✉✉ ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی ✉✉

چو آگه گشت شاهنشاه موبد

که پیدا کرد رامین گوهر بد

دگر باره بشد با ویس بنشست

گسسته مهر دیگر ره بپیوست

دل رام آنگهى بشکیبد از ویس

که از کردار بد بشکیبد ابلیس

اگر خر گوش روزى شیر گردد

دل رامین ز ویسه سیر گردد

و گر گنجشک روزى باز گردد

دل رامین ازین خو باز گردد

همان گه شاه شد تا پیش مادر

به دلتنگى گله کرد از برادر

مرو را گفت نیکه باشد این کار

نگه کن تا پسندد هیچ هشیار

که رامین با زنم جوید تباهى

کند بدنام بر من گاه شاهى

یکى زن چون بود با دو برادر

چه باشد در جهان زین ننگ بدتر

دلم یکباره بُر گشت از مدارا

ازیرا کردم این راز آشکارا

من این ننگ از تو بسیارى نهفتم

چو بیچاره شدم با تو بگفتم

بدان تا تو بدانى حال رامین

نخوانى مر مرا بیهوده نفرین

که من زان ساک کشم او را به زارى

که گردد چشم تو ابر بهارى

مرا تو دوزخى هم تو بهشتى

تو نپسندى به من این نام زشتى

سپید آنگه شود از ننگ رویم

که رویم را به خون وى بضویم

جوابش داد مادر گفت هرگز

دو دست خود نبرد هیچ گربز

مکش او را که او هستت برادر

ترا چون او برادر نیست دیگر

نه در رزمت بود انبار و یاور

نه در بزمت بود خورشیدانور

چو بى رامین شود بى کس بمانى

نه خوش باشدت بى او زندگانى

چو بنشینى نباشد همنشینت

همان انباز و پشت راستینت

ترا ایزد ندادست ایچ فرزند

که روزى بر جهان باشد خداوند

بمان تا کاو بود پشت و پناهت

به دست او بماند جایگاهت

نباشد عمر مردم جاودانى

برو روزى سر آید زندگانى

چو فرمان خدا آید به جانت

به دست دشمن افتد خان و مانت

همان بهتر که او بر جاى باشد

مگر چون تو جهان آراى باشد

مگر شاهى درین گوهر بماند

نژاد ما درین کضور بماند

برادر را مکش زن را گسى کن

کلید مهر در دست کسى کن

بتان و خوبرویان بى شمارند

که زلف از مشک و بر ازسیم دارند

یکى را بت گزین و دل برو نه

کلید گنجها در دست او ده

مگر کت زان صدف درى بیاید

که شاهى را و شادى را بشاید

چه دارى از نژاد ویسه امید

جز آن کاو آمدست از تخم جمشید

نژادش گرچه شگوارست و نیکوست

ابا این نیکوى صد گونه آهوست

مکن شاها خود را کار فرماى

روانت را بدین کینه میالاى

هزاران جفت همچون ویس یابى

چرا دل زان بلایه برنتابى

من این را آگهى دیگر شنیدم

چنان دانم که من بدتر شنیدم

شنیدستم که آن بدمهر بدخو

دگر باره شد اندر بند ویرو

به خوردن روز و شب با او نشستست

ز مى گه هوشیار و گاه مستست

همیشه ویس از بختش همى خواست

کنون چون دید درد دلش بر خاست

تو از رامین بیچاره چه خواهد

کت از ویرو همى آید تباهى

آگر رامین به همدانست ازانست

که او بر ویسه چون تو مهربانست

و لیکن زین سخن آنجا بماندست

که ویسه مهر او از دل براندستص

همین آهوست ویس بد نشان را

بدو هر روز دیگر دوستان را

چنان زیبایى و خوبى چه باید

که مهرش بر کسى ماهى نپاید

به گل ماند که چه خوب رنگست

نپاید دیر و مهرش ى در نگست

چو بشنید این سخن موبد ز مادر

دلش خوش گشت لختى بر برادر

چنان بر ویس و بر ویرو بیازرد

که گشت از خشم دل رنگ رخش زرد

همان گه نزد ویرو کرد نامه

ز تندى کرد چون شمشیر خامه

بدو گفت این که فرمودت نگویى

که بر من بیشى و بیداد جویى ؟

پناهت کیست یا پشتت کدامست

که رایت بس بلند و خویش کامست

نگویى تا که دادت این دلیرى

که روباهى و طبع شیر گیرى

تو با شیران چرا شیرى نمایى

که با گور دمنده بر نیایى

تو از من بانوم را چون ستانى

بدین بیچارگى و ناتوانى

اگر چه هست ویسه خواهر تو

زن من چون نشیند در بر تو

چرا دارى مرو را تو به خانه

بدین کار از تو ننیوشم بهانه

کجا دیدى یکى زن جفت دو شوى

دو پیل کینه ور بسته به یک موى

مگر تا من ندیدم جایگاهت

فزون شد زانکه بد پشت و پناهت

همى تا تو دلیر و شیر مردى

ندیدم در جهان نامى که کردى

نه روزى پادشاهى را ببستى

نه روزى بد سگالى را شکستى

نه باجى بر یکى کضور نهادى

نه شهرى را به پیروزى گشادى

هنرهاى ترا هر گز ندیدم

نه نیز از دوست وز دشمن شنیدم

نژاد خویشتن دانى که چونست

به هنگام بلندى سر نگونست

تو از گوهر همى مانى به استر

که چون پرسند فخر آرد به مادر

ترا تیر افگند بپنم به هر کار

به نخچیر و به بازى نه به پیکار

به میدان اسپ تازى نیک تازى

همیدون گوى تنها نیک بازى

همى تا در شبستان و سرایى

هنرهاى یلان نیکو نمایى

چو در میدان شوى با هم نبردان

گریزى چون زنان از پیش مردان

همى شیرى کنى در کضور ماه

ازو رفته زبون داردت روباه

همانا زخم من کردى فراموش

که از جانت خود برد از تنت هوش

همیدون زخمهاى نامداران

ستوده مرغزى چابک سواران

به کینه همچو شیر مرغزارى

به کوشش همچو رعد نوبهارى

هنوز از مرزهاى کضور ماه

همى آید همانا آوخ و آه

مرا آن تیغ و آن باز و به جایست

که از روى زمین دشمن زدایست

چو این نامه بخوانى گوش من دار

که شمشیرم خون تست ناهار

شنیدم هر چه تو گفتى ازین پیش

ننودى مردمان را مردى خویش

همى گفتى که شاه آمد ز ناگاه

چو شیر تند جسته از کمینگاه

ازیرا برد ویسم را ز گوراب

که من بودم به سان مست در خواب

اگر من بودمى در کضور ماه

نبردى ویس را هر گز شهنشاه

کنون بارى نه مستى هوشیارى

به جاى خویش فرخ شهریارى

ز کار خود ترا آگاه کردم

به پیگار تو دل یکتاه کردم

به هر راه برون کن دیدبانى

به هر مرزى همیدون مرزبانى

به گرد آور سپاه بوم ایران

از آذربایگان و رى و گیلان

همى کن ساز لشکر تا من آیم

که من خود زود بندت بر گشایم

برافشان تو به باد کینه گنجت

که همچون باد بهاشد یافته رنجت

به جنگى نه چنان آیم من این بار

که تو یابى به جان از جنگ زنهار

کنم از کشتگان کضورت هامون

به هامون بر برانم دجلهء خون

بیارم ویس را بى کفش و چادر

پیاده چون سگان در پیش لشکر

چنان رسوا کنم وى را کزین پس

نجوید دشمنى با مهتران کس

چو شاه این نامه زى ویرو فرستاد

همان گه مهتران را آگهى داد

ز راه ماه وز پیگار ویرو

همه کردند ساز خویش نیکو

سحرگاهان بر آمد نالهء ناى

روان شد همچو دریا لشکر از جاى

تو گفتى رود جیحون از خراسان

همى آمد دمان سوى کهستان

هر آن جایى که لشکر گه زدى شاه

نیارستى گذشتن بر سرش ماه

زمین از بار لشکر بود بستوه

که مى رفتند همچون آهنین کوه

تو گفتى سد یأجوجست لشکر

هم ایشان باز چون مأجوج بى مر

همى شد پیگ در پیش شهنشاه

شهنشاه از قفاى پیگ در راه

چو پیگ آمد به نزد شاه ویرو

بشد وى را ز دست و فاى نیرو

جهان بر چشم ویرو تیره گون شد

ز خشم شاه چشمش نمچو خون شد

همه گفت اى عجب چندین سخن چیست

مرو را این همه پرخاش با کیست

نشانده خواهرم را در شبستان

برون کرده به دى ماه زمستان

هم او زد پس هنو برداشت فریاد

بدان تا باشد از دو گونه بیداد

گزیده خواهرم اکنون زن اوست

تو گویى بدسگال و دشمن اوست

به صد خوارى ز پیش خود براندش

به یک نامه دگر باره نخواندش

گناه او کرد و بر ما کینه ور گشت

چنین باشد کسى کز داد بر گشت

نه سنگینست شاهنشه نه رویین

چه بایستش بگفتن لاف چندین

سپاه آورد یک بار و مرا دید

چنان کم دید دانم کم پسندید

ز پیش من به بدروزى چنان شد

که از خوارى به گیتى داستان شد

نه پنهان بود چنگ ما دو سالار

که دیگر گون توان کردن به گفتار

از آن پس کاو ز دست ما بیفتاد

چرا پینود بر ما این همه باد

عجبتر زین ندیدم داستانى

دو تن ترسد ز بشکسته کمانى

چه ترساند مرا کاو بود ترسان

ندارد هیچ بخرد جنگم آسان

مرو را گفت شاها نیکنما

بزرگا کینه جویاخویس کامى

چه پیش آمد ترا از خویش کامى

بجز اندهگنى و زشت نامى

تو شاه و شهریار و پادشایى

به کام خویشتن فرمان روایى

چنان باید که تو آهسته باشى

همه کارى نکو دانسته باشى

تو از ما مهترى باید که گفتار

نگویى جز بآیین و سزاوار

خردمندان سخن بر داد گویند

همیشه نام نیک از داد جویند

خرد از هر کسى بیش دارى

چرا دل را ز کینهء ریش دارى

میان ما همى کینه نباید

که کین با دوستى در خور نیاید

اگر تو یافته گویى ما نگویم

و گر تو کینه جویى ما نجویم

تو بفرستاده اى را ز خانه

چه بندى بر کسى دیگر بهانه؟

نه نامه باید ایدر نه پیمبر

زن اینک هر کجا خواهى همى بر

اگر فرمان دهى فرمانپرستم

مرو را در زمان زى تو فرستم

به جان من که تا ایدر رسیدم

مگر او را سه بار افزون ندیدم

و گر بینم چه ننگ آید ز دیدن

مرا از خواهرم نتوان بریدن

چو باشد بانوى تو خواهر من

چه باشد گر نشیند هم بر من

نگر تا بر من این تهمت نبندى

که هر گز ناید از من ناپسندى

اگر عقلت مرا نیکو بسنجد

بداند کاین سخن در من نکنجد

ز ویسه پاسخ این آمد که دادم

تو خود دانى که من بر راه دادم

سخن اکنون ز نام خویش گوییم

که هر یک در هنرها نام جوییم

سخن آن گوچه با دشمن چه با دوست

که هر کو بشنود گوید که نیکوست

بدین نامه که کردى سوى کهتر

تو خود تنها شدستى پیش داور

زدستى لافهاى گونه گونه

بسى گفته سخنهاى ننونه

به جنگ دینور تو فخر کردى

مرا بوده درو آیین مردى

مرا گفتى همان تیغم به جایست

که از روى زمین دشمن زدایست

اگر تیغ تو از پولاد کردند

نه شمشیر من شمشاد کردند

اگر تیغ تو برّد خود و خفتان

ببرّد تیغ من خارا و سندان

مرا گفتى مگر کردى فراموش

که زخمم چون ببرد از جان توهوش

مگر زخم مرا در خواب دیدى

که در بیداریش نایاب دیدى

سخنها کان مرا بایست گفتى

به نام خویش و نام تو نهفتن

درین نامه تو گفتستى سراسر

نهادستى کله بر جاى افسر

دو چشم شوخ به باشد ز دو گنج

بگوید هر چه خواهد شوخ بیرنج

گر این نامه به لشکر بر بخوانى

شوم پیدابسى ننگ نهانى

دگر طعنه زدى بر گوهر من

که بهتر بد ز بابم مادر من

گهر مردان ز نام خویش گیرند

چو مردى و خرد را پیش گیرند

به گه رزم گوهر چون پژوهند

ز گرز و خنجر و ژوپین شکوهند

اگر پیش آییم بر دشت پیگار

تو خود بینى که با تو چون کنم کار

به آب تیغ گوهر را بضویم

کنم مردى به کردار و نگویم

چه گوهر چه سخن دانگى نیرزند

در آن میدن که گردان کینه ورزند

به یک سو نه سخن مردى بیاور

که ما را مردى است امروز یاور

به جا آریم هر یک نام و کوشش

که تا خود چون کند دادار بخشش

چو پیگ از نزد ویرو شد بر شاه

مرو را یافت با لشکرش در راه

هوا چون بیشه دید از رمح و نیزه

چو شرمه غشته در ره سنگریزه

چو شاه آن پاسخ دلگیر بر خواند

از آن پاسخ به کار خویش در ماند

کجا او را گمان آمد که ویرو

کند با وى ز بهر ویس نیرو

چو در نامه سخانها دید چونان

شد از آزاد و از تندى پشیمان

همان گه نزد ویرو کس فرستاد

که ما را کردى از اندیشه آزاد

ترا زى من به زشتى یاد کردند

بدانستم که بر بیدار کردند

کنون از پشت رخش کین بجستم

به خنگ مهربانى بر نشستم

منم مهمان تو یک ماه در ماه

چنان چون دوستداران نکو خواه

بکن اکنون تو ساز میزبانى

در آن ایوان و باغ خسروانى

که من یک ماه زى تو میهمانم

ترا یک سال از آن پس میزبانم

نگر تا در آزارم ندارى

هم اکنون ویسه را پیش من آرى

که ویسم خواهر آمد یو برادر

همان شهرو جهان افروز مادر

چو آمد پاسخ موبد به ویرو

درود و هدیهء بى مر به شهرو

دگر ره دیو کینه روى بنهفت

گل شادى به باغ مهر بشکفت

دو چشمم رامش از خواب اندر آمد

به جوى آشتى آب اندر آمد

دگر ره ویس بانو را ببردند

چو خورشید به شاهنشه سپردند

دل هر کس بدیشان شادمان بود

تو گفتى خود عروسى آن زمان بود

یکى مه شادى و نخچیر کردند

گهى چوگان زدند گه باده خوردند

پس از یک مه ره خانه گرفتند

ز بوم ماه سوى مرو رفتند

همیدون چون بود سالى دل افروز

پدید آیدش خوشى هم ز نوروز

چنان چون بود کار ویس و رامین

که هست آغازش آینده به آیین

اگر چه درد دل بسیار بردند

به وصل اندر خوشى بسیار کردند

چو ویس از مهر بر رامین ببخضود

زمانه زنگ کین از دلش بزدود

در آن هفته به یکدیگر رسیدند

چنان کز هیچ کس رنجى ندیدند

شهنشه بار بر بست از خراسان

سرا پرده بزد بر راه گرگان

وز آنجا سوى کوهستان سفر کرد

چو بهمد بر رى و ساوه گذر کرد

بماند بهسوده رامین در خراسان

کجا او خویشتن را ساحت نالان

برادر تخت و جاى خود بدو داد

بفرمودش که مردم را دهد داد

شهنشه رفته از مرو نو آیین

به مرو اندر بمانده ویس و رامین

نخستین روز بنشست آن پرى روى

پر از ناز و پر از رنگ و پر از بوى

میان گنبدى سر بر دو پیکر

نگاریده به زرین نفش بتگر

نهادش همچو مهر رام محکم

نگارش همچو روى ویس خرم

ازو سه در گشاده در گلستان

سه دیگر در به ایوان و شبستان

نشسته ویس چون خورشید بر تخت

هم از خوبى به آزادى هم از بخت

میان گوهر و زیور سراپاى

بتان را زشت کرده زیب و آراى

هزاران گل شکفته بر رخانش

نهفته سى ستاره در دهانش

دمان بوى بهشت از ویس بت روى

چنان چون بوى خوش از باغ خوشبوى

نسیم باغ و بوى ویس در هم

روان خسته را بودند مرهم

شکفته گل به خوبى چون رخ ویس

به بوى مشک همچون پاسخ ویس

چو ابرى بسته دود مشک و عنبر

که دید ابرى بر آینده ز مجمر

ز روى دلبران او را بهاران

وز آب گل مرو را قطر باران

بهشتى بود گفتى کاخ و ایوان

مرو را حور ویس و دایه رصوان

گهى آراست ویس دلستان را

گهى ایوان و خوم بوستان را

چو گنبد را ز بیگانه تهى کرد

ز راه بام رامین را در آورد

چو رامین آمد اندر گنبد شاه

نه گنبد دید گردون دید با ماه

اگر چه دید روى ویس دلبر

نیامد دلش را دیدار باور

دل بیمارش از شادى چنان شد

که گفتى پیر بود از سر جوان شد

تن نالانش از شادى دگر شد

تو گفتى مرده بود او جانور شد

روانش همچو کشت پژمریده

امید از آب و از باران بریده

ز بوى ویس آب زندگانى

بخورد و ماند نامش جاودانى

چو با ماه جهان افروز بنشست

ز جانش دود آتش سوز بنشست

بدو گفت اى بهشت کام و شادى

به تو یزدان ننوده اوستادى

به گوهر بانوان را بانوى تو

به غمزه جادوان را جادوى تو

گل کافور رنگ مشک بویى

بت شمشاد قد لاله رویى

تو از خوبى کنون چون آفتابى

خنک آن کس که تو بروى بتابى

به بالاى تو ماند سرو و شمشاد

اگر بر هر دو ماند نقش نوشاد

تو در زیبایى آن رخشنده ماهى

کجا تاریکى و تیمار کاهى

ترا دادست بخت آن روشنایى

که زنگ از جان بدبختان زدایى

اگر باشم ترا از پیشکاران

خداوندى کنم بر کامگاران

و گر پیشت پرستش را بشایم

بجز با مشترى پهلو نسایم

چو بشنید این سخن ویس پرى زاد

به شرم و ناز و گشى پاسخش داد

بدو گفت اى جوانمرد جوانبخت

بسى تیمار دیدم در جهان سخت

ندیدم هیچ تیمارى بدین سان

که شد بر چشم من سوایى آسان

تن پاکیزه را آلوده کردم

وفا و شرم را نابوده کردم

ز دو کس یافتم این زشت مایه

یکى از بخت بد دیگر ز دایه

مرا دایه درین رسوایى افگند

به نیرنگ و به دستان و به سوگند

بکرد او هر چه بتوانست کردن

ز خواهش کردن و تیمار خوردن

بگو تا تو چه خواهى کرد با من

ز کام دوستان وز کام دشمان

به مهر اندر چو گل یک روزه باشى

نه چون یاقوت و چون فیروزه باشى

بگردد سال و ماه و تو بگردى

پشیمانیت باشد زین که کردى

اگر پیمان چنین خواهدت بودن

چه باید این همه زارى ننودن

به یکروزه مرادى کش برانى

چه باید برد ننگ جاودانى

نیرزد کام صد ساله یکى ننگ

کزو بر جان بماند جاودان زنگ

پس آن کامى که او یکروزه باشد

سزد گر جان ازو با روزه باشد

دگر باره زبان بگشاد رامین

بدو گفت ایرونده سرو سیمین

ندانم کضورى چون کضور ماه

که دروى رست چون تو سرو با ماه

ندانم مادرى چون پاک شهرو

که بودش دخت ویس و پور ویرو

هزاران آفرین بر کضورت باد

همیدون بر خجسته گوهرت باد

هزاران آفرین بر مادر تو

کزو زاد این بهشتى پیکر تو

خنک آن را که هستت نیک مادر

مر آن را نیز کاو هستت برادر

دگر آن را که روزى با تو بودست

ترا دیدست یا نامت شنودست

دگر آن را که کردت دایگانى

ویا ورزید با تو دوستگانى

بسست این خر مرو شاهجان را

که آرامست چون تو دلستان را

بسست این نام و این اورنگ شه را

که دارد در شبستان چون تو مه را

مرا این خرمى بس تا به جاوید

که نامى گشتم از پیوند خورشید

بدین گوشى که آوازت شنیدم

بدین چشمى که دیدارت بدیدم

ازین پس نشنوم جز نیکنامى

نبینم جز مراد و شادکامى

پس آنگه ویس و رامین هر دو با هم

ببستند از وفا پیمان محکم

نخست آزاده رامین خورد سوگند

به یزدان کاوست گیتى را خداوند

به ماه روشن و تابنده خورشید

نه فرخ مشترى و پاک ناهید

به نان و با نمک با دین یزدان

به روشن آتش و جان سخن دان

که تا بادى وزد بر کوهساران

ویا آبى رود بر رودباران

بماند با شب تیره سیاهى

بپوسد در درون جوى ماهى

روش دارد ستاره آسمان بر

همیدون مهر دارد تن به جان بر

نگردد بر وفا رامین پشیمان

نه هرگز بشکند با دوست پیمان

نه جز بر روى ویسه مهر بندد

نه کس را دوست گیرد نه پسندد

چو رامین بر وفا سوگندها خورد

به مهر و دوستى پیمانها کرد

پس آنگه ویس با وى خورد سوگند

که هرگز نشکند با دوست پیوند

به رامین داد یک دسته بنفشه

به یادم دار گفتا این همیشه

کجا بینى بنفشه تازه بر بار

ازین پیمان و این سوگند یاد آر

چنین بادا کبود و کوژ بالا

هر آن کاو بشکند پیمانش از ما

که من چون گل ببینم در گلستان

به یاد ارم ازین سوگند و پیمان

چو گل یک روزه بادا جان آن کس

که از ما بشکند پیمان ازین پس

چو زین سان هر دوان سوگند خوردند

به مهر و دوستى پیمان بکردند

گوا کردند یزدان جهان را

همیدون اختران آسمان را

وزان پس هر دوان با هم بخفتند

گذشته حالها با هم بگفتند

به شادى ویس را بد شاه در بر

چو رامین را دو هفته ماه در بر

در آورده به ویسه دست رامین

چو زرین طوق گرد سرو سیمین

گر ایشان را بدیدى چشم رصوان

ندانستى که نیکوتر ازیشان

همه بستر پر از گل بود و گوهر

همه بالین پر از مشک و ز عنبر

شکرشان در سخن همراز گشته

گهرشان در خوشى انراز گشته

لب اندر لب نهاده روى بر روى

در افگنده به میدان از خوشى گوى

ز تنگى دوست را در بر گرفتن

دو تن بودند در بستر چو یک تن

اگر باران بر آن هر دو سمن بر

بباریدى نگشتى سینه شان تر

دل رامین سراسر خسته از غم

نهاده ویس دل بر وى چو مرهم

ز نرگس گر زیان بودى فراوان

زیانى را ز شکر خواست تاوان

به هر تیرى که ویسه بر دلش زد

گزاران بوسه رامین بر گُلش زد

چو در میدان شادى سر کشى کرد

کلید کام در قفل خوشى کرد

بدان دلبر فزونتر شد پسندش

کجا با مُهر یزدان دید بندش

بسفت آن نغز درّ پر بهارا

بکرد آن پارسا نا پارسارا

چو تیر از زخمگاه آهیخت بیرون

نشانه بود و تیرش هر دو پر خون

به تیرش خسته شد ویس دلارام

بر آمد دلش را زان خستگى کام

چو کام دل بر آمد این و آن را

فزون شد مهربانى هردوان را

وزان پس همچنان دو مه بماندند

بجز خوشى و کام دل نراندند

چو آگه گشت شاهنشاه ز رامین

که سر برداشت نالنده ز بالین

همانگاه نامه زى رامین فرستاد

که ما بى تو دل آزاریم و باشاد

همه بى روى تو بدرام و دلگیر

چه مى خوردن چه چوگان و چه نخچیر

بیا تا چند گه نخچیر جوییم

بیاساییم و زنگ از دل بضوییم

که سبزست از بهاران کضور ماه

همى تابد ز خاکش زُهره و ماه

قصب پوشیده رومى کوه اروند

کلاه قاقم از تارک بیفگند

کنون غُرمش میان لاله خفتست

همان رنگش تن اندر گل نهفتست

ز بس بر دشت غرقاب بهارى

نگیرد یوز آهو بى سمارى

چو این نامه بخوانى زود بشتاب

بهاران را به کام خویش دریاب

همیدون ویس را با خود بیاور

که مى ژواهد ما دیدار مادر

چو آمد نامهء مؤبد به رامین

به درگاهش دمان سد ناى رویین

به راه افتاد رامین با دلارام

به روى دوست راهش خوش بد ورام

چو آمد شادمان در کضور ماه

پذیره رفت شاه و لشکر شاه

هم از ره ویس شد تا پیش مادر

شده شرمنده از روى برادر

به دیدار یکایک شادمان شد

پس آن شادیش یکسر اندهان شد

کجا از روى رامین شد گسسته

برو دیدار رامین گشت بسته

به هفتم روى او یک راه دیدى

به نزد شاه یا در راه دیدى

بر آن دیدار خرسندى نبودش

فزونى جست اندوهان ننودش

هوا او را چنان یکباره بفریفت

که یک ساعت همى از رام نشکیفت

ز جانش خوشتر آمد مهر رامین

چه خوش باشد به دل یار نخستین

خوشا جایا بر و بوم خراسان

درو باش و جهان را مى خور آسان

زبان پهلوى هر کام شناسد

خواسان آن بود کز وى خور آسد

خور آسد پهلوى باشد خود آید

عراق و پارس را خور زو بر آید

خراسان را بود معنى خور آیان

کجا از وى خور آید سوى ایران

چه خوش نامست و چه خوش آب خاکست

زمین و آب و خاکش هر سه پاکست

به خاصه مرو در شهر خراسان

چنان آمد که اندر سال نیسان

روان اندر هواى او بنازد

که آب و باد او با این بسازد

تو گفتى رود مروش کوثر آمد

همان بومش بهشتى دیگر آمد

چو نیک اختر شهنشاه سرافراز

ز کوهستان به شهر مرو شد باز

به بام گوشک شد با سیمتن ویس

نشسته چون سلیمان بود و بلقیس

نگه کرد آن شکفته دشت و در دید

جهان چون روى ویس سیمبر دید

به ناز و خنده آن بت روى را گفت

جهان بنگر که چون روى تو بشکفت

نگه کن دشت مرو و مرغزارش

همیدون بوستان و رودبارش

زر اندر زر شکفته باغ در باغ

ز خوبى و خوشى وى را که وراغ

نگویى تا کدامین خوشتر اى ماه

به چشم نرگسینت مرو یا ماه

به چشم من زمین مرو خوشتر

که گویم آسمانستى پر اختر

زمین مرو پندارى بهشتست

خدایش ز افرین خود سرشتست

چنان کز ماه خوشتر مرو شهجان

ز ویرو نیز من بیشم به هر سان

مرا چون ماه بسیارست کضور

چو ویرو نیز بسیارست چاکر

نگر تا ویس چون آزرم بر داشت

کجا در مهر چون شیران جگرداشت

مرو را گفت شاها مرو آباد

اگر نیکست ور بد مر ترا باد

من اینجا دل نهادستم به ناکام

که هستم گوروار افتاده در دام

اگر دیدار رامین را نبودى

تو نام ویس از آن گیهان شنودى

چو بینم روى رامین گاه و بى گاه

مرا چه مرو باشد جاى و چه ماه

گلستانم بود بى او بیابان

بیابانم بود با او گلستان

مرا گر دل نه با او آرمیدى

تو تا اکنون مرا زنده ندیدى

ترا از بهر رامین مى پرستم

که دل در مهر آن بى مهر بستم

منم چون باغبان اندر پى گل

پرستم خار گل را بر پى گل

شهنشه چون شنید این سخت پاسخ

پدید آمدش رنگ خشم بر رخ

به سرخى چشم او چون ارغوان شد

به زردى روى او چون زعفران شد

دلش در تن چو آتش گشت سوزان

تنش از کینه شد چون بید لرزان

چو از کین خواستى او را بکشتى

خرد با مهر بر کین چیره گشتى

چو تندى هوش را اندام دادى

خرد تندیش را آرام دادى

چو گشتى آتش تیزیش سر کش

زدى دست قصا آبى بر آتش

چو نیکو بود روى خواست یزدان

به زشتى شاه ازو چون بستدى جان

خبر دارد ز یزدان تیر و خنجر

نبرد هر کرا او هست یاور

نگردد هیچ بد خواهى بر او چیر

جهد از پاى پیل و از دم شیر

چنان چون ویس بت پیکر همى جست

قصا دست بلا بر وى همى بست

چو گنجى بود در بندى نهاده

به هر کس بسته بر رامین گشاده

چو شاهنشه زمانى بود دژمان

به خشم اندر خرد را برد فرمان

نکردش هیچ پادافراه کردار

زبان بگشاد بر وارونه گفتار

بدو گفت اى ز سگ بوده نژادت

به بابل دیو بوده اوستادت

بریده باد بند از جان شهرو

کشفته باد خان و مان ویرو

که جز بد کیش از آن مادر نزاید

بجز جادو از آن گوهر نیاید

نباشد مار را بچه به جز مار

نیارد شاخ بد جز تخم بد بار

بچه بودست شهرو را سى و اند

نزادست او ز یک شوهر دو فرزند

چو آذرباد و فرخ زاد و ویرو

چو بهرام یل و ساسان و گیلو

چو ایزدیار و گردان شاه و رویین

چو آب ناز و همچون ویس و شیرین

یکایک را ز ناسایست زاده

بلایه دایگانى شیر داده

ازیشان خود تو از جمشید زادى

تو نیز آن گوهرت بر باد دادى

کنون سه راه در پیشت نهادست

به هر جایى که خواهى ره گشادست

یکى گرگان دگر راه دماوند

سه دیگر راه همدان و نهاوند

برون رو تو به هر راهى که خواهى

رفیقت سحتى و رهبر تباهى

همیشه بادت از پس چاهت از پیش

همه راهت ز نان و آب درویش

کهش پر برف باد و دشت پر مار

نبات او کبست و آب او قار

به روزت شیر همراه و به شب غول

نه آبت را گذر نه رود را پول

چو از دیدار ویسه گشت نومید

به چشمش تیره شد تابنده خورشید

سپردش زرد را شاهى سراسر

که هم دستور بودش هم برادر

گزید از هر چه او را بود تیغى

تگاور باره اى چون تند میغى

به سختى چون دل کافر کمانى

پر از الماس پران تیر دانى

بشد تنها به گیتى ویس جویان

ز درد دل زبانش ویس گویان

همى روى زمین آباد و ویران

چه روم و هند چه ایران و توران

نشان ویسه هر جایى بپرسید

نه شود دید و نه از کس نیز بشنید

گهى چون رنگ بود در کوهساران

گهى چون شیر بود در مرغزاران

گهى چون دیو بود اندر بیابان

گهى چون مار بود اندر نیستان

به کوه و بیشه و هامون و دریا

همى شد پنج مه چون مرد شیدا

گهى شمشیر زد بر تنش سرما

گهى آسیب زد بر جانش گرما

گهى خوردى فطیر راهبانان

گهى انگشت و گه شیر شبانا

نخفتى ور بژفتى شاه مسکین

زمینش فرش بودى دست بالین

بدین سان پنج مه بر دشت و بر کوه

رفیقش راه بود و جفتش اندوه

شده بدبختى وى بخت رامین

همه تلخیش وى را گشته شیرین

بسا سنگا که دستش کوفت بر سر

بسا خونا که چشمش ریخت بر بر

چو بى راهى همى رفتى به راهى

و یا تنها بماندى جایگاهى

به بخت خویشتن چندان گرستى

کجا افزونتر از باران گرستى

همى گفتى دریغا روزگارم

سپاه و گنج و رخت بى شمارم

ز بهر دل سراسر برفشاندم

کنون بیشاهى و بیدل بماندم

هم از دل دورماندستم هم از دوست

به چونین روزمردن سخت نیکوست

چو بر چستنش بردارم یکى گام

جدا گردد همى از من یک اندام

مرا انده ازان بسیار گشتست

که خود جانم ز من بیزار گشتست

تو گویى باد پیشم آتشینست

زمین در زیرپایم آهنینست

ز گیتى هر چه بینم دل گشایى

همى آید به چشمم اژدهاى

دلم چونست چون ابرى کشیده

هوا چونست چون زهرى چشیده

به پیرى گر نبودى عشق شایست

مرا این عشق با این غم چه بایست

بدین غم طفت گردد پیر دلگیر

نگر چون زار گردد مردى پیر

بهشتى را گیتى بر گزیدم

که با هجران او دوزخ بدیدم

چو یاد آرم به دل جور و جفایش

بیفزاید مرا مهر و وفایش

بتر گردم چو عیبش بر شمارم

تو گویى عیب او را دوست دارم

دل من کور گشت از مهربانى

نبیند هیچ کام این جهانى

ز پیش عاشقى بودم توانا

بکار خویشتن بینا و دانا

کنون در عاشقى بس ناتوانم

چنان گشتم که گر بینم ندانم

دریغا نام من در هوشیارى

دریغا رنج من در مهر کارى

که رنجم را ببرد از ناگهان باد

همان آتش به جان من در افتاد

مرا اندر جهان اکنون چه گویند

همه کس دل ز مهر من بضویند

مرا دیوانه پندارند و بى هال

که دیوانه چو من باشد به هر حال

هم از شادى هم از شاهى بریده

چنین با گور و آهو آرمیده

چرا چون یار دلبر بود با من

شنیدم بیهده گفتار دشمن

چو با هجرش همى طاقت ندارم

چرا فرمانش را طاعت ندارم؟

اگر روزى رخانش باز بینم

بدو بخشم همه تاج و نگینم

بفرمانش بوم تا زنده باشم

خداوند او بود من بنده باشم

کنون کز مهر دارم حلقه در گوش

هر آن چیزى که او را خوش مرا نوش

چو ماهى پنج و شش گرد جهانگشت

تنش یکباره سست و ناتوان گشت

همى یرسید از آسیب زمانه

که مرگش را کند روزى بهانه

به بد روزى و تنهایى بمیرد

پس آنگه دشمنى جایش بگیرد

صواب آن دید کز ره باز گردد

هواى ویس جستن در نوردد

به امیدش گذارد زندگانى

مگر روزى بیابد زو نشانى

همان گه سوى مرو شاهجان شد

دگرباره جهان زو شادمان شد

تو گفتى کشت بینم گشته نم یافت

و یا درویش بیمایه درم یافت

به مرو شایگان مژده افتاد

که آمد شاه موبد با دل شاد

همه بازارها آذین ببستند

پرى رویان بر آذین ها نشستند

برافشاندند چندان زر و گوهر

که شد درویش آن کضور توانگر

ز روى ویس بودى آفتابش

ز موى ویس بودى مشک نابش

نشسته شاد روزى با دلارام

سخن گفت از هواى ویس با رام

که بنشستى به بوم ماه چندین

ز بهر آنکه جفتت بود رامین

اگر رامین نبودى غمگسارت

نبودى نیم روز آنجا قرارت

جوابش داد خورشید سمن بر

مبر چندین گمان بد به من بر

گهى گویى که با تو بود ویرو

کنى دیدار ویرو بر من آهو

گهى گویى که با تو بود رامین

چرا بر من زنى بیغاره چندین

مدان دوزخ بدان گرمى که گویند

نه اهریمن بدان زشتى که جویند

اگر چه دزد را دزدى بود کار

دروغش نیز هم گویند بسیار

تو خود دانى که ویرو چون جوانست

به دشت و کوه بر نخچیر گانست

نداند کار جز نخچیر کردن

نشستن با بزرگان باده خوردن

به عادت نیز رامین همچنین است

مرو را دوستدار راستین است

به هم بودند هر دو چون برادر

نشسته روز و شب با رود و ساغر

جوان را هم جوان باشد دلارام

کجا باشد جوانى خوشترین کام

جوانى ایزد از مینو سرشتست

مرو را بوى چون بوى بهشتست

چو رامین آمد اندر کضور ماه

به رامش جفت ویرو بود شش ماه

به ایوان و به میدان و به نخچیر

به اندوه و به شادى و به تدبیر

اگر ویروست او را بد برادر

و گر شهروست او را بود مادر

نه هر کاو دوستى ورزید جایى

به زیر دوستى بودش خطایى

نه هر کاو جایگاهى مهربانى

کند، دارد به دل در بد گمانى

نه هر دل چون دلت ناپاک باشد

نه هر مردى چو تو بى باک باشد

شهنشه گفت نیکست ار چنینست

دل رامین سزاى آفرینست

بدین پیمان توانى حورد سوگند

که رامین را نبودش با تو پیوند

اگر سوگند بتوانى بدین خورد

نباشد در جهان چون تو جوانمرد

جوابش داد ویس و گفت سوگند

خورم شاید بدین نابوده پیوند

چرا ترسم ز ناکرده گناهى

به سوگندان نمایم خوب راهى

نپیچد جرم ناکرده روانى

نگندد سیر ناخورده دهانى

به پیمان و به سوگندم مترساد

که دارد بى گنه سوگند آسان

چو در زیرش نباشد ناصوابى

چه سوگندى خورى چه سرد آبى

شهنشه گفت ازین بهتر چه باشد

به پا کى خود جزین در خورچه باشد

بخور سوگند وز تهمت برستى

روان را از ملامتا بشستى

کنون من آتشى روشن فروزم

برو بسیار مشک و عود سوزد

تو آنجا پیش دینداران عالم

بدان آتش بخور سوگند محکم

هر آن گاهى که تو سوگند خوردى

روان را از گنه پاکیزه کردى

مرا با تو نباشد نیز گفتار

نه پرخاش و نه پیگار و آزاد

ازین پس تو مرا جان و جهانى

برابر دارمت با زندگانى

چو پیدا گردد از تو پرسایى

ترا بخشم سراسر پادشایى

چه باشد خرشید زان پادشایى

که بپسندد مرو را پارسایى

مرو را گفت ویسه همچنین کن

مرا و حویشتن را پاک دید کن

همى تا به من بربد گمانى

از آن در مر ترا باشد زیانى

گناه بوده بر مردم نهفتن

باسى نیکوتر از نابوده گفتن

شهنشه خواند یکسر موبدان را

ز لشکر سروران و کهبدان را

به آتشگاه چیزى بى کران داد

که نتوان کرد آن را سربسر یاد

ز دینار و ز گوهرهاى شهوار

زمین و آسیا و باغ بسیار

گزیده مادیانان تگاور

همیدون گوسفند و گاو بى مر

ز آتشگاه لختى آتش آورد

به میدان آتشى چون کوه بر کرد

بسى از صندل و عودش خورش داد

به کافور و به مشکش پرورش داد

ز میدان آتش سوزان بر آمد

که با گردون گردان همبر آمد

چو زرّین گنبدى بر چرم یازان

شده لرزان و زرّش پاک ریزان

به سان دلبرى در لعل و ملحم

گرازان و خورشان مست و خرّم

چو روز وصلت او را روشنایى

هنو سوزنده چون روز جدایى

ز چهره نور در گیتى فگنده

ز نورش باز تاریکى رمنده

نبود آگاه در گیتى زن و مرد

که شاهنشاه آن آتش چرا کرد

چو از میدان برآمد آتش شاه

همى سود از بلندى سرش با ماه

ز بام گوشک موبد ویس و رامین

بدیدند آتشى یازان به پروین

بزرگان خراسان ایستاده

سراسر روى زى آتش نهاده

ز چندان مهتران یک تن نه آگاه

بدان آتش چه خواهد سوختن شاه

همان گه ویس در رامین نگاه کرد

مرو را گفت بنگر حال این مرد

که آتش چون بلند افروخت مارا

بدین آتش بخواهد سوخت مارا

بیا تا هر دو بگریزیم از ایدر

بسوزانیم او را هم به آذر

مرا بفریفت موبد دى به سوگند

به شیرینى سخنها گفت چون قند

مرو را نیز دام خود نهادم

نه آن بودم که در دام او فتادم

بدو گفتم خورم صد باره سوگند

که رامین را نبد با ویس پیوند

چو زین با وى سخن گفتم فراوان

دلش بفریفتم ناگه به دستان

کنون در پاش شهرى و سپاهى

ز من خواهد ننودن بى گناهى

مرا گوید به آتش بر گذر کن

جهان را از تن پاکت خبر کن

بدان تا کهتر و مهتر بدانند

کجا در ویس و رامین بدگمانند

بیا تا پیش ازین کاومان بخواند

ورا این راستى در دل بماند

پس آنگه دایه را گفتا چه گویى

وزین آتش مرا چاره چه جویى

تو دانى کاین نه هنگام ستیزاست

که این هنگام هنگام گریزست

تو چاره دانى و نیرنگ بازى

نگر در کار ما چاره چه سازى

کجا در جاى چونین چاره بهتر

که در جاى دگر مردى و لشکر

جوابش داد رنگ آمیز دایه

نیفتادست کار خوار مایه

من این را چاره چون دانم نهاد

سر این بند چون دانم گشادن

مگر مارا دهد دادار یارى

برافروزد چراغ بختیارى

کنون افتاد کار، ایدر مپایید

کجو من میروم با من بیایید

پس آنگه رفت بر بام شبستان

نگر زانجا چگونه ساخت دستان

فراوان زر و گوهر بر گرفتند

پس آنگه هر سه در گرمابه رفتند

رهى از گلخن اندر بوستان بود

چنان راهى که از هر کس نهان بود

بدان ره هر سه اندر باغ رفتند

ز موبد با دلى پرداغ رفتند

سبک بر رفت رامین روى دیوار

فرو هشت از سر دیوار دستار

به جاره بر کشید آن هر دوان را

به دیگر سو فرو هشت این و آن را

پس آنگه خود فرود آمد ز دیوار

به چادر هر سه بربستند رخسار

چو دیوان چهره از مردم نهفتند

به آیین زنان هر سه برفتند

همى دانست رامین بوستانى

بدو در کار دیده باغبانى

همان گه پیش مرد باغبان شد

بیارامید چون در بوستان شد

فرستادش به حانه باغبان را

بخواند از خانه پنهان قهرمان را

بفرمودش که رو اسپان بیاور

گزیده هر چه آن باشد تگاور

همیدون خوردنى چیزى که دارى

سلاحم با همه ساز شکارى

بیاوردند آن چیزى که او خواست

نماز شام رفتن را بیاراست

ز مرو اندر بیابان رفت چون باد

ندیده روى او را آدمى زاد

بیابانى که آرام بلا بود

ز ناخوشى چو کام اژدها بود

ز روى ویس و رامین گشته فرخار

ز بوى هر دوان چون طبل عطار

کویر و شوره و ریگ رونده

سنوم جانکش و شیر دمنده

دو عاشق را شده چون باغ خرم

از آن شادى کجا بودند باهم

ز گرما و کویر آنگه نبودند

تو گفتى شب در ره نبودند

به چین اندر به سنگى برنبشتست

که دوزخ عاشقان را چون بهشتست

چو باشد مرد عاشق در بر دوست

همه زشتى به چشمش سخت نیکوست

کویر و کوه او را بوستانست

فراز برف گمچون گلستانست

کجا عاشق به مرد مست ماند

که در مستى غم و شادى نداند

به ده روز آن بیابان را بریدند

ز مرو شاهجان زى رى رسیدند

به روى در رامین را یکى دوست

به گاه مردمى با او ز یک پوست

جوانمرد هنرمند و بى آهو

مرو را دستگاهى سخت نیکو

به بهروزى بداده بخت کامش

که خود بهروز شیرو بود نامش

ز خوشى چون بهشتى خان و مانش

همیشه شاد از وى دوستانش

شبى تاریک بود و با مهر

ز بیننده نهفته اختران چهر

جهان چون چاه سیصد باز گشته

هوا با تیرگى انباز گشته

همى شد رام تا درگاه بهروز

به کام خویش فرخ بخت و پیروز

چو رامین را بدید آن مهر پرور

نبودش دیده را دیدار باور

همى گفت اى عجب هنگام چونین

که باید نیک مهمانى چو رامین

مرو را گفت رامین اى برادر

بپوش این راز ما در زیر چادر

مگو کس را که رامین آمد از راه

مکن کس را ز مهمانانت آگاه

جوابش داد بهروز جوانمرد

ترا بختم به مهمان من آورد

خداوندى و من پیش تو چاکر

نه چا کر بل ز چا کر نیز کمتر

ترا فرمان برم تا زنده باشم

به پیش بندگانت بنده باشم

اگر فرمان دهى تا من هم اکنون

شوم با چاکران از خانه بیرون

سراى و سرایم مر ترا باد

یکى خشنودى جانت مرا باد

پس آنگه ویس با رامین و بهروز

به کام خویش بنشستند هر روز

گشاده دل به کام و در ببسته

به مى گرد از رخان خویش شسته

به روز اندر نشط و شادمانى

به شب در خرّمى و کامرانى

گهى مى بر کف و گه دوست در بر

شده مى نوش بر رخسار دلبر

چراغ نیکوان ویس گل اندر

به شادى و به رامش با دلارام

به شب چون زهره شبگیران بر آمد

به بنگ مطرب از خواب اندر آمد

هنوز از باده بودى مست و در خواب

نهادندیش بر کف بادهء ناب

نشسته پیش او رامین دلبر

گهى طنبور و گاهى چنگ در بر

همى گفتى سرود مهربازان

به دستان و نواى دلنوازان

همى گفتى که دو نیک یاریم

به یارى یکدگر را جان سپاریم

به هنگام وفا گنج وفاییم

به چشم دشمنان تیز جفاییم

چو ما را خرّمى و شاد خواریست

بد اندیشان ما را رنج و زریست

به رنج از دوستى سیرى نیابیم

ز راه مهربانى رخ نتابیم

به مهر اندر چو دو روشن چراغیم

به ناز اندر چو دو بشکفته باغیم

ز مهر خویش جز شادى نبینیم

که از پیروزى ارزانى بدینیم

خوشا ویسا نشسته پیش رامین

چنان کبگ درى در پیش شاهین

خوشا ویسا نشسته جام بر دست

هم از باده هم از خوبى شده مست

خوشا ویسا به کام دل نشسته

امید اندر دل موبد شکسته

خوشا ویسا به خنده لب گشاده

لب آنگه بر لب رامین نهاده

خوشا ویسا به مستى پیش رامین

ز عشقش کیش همچون کیش رامین

زهى رامین نکو تدبیر کردى

که چون ویسه یکى نخچیر کردى

زهى رامین به کام دل همى ناز

که دارى کام دل را نیک انباز

زهى رامین که در باغ بهشتى

همیشه با گل اردبهشتى

زهى رامین که جفت آفتابى

به فروش هر چه تو خواهى بیابى

هزاران آفرین بر کضور ماه

که چون ویس آمدست یکى ماه

هزاران آفرین بر جان شهرو

که دختش ویسه بود و پور بیرو

هزاران آفرین بر جان قارن

که از پشت آمدش این ماه روشن

هزاران آفرین بر خندهء ویس

که کردست این جهان را بندهء ویس

بسیار اى ویس جام خسروانى

درو مى چون رخانت ارغوانى

چو از دست تو گیرم جام مستى

مرا مستى نیارد هیچ سستى

ندارم مست چون گشتم به کامت

ز رویت یا ز مهرت یا ز جامت

گر از دست تو جام هوش گیرم

چنان دانم که جام نوش گیرم

نشط من ز تو آرام یابد

غمان من ز تو انجام یابد

دلم درج است و در وى گوهرى تو

کنارم برج و در وى اخترى تو

ابى گوهر مبادا هر گز این درج

ابى اختر مبادا هر گز این برج

همیشه باد باغ رویت آباد

دو دست من به باغت باغبان باد

بسا روزا که نام ما بخوانند

خردمندان شکفت از ما بمانند

چنان خوبى و چونین مهربانى

سزد گر نام دارد جاودانى

دلا بسیار درد و ریش دیدى

کنون از دوست کام خویش دیدى

دلى چون خویشن دیدى پر از مهر

و یا این گل رخى تابان از مهر

تو روز و شب بدین چهره همى ناز

نبرد بد سگالان را همى ساز

که خرما در جهان با خار باشد

نشاط عشق با تیمار باشد

کنون اژز جان کنى در کار مهرش

نباشد در خور دیدار مهرش

روان از بهر چونین یار باید

جهان از بهر چونین کار باید

تو اکنون مى خور از فردا میندیش

که جز فرمان یزدان نایدت پیش

مگر کارت بود در مهر کارى

ازان بهتر که تو امید دارى