه‌ای گسترش یافته تا به بدنه اصلی اجتماع ماسه‌ای ریگ جن پیوند می‌خورد. عرض این دیواره در منطقه زرومند (آغاز تپه‌های ماسه‌ای) در حدود ۵۰۰ متر و در غربی‌ترین قسمت دم ریگ در حدود ۴۰ کیلومتر است. در قسمت شمال و شمال غربی دم ریگ دیواره‌های ماسه‌ای از یکدیگر جدا می‌شوند و همانند انگشتان یک کف دست باز در جهت شمال و شمال غربی از یکدیگر فاصله می‌گیرند. این دیواره‌های ماسه‌ای در حدود ۷۰ تا ۹۰ کیلومتر به سمت شمال پیشروی می‌کنند و مجدداً مانند شاخه‌های یک درخت، انشعابات جدیدی را پدید می‌آورند به نحوی که در مدار ۳۴ درجه و ۱۲ دقیقه شمالی به ۱۲ دیواره افزایش پیدا می‌کنند. فاصله‌این دیواره‌ها پوشیده از کویرهای پفکی است که اصطلاحاً دره نامیده می‌شوند. ۵ دیوار ماسه‌ای اصلی با یکدیگر فاصله‌ای در حدود ۱۰ تا ۲۰ کیلومتر دارند و بلندترین ارتفاع ماسه‌ای آن‌ها در دیواره پنجم (شرقی‌ترین دیوار) در نزدیکی بدنه ریگ قرار دارد که ارتفاعی در حدود ۱۲۰ متر از کف کویر دارد. دیواره‌ها عموماً در سمت شرق دارای شیبی ملایم‌تر و در سمت غرب دارای شیب تند هستند. این عامل نمایانگر آن است که باد غالب در منطقه جهتی شرقی - غربی دارد. در نقاط انتهایی دیواره‌های ماسه‌ای در شمال ریگ جن، در میان کویرهای رسی خیس کوه‌های ماسه‌ای پراکنده‌ای قابل مشاهده است.
دشت‌های کویری ریگ جن
کویرهای رسی
این کویرها در مناطق شرقی و مرکزی ریگ جن گسترش یافته‌اند. روی سطح این کویرها غیر از صفحات رسی هیچ نوع پوشش دیگری دیده نمی‌شود. کویرهای رسی بر اثر تجمع لایه‌های نازک از مواد ریز فصلی رشد نموده‌اند و وجود لایه‌های درشت‌تر در این رسوبات نشان‌دهنده طغیان‌های غیرعادی روی این صفحات است. پس از تشکیل، کویرهای رسی ممکن است بر اثر تغییر شرایط هیدرولوژیکی، بر اثر تغییر شرایط جوی و یا تغییر شکل چاله تغییر یابند. مثلاً تشکیل صفحات باد کرده روی آن‌ها قابل مشاهده است. در این نواحی کویرهای پف‌کرده یا متورم قابل مشاهده هستند که دارای املاح سولفات سدیم در عمق صفرتا ۱۶ سانتیمتری و به ویژه ۸ تا۱۶ سانتیمتری از سطح زمین هستند. با پس زدن خاک رو، خاک این عمق که دارای املاح زیادی است، استخراج می‌شود. نمک سولفات سدیم در موارد گوناگون مصرف دارد از جمله در تهیه مواد شوینده، شیشه‌سازی، کاغذسازی و غیره.
کویرهای رسی خیس
این کویرها در شمال و شمال غربی ریگ جن گسترش یافته‌اند. کویرهای این گروه دارای صفحات رسی و حوزه خیس هستند. در واقع مواد تشکیل‌دهنده این کویرها با کویرهای رسی شبیه است، با این تفاوت که سطح قسمتی از آن (حوزه خیس)، پایین‌تر از سطح آب زیرزمینی تابستانه است. کویرهای رسی خیس از کویرهای رسی و بر اثر بالا آمدن سطح آب زیرزمینی به وجود آمده‌اند. در این مناطق کویرهای چربه، که دارای املاح قابل‌استخراج کلرورکلسیم (cacl۲) هستند، قابل‌مشاهده است. کلرور کلسیم به عنوان جذب‌کننده رطوبت مورداستفاده صنعتی قرار می‌گیرد.
کویرهای رسی همراه با نمکزار
این کویرها در حدفاصل کویرهای رسی خیس شمال ریگ جن و دیواره‌های ماسه‌ای پنج گانه و در قسمت غربی ریگ جن گسترش یافته‌اند. سطح این کویرها از صفحات رسی و نمکزار پوشیده شده است. کویرهای رسی همراه با نمکزار عموماً در چاله و آبخیزهایی قرار دارند که داری سنگ‌های دوره میوسن و بدون شک تبخیری هستند. تشکیل وسیع این پوشش، روی عکس‌های هوایی و در بررسی صحرایی نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر نمک موجود در صفحات بلندتر که درگذشته به علت بالا بودن سطح آب زیرزمینی و یا طغیان هرز آب‌های شور تشکیل‌شده، شسته شده و به مناطق پس‌تر جنوبی‌تر انتقال‌یافته است. شوره‌زارها برای استخراج املاح نیترات پتاسیم (شوره)، مورداستفاده قرار می‌گیرند. نیترات پتاسیم به عنوان کود زراعی قابل استفاده است ولی موارد مصرف مهم‌تر دارد و از آن در تهیه باروت و دیگر مواد محترقه استفاده می‌شود.
علت پیدایش کویرهای ریگ جن
در جنوب شرق دشت گرمسار رودخانه شور (لات سمنان) وجود دارد كه دشت گرمسار و ارتفاعات حاشیه آن حوضه آبریز آن بوده است و پس از گذشتن از دامنه‌های شمالی ارتفاعات سیاه كوه و زهكش نمودن دشت مذكور به شمال غربی کویر ریگ جن می‌رسد. خاک‌های ناحیه به علت حضور تشكیلات سنگی شور و گنبدهای نمكی و بالا بودن سطح آب زیرزمینی در جنوب دشت و تبخیر سالانه، عموماً شور است .
منطقه شمالی ریگ جن داری اراضی وسیع شور بوده که در امتداد جنوب بر مقدار املاح آن افزوده می‌شود. این بخش شامل اراضی پست باتلاقی و کفه‌های گلی-نمكی است.
ازنظر روند ساختمانی، چنیه‌شناسی و رسوب‌شناسی منطقه مشابه سایر مناطق کویر مركزی ایران است. مواد آبرفتی و رسوبات به وجود آمده توسط رودخانه‌های منتهی به ریگ جن که عمدتاً از شمال غرب به سمت جنوب شرق امتداد دارند، در اثر سائیدگی و خردشدگی به صورت ذرات ریز و درشت در داخل کویر باقی گذاشته شده است. این نوع رسوب و مواد آبرفتی در تشكیل دشت‌های آبرفتی ریگ جن مؤثر بوده و رسوب‌گذاری كاملی از نظر تشكیلات رودخانه‌ای در دشت‌های ریگ جن به وجود آورده است .
بدین نحو كه در موقع ورود رودخانه به دشت، به واسطه وسیع‌تر شدن ناگهانی بستر رودخانه سرعت آب نیز به مراتب كم شده و رسوبات داخل آب روی زمین پخش شده است. موقع پخش آب و مواد محتوی آب روی دشت، اول مواد درشت و سنگین‌تر از سایر ذرات در ابتدی محل ورود رودخانه به دشت در داخل بستر رودخانه و در كف آن‌ها باقی مانده و بعد ذرات ریزدانه با توجه به سرعت آب و وزن آن‌ها رسوب‌گذاری می‌شود .
ارتفاع متوسط ریگ جن در قسمت‌های جنوبی، شرقی و غربی از ۷۰۰ متر تا ۷۲۰ متر متغیر بوده (به غیراز تپه‌های ماسه‌ای) و در بستر شمالی تا ۶۸۰ متر نیز كاهش می‌یابد. همین کاهش ارتفاع در نواحی شمالی و بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی در این منطقه باعث ایجاد کویرهای رسی خیس و یا باتلاق‌های نمکی در این منطقه شده است.
ارتفاعات ریگ جن
ارتفاعات کوه گوگرد در ناحیه شمال غربی ریگ جن واقع است. این ارتفاعات در حدود ۸۰ کیلومتر است و راستای آن خم‌دار شمال شرقی- جنوب غربی است. در انتهای بخش شرقی آن گنبدهای نمکی قابل مشاهده است.
ارتفاعات کوه گچاب در شمال شرق کوه گوگرد و شمال شرقی ریگ جن واقع شده است. این ارتفاعات راستای خم‌دار شرقی- غربی دارند و در حدود ۴۰ کیلومتر هستند.
ارتفاعات کوه نخجیر در غرب ریگ جن و در محدوده پارک ملی کویر واقع است که در ادامه این ارتفاعات به شیطان کوه و کوه دم در جنوب غربی ریگ جن پیوند می‌خورند.
ارتفاعات کوه ملاهادی معروف به کوه بزرگی در جنوب ریگ جن واقع‌شده است. همچنین کوه زرومند در منطقه جنوب شرقی ریگ جن قابل مشاهده است. کلیه این ارتفاعات در مناطق حاشیه ریگ جن واقع شده‌اند و در سرزمین‌های داخل ریگ جن هیچ‌گونه کوهی قابل مشاهده نیست.
اقلیم (آب‌وهوا)
بخش مركزی ایران از یك فلات وسیع تشكیل یافته كه کوه‌های مرتفعی آن را احاطه نموده است که مانع نفوذ رطوبت دریاهای اطراف به این منطقه می‌گردند. بخش عمده این قسمت دارای آب‌وهوای خشك و بیابانی است كه در آن میزان تبخیر بیش از تراوشات جوی است.
تغییرات فصلی آب‌وهوا ازجمله تابش آفتاب در ریگ جن بسیار زیاد و تابستان‌های آن بسیار گرم و خشك است.
به دلیل فقدان ایستگاه‌های زمینی هواشناسی در ریگ جن تنها می‌توان به آمار مربوط به شهرهای حاشیه این منطقه رجوع کرد. حداقل دمای مطلق شهر گرمسار ۸/۴ درجه سانتیگراد در بهمن ماه به ثبت رسیده و حداكثر دمای مطلق شهر گرمسار در سال ۷۹ مربوط به مرداد ماه با ۴۳ درجه سانتیگراد به ثبت رسیده است. با استناد به آمار فوق با در نظر گرفتن دامنه تغییرات ۵ درجه + در روز و –در شب می‌توان تصور کرد که دمای بخش شمالی ریگ جن بین -۱ تا +۴۸ درجه سانتیگراد متغیر باشد. در قسمت جنوبی ریگ به دلیل مجاورت با تپه‌های ماسه‌ای دم ریگ، این دما افزایش‌یافته و در تیرماه تا +۵۰ درجه سانتیگراد هم افزایش می‌یابد.
بیشترین متوسط رطوبت مربوط به آذرماه با ۷۱ درصد و كمترین درصد رطوبت نسبی مربوط به خردادماه با ۲۲ درصد است .
بر اساس مطالعات ده‌ساله (۶۵ تا ۷۵) به طور متوسط ۸ ماه از سال میانگین درجه حرارت از ۵۰ درصد رطوبت نسبی بالاتر بوده یعنی هوا به شدت خشك است و ۴ ماه از سال یعنی فصل سرما و بارندگی رطوبت نسبی هوا بر درجه حرارت غلبه كرده و هوا تا حدی مرطوب است.
پوشش گیاهی
اقلیم خشك و تركیب خاك ( نمك و گچ ) رویش گیاهان را بسیار مشكل و كند کرده است. در مناطق باتلاقی و دشتی شمال و مرکز ریگ جن هیچ‌گونه زندگی نباتی قابل مشاهده نیست. تنها در مناطقی که پوشش ریگزار دارند، پشت شیب‌های غربی می‌توان به ندرت پوشش درختچه‌های ۱ ساله تاغ را مشاهده کرد که عمدتاً به دلیل خشکی و سختی شرایط اقلیمی خشک می‌شوند. اما در حاشیه ریگ جن و منطقه دم ریگ وضعیت به کلی دگرگون می‌شود. در این مناطق تنها گیاهانی قابلیت رویش دارند كه علاوه بر مقاوم بودن در برابر شوری و خشكی، قابلیت سازگاری با سختی اقلیم مناطق كویری را دارا باشند. برخی از این‌گونه گیاهان عبارت‌اند از : سالسولا، اشنان، تاغ، گز و خارشتر.
در منطقه شمال غربی و غربی ریگ جن در مجاورت کوه‌های سیاه کوه و نخجیر بوته‌های روناس با ساقه‌های ضخیم و بلند وجود دارد كه از آن برای مصرف سوخت استفاده می‌کردند و برخی از آن‌ها برای رنگرزی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
پوششی گیاهی مناطق استپی حاشیه ریگ جن شامل گندمیان، جو وحشی، باریجه، نعناكوهی، كاهوی وحشی و كلاه میرحسن است كه گیاهانی یک ساله و علفی منطقه هستند، همچنین به بوته‌های قیچ، كاروانكش و چوبك نیز می‌توان اشاره کرد.
پوشش گیاهی در منطقه دم ریگ در زمین‌های ماسه‌ای پوشیده از درختچه‌های تاغ و بندرت اسکنبیل است. هرچه به سمت غرب پیشروی کنیم این پوشش انبوه‌تر می‌گردد. از دیگر جوامع گیاهی در ریگزارها می‌توان به نسی، دم گاوی، نتر و ... اشاره کرد.
تنوع زیستی
ناحیه‌ی وسیعی از ریگ جن فاقد پوشش گیاهی و پراکندگی جانوری است. هنوز از وضعیت پوشش گیاهی و حیات‌وحش این منطقه اطلاعات کاملی در دست نیست. ولی در حواشی آن یعنی هموار سینه کوه در دهانه‌ی چاه گرگ و دهانه‌ی تنگ ظلمات و همین‌طور دامنه‌های کافرکوه، وجود جبیر و گور ایرانی گزارش شده است. در منطقه دم ریگ به دلیل تعدیل سختی کویر و افزایش پوشش گیاهی تنوع زیستی مناسب مناطق کویری قابل مشاهده است. این تنوع زیستی شامل روباه شنی، گربه شنی، کاراکال، خرگوش، جرد، پامسواکی، پایکا، انواع مار و عقرب، انواع آگاما و جکو، شاهین، سارگپه بیابانی، عقاب طلایی، گرگ، شغال و... است. همچنین در زمان شاه عباس این منطقه دارای گله‌های آهو بوده است که احتمالاً به دلیل شکار بی‌رویه منقرض‌شده‌اند. ریگ جن با چندین منطقه حفاظت‌شده ازجمله منطقه شکارممنوع ملاهادی، منطقه حفاظت‌شده عباس‌آباد نایین، منطقه شکارممنوع اردستان، منطقه شکارممنوع چوپانان و علی‌الخصوص پارک ملی کویر که یکی از زیستگاه‌های یوز آسیایی است، در مجاورت است و می‌توان بر این باور بود که بسیاری از حیات‌وحش این مناطق در قسمت‌هایی از ریگ جن نیز زیست می‌کنند.
منابع آب در ریگ جن
بزرگ‌ترین رودخانه در محدوده شمال شرقی ریگ جن حبله رود است كه از شاخه‌های مختلفی تشكیل می‌شود. از رودهای دیگر که به ریگ جن می‌ریزند، می‌توان به جمع آب رود ( رودسر دره ) اشاره كرد. ین رود دارای آب بسیار كمی است که شور و غیر قابل استفاده است.
رودخانه رامه یا تنگ چهار طالق نیز از دیگر رودخانه‌های فصلی است كه از ارتفاعات شمال شرقی گرمسار و منطقه لزوره سرچشمه گرفته و پس از پیوستن به شاخه‌هایی چون خوشابرود از شمال به جنوب به سوی آبادی ده نمك ادامه مسیر می‌دهد و به ریگ جن می‌ریزد. در قسمت شمالی ریگ جن رودخانه ورگی از ارتفاعات کوه گوگرد سرچشمه می‌گیرد و در جهت شمال غربی-جنوب شرقی وارد ریگ جن می‌شود.
در قسمت جنوب شرقی ریگ جن، رودخانه زرومند قرار دارد که از ارتفاعات زرومند سرچشمه گرفته و به موازات دیواره دم ریگ در جهت شرقی-غربی به ریگ جن می‌ریزد.
در داخل ریگ جن به غیر از چند چشمه آب بسیار شور و تلخ که در حاشیه ارتفاعات پراكنده ریگ و در فواصل بسیار زیاد قرار دارند، هیچ‌گونه چشمه آبی وجود ندارد.
منابع: وبسایت آفتاب | پورتال بیابان ها و کویرهای ایران | کتاب کویرهای ایران، سون هدین | سایت جامع استان سمنان | کتاب عبور از صحاری ایران، آلفونس گابرین | کتاب کویرهای ایران، سون هدین
