مبحث 115 طرح صالحین: «دوستی؛ مهارت‌ها و ظرایف»

بنام خدا

3- مراتب دوستی از نظر شما چیست؟ و به چه کسی دوست صمیمی می‌گویند(تحت چه شرایطی)؟

دوستی گوهری است گران سنگ و ودیعه ای اسـت الـهـی، رابـطـه ای است از عمق دل و جان و وحدت آفرین، که انـسـان هـا را بـه هـم پـیوند داده، دل سوز یک دیگر و هم دم و همراه می سازد و در غم و شادی ها شریک و دم ساز می کند.

امـیـرمـومـنـان علی(ع) می فرماید: الاصدقاء نفس واحده فی جسوم مـتـفرقه; دوستان، یک روح اند در جسم های جدا جدا و گوناگون.( غررالحکم، ج2، ص123)

حـضرت علی(ع) می فرماید: من فقد اخا فی الله فکانما فقد اشـرف اعضائه; کسی که دوست پاک ضمیر خود را که برای خدا با وی پـیـونـد دوسـتـی داشته از دست بدهد، مثل این است که شریف ترین اعـضـای بدن خود را از کف داده است.(تصنیف غررالحکم، ص414، حدیث شماره 9461)

و باز می فرماید: الغریب مـن لـیـس له حبیب; غریب کسی است که او را دوست نباشد.(تصنیف غررالحکم، ص414، حدیث شماره 9455)

امام صادق عليه‌السلام میفرمایند :

دوستی و رفاقت حدودی دارد.کسی واجد تمام آن حدود نیست دوست کامل نیست و آنکس که داراي هیچکدام از آن حدود نیست،اساساً دوست نیست.

اول: ظاهر و باطن رفیقت نسبت به تو یکسان باشد.

دوم: زیبایی و جمال تو را زیبایی خود ببیند و نازیبایی تو را نازیبایی خود بداند. 

سوم: دست یافتن به مال و یا رسیدن به مقام،روش دوستان اورا نسبت به تو تغییر ندهد.

چهارم: در زمینه رفاقت در آنچه و هرچه در اختیار دارد نسبت به تو مضایقه نکند.

و پنجم آنکه: تو را در مواقع مشکلات و مصائب ترک نگوید.

حضرت صادق (ع) میفرماید دوستی برادران مومن جزئي از دین میباشد و شخص عاقل مراقب دین خود است.

پس اگر دوستی با ويژگيهاي بالا پیدا کردید بدانید کیمیایی یافته اید که نباید آنرا به آسانی از دست بدهید.

یکی از مباحث بسیار مهم در مسائل اجتماعی، میزان و نحوه ارتباط انسانها و به عبارتی، دوستیها و روابط دوستانه با یکدیگر است. انسان از انتخاب دوست ناگزیر است و محتاج به دوست. نکته‎ مهم در این میان، تأثیر بسیار زیاد دوست بر شخصیت انسان است که در ایات قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السلام، به این موضوع اشاره شده است.

در سوره فرقان خداوند حال برخی ظالمان را این گونه بیان می‎دارد: ‹‹(روز قیامت) روزی است که می‎بینی ظالم (از شدت حسرت) دست خود را می گزد و (می‎گوید:) ای کاش با فلان شخص دوست نمی‎شدم!››

امیر المؤمنان سلام الله علیه می‎فرماید: کسی که شخصیت او بر شما مشتبه شد و از دین او اطلاعی نداشتید، به دوستانش نگاه کنید؛ اگر آنان از اهل دین خدایند، پس آن شخص نیز بر دین خداست، ولی اگر دوستان وی بر غیر دین خدا بودند پس بدانید که او نیز هیچ بهره‎ای از دین خدا ندارد1.

در مورد دوست، در احادیث مطالب زیادی بیان شده، اما در این گفتار به فضل خداوند متعال با استفاده از ایات نورانی قرآن کریم، برخی شرایط و ملاکهای انتخاب دوست را بیان می‎داریم.

1. ایمان

از نگاه قرآن کریم میزان شخصیت انسانها رابطه مستقیمی با اعتقادات آنها دارد. کسی که از گوهر با عظمت ایمان بی‎بهره باشد، شخصیت وی در حدی نخواهد بود که ارزش رفاقت و دوستی را داشته باشد تا انسان بخواهد طرح دوستی با چنین کسی بریزد:

یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَعَدُوَّکُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ کَفَرُوا بِمَا جَاءَکُمْ مِنْ الْحَقِّ ممتحنه/1 ؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگیرید. شما به آنان اظهار محبت می‎کنید؛ در حالی که آنها به آنچه از حق برای شما آمده، کافر شده‎اند.

2. احترام به مقدسات و مسائل دینی

یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَکُمْ هُزُوًا وَلَعِبًا مِنْ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَالْکُفَّارَ أَوْلِیاءَ … وَإِذَا نَادَیتُمْ إِلَی الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا مائده/ 57ـ 58 ؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! افرادی که ایین شما را به باد استهزا و بازی می گیرند ـ از اهل کتاب و مشرکان ـ ولی خود انتخاب نکنید… آنها هنگامی که (اذان می‎گویید و مردم را) به نماز فرامی‎خوانید، آن را به مسخره و بازی می‎گیرند.

در این دو ایه‎ شریف خداوند صراحتاً از دوستی با کسانی که دین مسلمانان را به باد سخریه و استهزا می‎گیرند، نهی فرموده است و به عنوان مثال و ذکر مصداق، بحث اذان را مطرح می‎فرماید.2

3. راستگویی

یکی از مصادیق مهم اخلاق در زندگی انسان، صداقت و راستگویی است؛ چرا که در حقیقت دروغ خود نوعی نفاق است و در ایات و روایات بسیار مذموم شمرده شده است و حتی در برخی از روایات کلید تمامی گناهان، دروغ بیان شده است.3 در رفاقت و دوستی نیز انسان یکی از ملاکهایی که باید در نظر داشته باشد، صداقت و راستی دوست است:

یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ توبه/ 119؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و با صادقان باشید.

در تفسیر این ایه شریف آمده است: «صداقت شرط و ملاک اساسی دوستی است و اگر به دوست و همراه انسان، صدیق گفته شده است، به خاطر صداقت او در رفتارش با دوست خود است».

4. دوستی دوطرفه

اگر انسان قصد دوستی با کسی را دارد، باید ببیند که ایا طرف مقابل هم متمایل به این دوستی هست یا نه؟

هَا أَنْتُمْ أُوْلَاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَلَا یحِبُّونَکُمْ آل عمران/ 119؛ شما کسانی هستید که آنها را دوست می‎دارید، اما آنها شما را دوست ندارند.

آری، اگر دوستی یک طرفه باشد، باعث ذلت و خواری می‎گردد و هرگز برای انسان سودمند نخواهد بود

چه خوش بی مهربونی هر دو سر بی

که یک سـر مهـربـونی دردسـر بی

5. هماهنگی ظاهر و باطن

همیشه افرادی در جامعه وجود دارند که هزار رنگ‎اند؛ یعنی با هر کسی همان گونه سخن می‎گویند وبرخورد می‎کنند که او می‎پسندد و هیچ هدف خاصی را دنبال نمی‎کنند و به هر رنگی که منافع مادی‎شان اقتضا کند، درمی‎ایند که خطر این افراد نیز بسیار زیاد است.

وَإِذَا لَقُوکُمْ قَالُوا آمَنَّا وَإِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیکُمْ الْأَنَامِلَ مِنْ الغَیظِ آل عمران/ 119؛ و هنگامی که شما را ملاقات می‎کنند، (به دروغ) می‎گویند: ایمان آورده‎ایم، اما هنگامی که تنها می‎شوند، از شدتِ خشم بر شما، سر انگشتان خود را به دندان می‎گزند.

6. خیرخواه بودن

خداوند متعال در قرآن کریم مؤمنان را از دوستی با برخی گروهها همانند اهل کتاب، کفار و منافقین برحذر می‎دارد و تعدادی از خواسته‎ها و انگیزه‎های شوم و پست آنان را این گونه بیان می‎فرماید:

یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِکُمْ لَایأْلُونَکُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَاعَنِتُّمْ آل عمران/118؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! محرم اسراری از غیر خود، انتخاب نکنید؛ آنها از هر گونه شر و فسادی درباره‎ شما کوتاهی نمی‎کنند. آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشید.

7. خوش اخلاقی

یکی از دستورهای دین مبین اسلام، خوش اخلاقی با دیگران است که جایگاه بسیار والایی را داراست. خوش اخلاقی ،هم دوستیها را پایدار می‎سازد و هم در جذب دیگران به سمت خود تأثیر فوق العاده‎ای دارد:

ادْفَعْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَینَکَ وَبَینَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِی حَمِیمٌ فصلت/ 34؛ بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه (خواهی دید) همان کس که میان تو و او دشمنی می کند، گویی دوستی گرم و صمیمی است.

در مقابل، تحمل نکردن دیگران و تندخو بودن، باعث می‎شود آنان از اطراف انسان پراکنده شوند؛ حتی اگر انسان، بهترین مخلوقات و پیامبر باشد:

فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنْ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ آل عمران/ 159؛ به (برکت) رحمت الهی، در برابر آنان (=مردم) نرم (و مهربان) شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می‎شدند.

8. طرح دوستی با جنس مخالف ممنوع

یکی از نیازهای انسان که در دوران جوانی ظهور و بروز پیدا می‎کند، ازدواج است که در قرآن کریم از جنبه‎های متفاوتی مورد بحث قرار گرفته است. در این زمینه یکی از موضوعاتی که قرآن کریم تأکید زیادی بر آن دارد، پاک بودن پسر و دختر قبل از ازدواج است: مُحْصَنَاتٍ غَیرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ نساء/25 ؛پس آنها (زنان پاکدامن از بردگان) را با اجازه‎ صاحبان آنان تزویج نمایید و مهرشان را به خودشان بدهید، به شرط آنکه پاکدامن باشند، نه به طور آشکار مرتکب زنا شوند و نه دوست پنهانی بگیرند.

مُحْصِنِینَ غَیرَ مُسَافِحِینَ وَلَا مُتَّخِذِی أَخْدَانٍ مائده/5 ؛ و زنان پاکدامن از مسلمانان و زنان پاکدامن از اهل کتاب حلال اند، هنگامی که مهر آنان را بپردازید و پاکدامن باشید، نه زناکار و نه دوست پنهانی و نامشروع گیرید.

در این دو ایه خداوند از طرح دوستی با جنس مخالف نهی فرموده است. در ایه‎ اول سخن از ترک دوستی دختران با پسران است و در ایه‎ دوم ممنوع بودن دوستی پسران با دختران مطرح شده است.

در مورد این دو ایه 3 نکته قابل دقت است:

1. «أخدان» جمع خِِدن، به معنی دوست است؛ اما دوستیهایی که دو ویژگی دارند: یکی اینکه پنهانی هستند و دیگری اینکه منشأ این نوع دوستیها شهوت و هوای نفس است.

2. علت جمع آمدن کلمه »أخدان« در ایه این است که وقتی کسی برای فحشا و از روی شهوت دوست برمی‎گزیند، به یکی یا دوتا قانع نخواهد بود؛ چرا که نفس انسانی وقتی به دنبال شهوات و خواسته‎های خود برود، حد توقف ندارد»4

3. در این گونه دوستیها صداقت نیست؛ چرا که قرآن دوستیهایی را که بر اساس صداقت باشد، »صدیق« می‎نامد و تعبیر به خدن فقط در این دو ایه آمده است.

9. سربلندی در آزمایشها

همیشه گفتار انسانها و ظاهر آنان با عمل و باطن آنها مطابق نیست و برای کشف حقیقت یکی از بهترین راهها امتحان و آزمایش است؛ همان گونه که خداوند در برخی موارد به مؤمنان دستور به امتحان و آزمایش داده است تا زمینه برای تصمیم‎گیری صحیح فراهم شود:

یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا جَاءَکُمْ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللَّهُ أَعْلَمُ بِایمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَی الْکُفَّارِ ممتحنه/10 ؛ ای کسانی که ایمان آورده‎اید! هنگامی که زنان با ایمان به عنوان هجرت نزد شما ایند، آنها را آزمایش کنید ـ خداوند به ایمانشان آگاه‎تر است ـ هرگاه آنان را مؤمن یافتید، آنها را به سوی کفار بازنگردانید.

بنابراین با توجه به حساس بودن بحث دوستی، وظیفه‎ای که انسان در موضوع انتخاب دوست بعد از احراز شرایط فوق دارد، این است که با آزمودن دوستِ خویش، صداقت و واقعی بودن و ساختگی نبودن آن شرایط را به دست آورد.

راههای آزمایش دوست

در روایات ما چند معیار برای تشخیص حقیقی بودن اعمال و رفتار دوست بیان شده است که به تعدادی از آنها اشاره می‎کنیم:

حساسیت نسبت به نماز اول وقت؛

امانتداری؛

مضایقه نکردن از داراییهای خود و دوست را شریک مالی خود دانستن؛

سه بار عصبانی کردن او (اگر در اوج عصبانیت از حدود دوستی تجاوز نکرد، شایسته‎ی دوستی است)؛

میزان همراهی با دوست هنگام بروز سختیها و مشکلات.

نکته‎ای که در این قسمت شایان ذکر می باشد، این است که این آزمایش در مراحل اولیه‎ انتخاب دوست باید انجام شود تا انسان از دارابودن شرایط دوستی به اطمینان برسد و این گونه نیست که انسان همیشه و در همه‎ حالات و موقعیتها در صدد آزمایش دوستش باشد. بنابراین وقتی به اطمینان دست یافت، دیگر نیازی به آزمودن دوست نیست.

قـالَ عَـلىٌّ عليه السلام: خَليلُ الْمَرْءِ دَليلٌ عَلى عَقْلِهِ وَ كَـلامُهُ بُرْهـانُ فَضـْلِهِ. 

دوستان هستند كه مسير زندگي ما را مشخص مي كنند زيرا كه رفتار آنان برما تاثير مي گذارد بدون اينكه ما متوجه شويم. براي همين است كه در بسياري احاديث هم نشيني با دوست بد مذمت شده است.

اهميت دوستى در اسلام

1 قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: اَلْمَـرْءُ عَلى دينِ خَـليلِهِ، فَلْيَنْظُرْ اَحَدُكُمْ مَنْ يُخالِلْ. 

اسلام به دوست و دوستيابي اهميت فراوان مي دهد زيرا كه رفتار ما در جامعه شكلهاي مختلفي به خود مي گيرد كه نتيجه دوستي مي باشد.

آيين دوستيابى

قالَ الصّادِقُ صلي الله عليه و آله: مَنْ غَضِبَ عَلَيْكَ (مِنْ إخْوانِكَ) ثَلاثَ مَرّاتٍ فَلَمْ يَقُلْ فيكَ سُوءً فَاتَّخِذْهُ لِنَفْسِكَ خَليلاً. 

بهترين آيين براي حفظ دوستان اسلام است زيرا كه بهترين رهنمودها را دارد و دوستان خوب و بد را به خوبي از هم تمييز داده است.

با چه كسانى دوست شويم؟

 قالَ عَلىٌّ عليه السلام: خَيْرُ اِخْوانِكَ مَنْ دَعاكَ اِلى صِدْقِ الْمَقالِ بِصِدْقِ مَقالِهِ، وَ نَدَبَكَ اِلى اَفْضَلِ الاَْعْمالِ بِحُسْنِ اَعْمالِهِ. 

امروزه خانواده ها بايد بسيار بر دوستان و همنشينان فرزندانشان دقت كنند زيرا كه اين همنشيني ها باعث چشم و هم چشمي و بسياري مسائل ديگر خواهد شد.

بنام خدا

دوستان خود را چگونه بیازماییم؟

 روش هائی  برای آزمودن دوستان
ـ آزمایش روحی:

اگر روان و عواطف خویش را به خوبی بشناسیم، از راه احساس درونی می‌توان میزان محبت دیگری را تشخیص داد. در حدیث آمده است: «محبت قلبی برادرت را نسبت به خود، از محبت قلبی خویش نسبت به او بشناس»(غررالحکم، ج5، ص 472).

ـ آزمودن به گاه نیاز:

در موقع نیازمندی، می‌توان دوست را شناخت. از لقمان نقل است که گوید: برادرت را مشناس مگر در وقت نیازت به او. (میزان الحکمه؛ ص 312)
دوست مشمار آن که در نعمت زند لاف یاری و برادر خواندگی
دوست آن دانم که گیرد دست دوست در پریشان حالی و درماندگی
 

بنام خدا

دوستان خود را چگونه بیازماییم؟

 روش هائی  برای آزمودن دوستان

ـ آزمودن علاقه دوست به برقراری پیوند نزدیک ‌تر:

آیا او دوست دارد که به سخن تو گوش دهد؟ آیا از همنشینی با تو احساس رضایت دارد؟ آیا کارهای خوب تو را میان مردم مطرح می‌کند؟

ـ آزمودن در سختی‌ها:

دوست خوب کسی است که در گرفتاری‌ها به یاری‌ات بیاید. امام علی(ع) می‌فرماید: «دوست را در هنگام گرفتاری و سختی بیازمای». (میزان الحکمه، ج 5، ص 311)
 

بنام خدا

دوستان خود را چگونه بیازماییم؟

روشهائی برای آزمودن دوستان :

ـ آزمودن به هنگام خشم:

هر انسانی چهره واقعی‌اش را در حال خشم آشکار می‌سازد، از این رو امام صادق (ع) فرمود: «اگر برادرت سه بار بر تو خشمگین شد و سخن ناخوشایندی درباره‌ات نگفت، او را برای خود حفظ کن!».

ـ آزمودن در سفر:

آدمی در سفر، لباس تکلف و ریا را از تن خود بیرون می‌آورد و آن طور رفتار می‌کند که واقعاً می‌اندیشد، از این رو می‌توان دوست را در سفر آزمود. در روایات. یکی از روش‌ها، دوست را آزمودن به هنگام مسافرت دانسته‌اند. (بحار الانوار، ج 78، ص 10)

ـ آزمودن به هنگام زوال قدرت:

دوستی واقعی، ناشی از سِمَت و مقام نیست و با نبود آن ها نیز پابر جاست. امام علی (ع) می‌فرماید: «هنگام زوال قدرت، دوست از دشمن شناخته می‌شود». (میزان الحکمه، ج 5، ص 312)
 

دوسـتـان خـوب يـك سري ويژگي دارند كه آنها را از ديگران متمايز مي كند و سبب ميگردد دوستــان بيشتري در كنارخود داشته باشند بنابراين با تـغيـيـر رفـتـار خــود به جرگه اينگونه افراد بپيونديد:
1- يـك دوسـت خـوب حرفهايي كه بصورت محرمانه به وي زده شـده اسـت را نـزد خـود نـگـاه داشـتـه و رازدار شـمــاميباشد.

2- وقت شناس بوده و در قرار ملاقاتها و يا ميهمانيها قابل اطمينان بوده و سر موقع حضور مي يابد.
3- يك دوست خوب به موقعيت، موفقيت هاي شـــما حسادت نمي ورزد.
4- يك دوست خوب هنگامي كه دچار بيماري و كسالت ميـگرديد با شما تماس گرفته و حالتان را جويا مي شود و به عيادت شما مي آيد.
5- وي ميداند كه چه زماني صحبت و چه زماني سكوت نموده و تنها گوش دهد. 6- هنگامي كه حالتان مساعد نبوده و يا دل و دماغ كار را نداريد و پكر ميباشيد وي از رفتار شما دلخور نميشود.
7- اگر شما به فضاي بيشتري نياز داشته باشيد و يا مي خـواهـيد تنها باشيد، آنها اين رفتار شما را طردشدگي تلقي نكرده و از شما دلگير نميشوند.
8- يـك دوست خــــوب حيوان خانگي شما، مادر زن بدخلق شما و كـودكـان پـر جـنـب و جوش شما را به خاطر شما تحمل خواهد كرد.
9- وقتي نظر او را در مــورد مسئله اي جويا شويد با جان و دل و صادقانه نظرات و عقايد خودش را در اختيارتان قرار مي دهـد و حتـي اگـر بـه نـصايـحش نـيز عـمل نكنيد ناراحت نميشود.
10- وي با شما ميخندد،گريه ميكند و كارهاي ماجراجويانه انجام ميدهد اما به ديگران چيزي در مورد آنها نميگويد.
11- پيش از سر زدن به منزلتان، شما را مجبور نميكند كه خانه را تميز و مرتب كنيد. 
12- وي اجازه نمي دهـد كسـي پشت سر شما و در غياب شما در مورد شما بدگويي كند و به دفاع از شما خواهد پرداخت.
13- شما را به كارهاي ماجراجويانه، رشد دهنده و پيشرفت در كار تشويق خواهد كرد. 
14- روز تولدتان هميشه به يادش بـوده و اگر برنامـه خـاصـي بـراي آن روز تـــدارك نديده باشيد شما را به بيرون برده و يـا برايتان كيك سفارش ميدهد اگر دوستي را سراغ نداريد كه با شما اينگونه رفتار كند شايد يك دليـل آن ايـن باشد كه شما نيز با آنان چنين رفتاري تا بحال نداشته ايد. 

یار آن بود که صبر کند بر جفای یار 
ترک رضای خویش کنددررضای یار