✉✉ گرشاسپ‌نامه اسدی توسی ✉✉

کنون از شه طنجه و پهلوان

شنو کار کین جستن هر دوان

بدان گه که از نزد ضحاک شاه

سوی طنجه شد پهلوان سپاه

ز دریا و خشک آنچه آورده بود

به دست شه طنجه بسپرده بود

که تا باز خواهد چه آرد هوا

بدین کرده بُد مرد چندی گوا

سرآمد مر آن شاه را روزگار

پسرش از پس او شده شهریار

پسر نیز رفته به راه پدر

نبیره ببسته به جایش کمر

چنان بود رأی شه سرفراز

که آن خواسته خواهد از طنجه باز

بر این کار پوینده ای کرد راست

ز شاه کیان هم بدین نامه خواست

شه طنجه را طمع بربود و گفت

که این آگهی با دلم نیست جفت

گذشتست از این کار سالی دویست

مرا سال نیز از چهل بیش نیست

چنین دام هرگز مگستر به راه

ز گنجم گرت رأی چیزیست خواه

نهی پایت از پایه بیرون همی

که خرگوش گیری به گردون همی

سپهبد بدانست کآنست رنگ

به جنگ آید آن خواسته باز چنگ

ده و دو هزار از سران سپاه

گزید و برون شد به فرمان شاه

به فرّخ نریمان چنین کرد یاد

که کارت همه راه دین باد و داد

گر آیم من ار نه به هر بیش و کم

مزن جز به رآی شهنشاه دم

ببوسیدش از مهر و لشکر کشید

خبر چون بَرِ شاه طنجه رسید

پراکند بس گنج و کین کرد ساز

بی اندازه آورد لشکر فراز

شد از بس که بودش سپاه گران

زمین چون سپهر از کران تا کران

برآمد سپهدار با لشکرش

ز گرد ابر بست از بر کشورش

بر طنجه نزدیک یک روز راه

به گرد دهی خیمه زد با سپاه

مِه ده یکی پیر بُد نامجوی

بسی سال پیموده گردون بدوی

فراوان ز نزل و علف برشمرد

همه برد نزد سپهدار گرد

از آن خواسته دارم خبر

که در طنجه بنهادی از پیشتر

برادرم زندست و با من گواست

در آن نامه هم نام و هم خط ماست

از آن شاد شد پهلوان چون شنود

سوی طنجه شه نامه ای ساخت زود

سر نامه کرد از جهاندار یاد

خداوند دین و خداوند داد

فرازنده هفت چرخ سپهر

فروزنده گیتی از ماه و مهره

دگر گفت کای گمره از کردگار

چه طمع است کاندر دلت کرد کار

بود نزد فرزانه کمتر کس آن

که خیره کند طمع چیز کسان

نکوتر بود نام زفتی بسی

ز خوانی که با طمع بنهد کسی

همانا به چشمت هزاک آیدم

و یا چون تو ابله فغاک آیدم

کزینسان سخن های غاب آوری

همی چشم دل را به خواب آوری

کرا رنگ چهره سیه تر ز زنگ

بدو کی پدید آید از شرم رنگ

هنرهام هر کس شنیدست و دید

تو از ابلهی چون کنی ناپدید

کجا من شتاب آورم بر درنگ

نوند زمان را شود پای لنگ

اگر بر زمین برزنم بانگ تیز

جهد مرده از گور بی رستخیز

به گهواره در هند کودک خروش

چو گیرد ، به نامم نباشد خموش

به چین آتشی کاید از آسمان

برند از تف تیغ تیزم گمان

یکی خواسته کان جهان را بهاست

چو من گردی آورده از چپ و راست

چو در گنجت ای زاغ رخ تیره روز

نهفتی چو اندر زمین زاغ کوز

کنون گویی آگه نی ام ز آن درست

همه کس شناسند کآن نزد تست

سرانت گواه اند بسیار و من

فرستادم اینک به نزدت دو تن

اگر چند باشند بسیار کس

گوا نزد داور دو آرند و بس

اگر باز بفرستی آن خواسته

نان هم که بو دست آراسته

هم از من بود پایه ات نزد شاه

هم از شاه یابی بزرگی و جاه

وگر ناوری آنچه رای آورم

سرو افسرت زیر پای آورم

بر از چرخ کیوان گر ایوان تست

وگر نام دیوان به دیوان تست

سرت را ز گرودن به گرد آورم

دل دوستانت به درد آورم

پیمبر براهیم بود آن زمان

بُدش نام زردشت از آسمان

به صحفش بر این خورد سوگند نیز

بدان دو گوا داد بسیار چیز

به هم با فرستاده شان رنجه کرد

فرستاده آهنگ زی طنجه کرد

چو شه نامه برخواند آن هر دو تن

گوایی بدادند بر انجمن

جز ایشان گوا بود دیگر بسی

ولیکن نیارست دَم زد کسی

دژم زی فرسته شه آورد روی

بدو گفت رو پهلوان را بگوی

چو دیوار بر برف سازی نخست

نگون زود گردد به بنیاد سست

نه هرچ آن بگویند باشد همان

بر راست گم زود گردد گمان

به مردی و گنج و سپاه از تو کم

نی ام، چیست این طمع پر باد و دم

نبودی مرا در جوانی همال

کنون چون بوی کت بفرسود سال

یکی مویم افتاد در کار زار

اگر بینی از بیمت آید چومار

مرا با شهنشاه از این نیست جنگ

به جنگم توئی آمده تیز چنگ

فرستادگان را به خواری براند

دو ره صد هزار از یلان را بخواند

در آهن بیاراست صد زنده پیل

ز طنجه برون خیمه زد بر دو میل

بُد از سرفرازان یکی کینه توز

سپهدار او بود نامش متوز

ز لشکرش نیمی بدو داد بیش

ز بهر نبردش فرستاد پیش

فرسته خبر زی سپهدار برد

سپهبد سبک دست پیکار برد

بیآورد نزدیک دشمن سپاه

به جنگ اندر آمد هم از گرد راه

طلایه بزد بر طلایه نخست

به خون هر سوی غرقه شد بوم و رست

به پیچش گرفتند گردان عنان

سوی سینه ها راست کرده سنان

توگفتی ز بس گرد بالا و پست

که هامون به گردون درآورد دست

یکی ژرف دریا شد از خون زمین

که بُد نزد او چشمه دریای چین

زمانه زمین را همی خون گریست

ستاره ندانست رفتن که چیست

گرفتند زاول گره بی شمار

سلیح و ستور اندر آن کار زار

چو چرخ شب آرایش از سر گرفت

ز ماه تمام آینه برگرفت

فرو هشت زلفین مشکین نگون

ز زر خال زد بر رخ نیلگون

نفرمود پیکار دیگر متوز

که شد گاه آورد و بگذشت روز

به گردان فرستان گرد سپاه

که دارید امشب شبیخون نگاه

کمین ساخت هر جای بالای و شیب

سپاهش کس آن شب نخفت از نهیب

همه شب ز بیم شبیخون متوز

همی بود بیدار تا گشت روز

چو بازی برآورد چرخ روان

به زرین و سیمین دو گوی دوان

یکی گوی سیمین فرو برد سر

دگر گوی زرین برآورد سر

دو لشکر سنان ها برافراختند

کمینگه گرفتند و صف ساختند

زمین را سپهر از گرانی سپاه

نداند همی داشت گفتی نگاه

جهان پهلوان درع گردی چو گرد

بپوشید و بگرفت گرز نبرد

بر او هفتصد سال بگذشته بود

ز گشت سپهری کهن گشته بود

خروشید گفتا مرا خیره خیر

ز بیغاره دشمن کهن خواند و پیر

کنون به کنم رزم و کوشش ز بُن

که بهتر کند کار تیغ کهن

کهن بهتر از رنگ یاقوت و زر

همیدون می از نو کهن نیکتر

مرا گشتِ چرخ ارچه خم داد پشت

همان بیش زورم به زخم درشت

بگفت این و با لشکر از چپ و راست

به جنگ آمد و گرد کوشش بخاست

پر از بومهن شد سراسر جهان

ستاره هویدار و گردون نهان

ز بس در زمین از تف نعل تاب

به دریای قلزم به جوش آمد آب

همی تا دو صد میل در کُه خروش

فتادی و باز آمدی باز گوش

ز بر آسمانی بُد از تیره گرد

زمین زیر دریا بُد از خون مرد

سواران در آن ژرف دریا نوان

چو کشتی درفش از برش بادبان

پُر از دام هامون ز خمّ کمند

به هر دام درمانده گردی به بند

شده لعل گرد از دم خون وتیغ

چو گاه شب از عکس خورشید میغ

ز بس کاینه بُد درفشان ز پیل

همی خاست آتش ز دریای نیل

سپهدار با گرز و نیزه به چنگ

پیاده همی تاخت هر سو به جنگ

به هر گنبدی جست پنجاه گام

همی کوفت گرز و همی گفت نام

گهی دوخت با سینه خرطوم پیل

گهی ریخت خون همچون دریای نیل

چه خیل پیاده چه خیل سوار

ز بد خواه چندان بیفکند خوار

که مر مرگ را گشت چنگال سست

شد از دست او پیش یزدان نخست

به درعش در از زخم مردان جنگ

به هر حلقه در بود تیری خدنگ

شل و ناوک و تیر در مغفرش

فزون ز انبه موی بُد بر سرش

که و دشت پُر کشته بُد پیش و پس

چنین تا شب از رزم ناسود کس

شب تیره چون شعر بافنده گشت

کبود و سه بافت بر کوه و دشت

مراین را به زر پود در تار زد

مر آن را به مشک آب آهار زد

دَرِِ جنگ هر دو سپه شد فراز

به سوی سپه پهلوان گشت باز

ز خون دید هر جای جویی روان

همی هر کسی گفت با پهلوان

که فردا اگر پیشت آید متوز

نخستین جز از وی ز کس کین متوز

که سالار این بیکران لشکر اوست

برین شهسواران خاور سر اوست

درفشش نهنگست و خفتان پلنگ

سیاه اسپ و برگستوان لعل رنگ

ز پولاد و دُر آژده مغفرش

پرندین نشان بسته اندر سرش

نبرده درفشش برون سپاه

بیاید بود هر سوی کینه خواه

برون آمد امروز تند از کمین

فراوان سران زد زما بر زمین

ندیدیم جز تو چنان نیز گُرد

به زور تن و مردی و دستبرد

جهان پهلوان گفت کامروز جنگ

چو شد تیز، جستمش نآمد به چنگ

چو خور تیغ رخشان ز تاری نیام

کشد، گردد از خون شب لعل فام

هر آنجا که فردا به چنگ آرمش

به یک دَم زدن زنده نگذارمش

وز آن سو سپه با متوز دلیر

سخن راندند از سپهدار چیر

که گفتند گرشاسب پیرست و سست

جوان کی تواند چنان رزم جست

کنون تیز دندان تر آمد به جنگ

که دندان نماندستش از بس درنگ

کجا جستی از جای و جستی ستیز

چو آتش بُدی تند و چون باد تیز

فکندی به هر زخم پیلی نگون

بکُشتی به هر حمله ده تن فزون

گرفتی دُم اسپ و بفراختی

به هم با سوارش بینداختی

متوز جفا پیشه گفت این نبرد

همه سخت از آن باد بو دست و گرد

چو گردد شب از تیرگی نا امید

سپیده برآرد درفش سپید

من و گرز و گرشاسب و آوردگاه

سرش بر سنان آورم پیش شاه

سپیده چو شب را به بر درگرفت

شبش کرد بدرود و ره برگفت

ببد سیم دریا زمین زرّ زرد

خم آهن کُه و آسمان لاژورد

گرفتند گردان به کین ساختن

جهان از یلان گشت پر تاختن

ز غرّیدن کوس و شیپور و نای

ز بانگ جرس وز جرنگ درای

سته مغز کیوان و بی هوش گشت

دل و زَهره زُهره پر جوش گشت

دُم اسپ کوته شد و تک دراز

فرازی ببد پست و پستی فراز

ز بس تیرگی چهر گیتی فروز

سه گشت، گفتی شب آمد به روز

سَرِ گرد با جان به جوزا رسید

تن گشته با خون به دریا رسید

درنگ جهان گفت گیتی شتاب

از آهن روان خون چو از سنگ آب

یلان را به خون غرقه تیغ و سپر

یکی جان سپار و یکی تن سپر

پر از شیر غران ز نعره زنان

پر از مار پرّان ز خشت آسمان

ز خرطوم پیل و سَرِ جنگجوی

همه دشت پاشیده چوگان و گوی

چو مرغی شده مرگ پرش خدنگ

ز سرنیزه منقارش و خشت چنگ

یلان را به منقار درّنده ناف

سران را به چنگال تارک شکاف

در آن رزم زاول گره یکسره

شکسته شدند از سوی میسره

برایشان یکی گرد سالار بود

که عم زادِ فرّخ سپهدار بود

نهاد اندر آوردگه پای پیش

سپه را فرو داشت بر جای خویش

بسی کشت چندان که سرگشته شد

سرانجام در رزمگه کشته شد

سپهبد بر آن درد تند از کمین

به زیر آمد از پیل با گرز کین

دو دستی همی کوفت از پیش و پس

نیارست با زخمش اِستاد کس

مگر توبئی کآمد از صفّ جنگ

یکی خشت چون مار پیچان به چنگ

بیفکند او را و ناسود هیچ

گریزان عنان را ز پس داد پیچ

گرفت از هوا خشت او پهلوان

بینداخت و بردوختش پهلوان

متوز از کمینگه برانگیخت اسپ

عمودی به دستش چو ز آهن فرسپ

بیفکند چندان سر از چپ و راست

چو گرشاسب را دید بگریخت خواست

سپهبد به یک تک در اسپش رسید

برآورد گرز و غوی برگشید

چنان زدش و با اسپ برهم فکند

که از زورش اندر زمین خم فکند

دلیران ایران پسش هر که بود

به زین کوهه بر سر نهادند زود

گرفتند هر سو رَهِ کارزار

فکنده شد از طنجه ای سی هزار

گریزنده جان در تک پای دید

نبد پای کس کاو ز یک جای دید

ز درج شبه سر چو شب باز کرد

به پیرایه پیوستن آغاز کرد

بتی گشت گیسوش رنگ سیاه

زنخدانش ناهید و رخ گرد ماه

شد طنجه تازنده از جای جنگ

ز پس باز شد تا در شهر تنگ

سپه را ز سر باز نو ساز کرد

دل جنگیان یک به یک باز کرد

دگر گفت پیروز گاه نبرد

ز بختست نز گنج و مردان مرد

بکوشید یکدست فردا دگر

دهد بختم این بار یاری مگر

چو گرشاسب تنها دراید به جنگ

ز هر سو بر او ره بگیرید تنگ

به زخمش فرازید بازو همه

شبان کز میان شد چه باشد رمه

به کشتی بُنه هر چه بُد کرد بار

سپه بُرد نزدیک دریا کنار

که تا گر دگر بارش افتد شکست

به دریا گریزان شود دوردست

همه شب بدین رای بفشرد پی

درازیّ شب کرد کوته به می

چو شاه حبش سوی خاور گریخت

همه رخت و دینار و گوهر بریخت

شه روم بنشست بر تخت عاج

درآویخت زایوان پیروزه تاج

دو لشکر به هم کینه خواه آمدند

دلیران ناوردگاه آمدند

غو کوس تند شد و گرد میغ

در آن میغ خون آب شد برق تیغ

برآویخت یک باره با مهر خشم

خرد را سترگی فرو بست چشم

همی تاخت خنجر ز گرد سیاه

چو ایمان پاک از میان گناه

کمان شد یکی برزگر تخم کار

وزآن تخم پیگان ودل کشتزار

از آن تخم هر کشت کآمد دُرست

ز خون خورد آب و برش مرگ رُست

ز پاشیده خرطوم پیلان به تیغ

تو گفی همه مار بارد ز میغ

سر خشت گفتی می آشام شد

صفش بزم و می خون و دل جام شد

دلیران بر اسپان کفک افکنان

بدین دست گرز و ، به دیگر عنان

روان خون به زخم از بر پشت پیل

چو ز آب بقم چشمه بر کوه نیل

روان هر سوی اسپی هراسان ز جای

سوارش نه پیدا و زین زیر پای

سپهدار بر زنده پیلی دمان

همی تاخت آورده بر زه کمان

کجا بُد سری با درفشی به دست

به پیکان همی دوخت و افکند پست

ز تیرش تو گفتی که در مغز و ترگ

همی آشیان کرد زنبور مرگ

چو یک چند بر پیل پیوست جنگ

پیاده ببد تیغ و نیزه به چنگ

برد بر کمربند چاک زره

به نعره گسست از گریبان گره

به تیغ و سنان هر کجا کینه توخت

گهی دل درید و گهی سینه دوخت

همی داد شمشیرش اندر شتاب

هم اندر هوا کرکسان را کباب

به هر بار کاو گرز بفراشتی

به زنهار مَه بانگ برداشتی

به هر تیر کاو برگشادی ز زه

زمانه زدی نعره گفتی که زه

سر خنجرش لاله کارنده بود

ز درع یلان حلقه بارنده بود

تو گفتی به هر حلقه گردون دو نیم

همی ری نکارد ز پولاد میم

هزار از دلیران جوینده کین

به گردش تنوره زدند از کمین

بدانسان زدندش همی چپ و راست

که در کوه ودریا چکاچاک خاست

شل و خنجر و گرز چندان سپاه

چه بر ترگ او بر چه بر کوه کاه

تو گفتی همی زخم آن سرکشان

گل افشان شمردی نه آهن فشان

شه طنجه آمد چو تند اژدها

بر اوکرد در گرد خشتی رها

نبد سود، برگاشت روی از نبرد

برادرش پیش اندر آمد چو گرد

بپوشیده خفتان و نیزه به دست

برادرشبه زیر اسپ چون کوه پولاد بست

بینداخت زی پهلان خشت و رفت

پسش پهلوان رفت چون باد تفت

گرفتش دُم اسپ و از جای خویش

برآورد و بنداخت سی گام پیش

برآنگونه زد نعره ی کوه کاف

که سیمرغ بگریخت از کوه قاف

تن افکند بر قلب لشکر به کین

دلیران ایران پسش هم چنین

چنان جنگ بر جنگیان تیز شد

که دست و گریبان هم آویز شد

تو گفتی ز خون چرخ جوشد همی

زمین چادر لعل پوشد همی

به هر گوشه آویزش سخت بود

سر و کار با گردش بخت بود

ز غریدن کوس ترسان هژبر

عقاب از تف تیغ پرّان در ابر

ز گرد آسمان در سیاهی شده

ز جوشن زمین پشت ماهی شده

بریده ز تن جان امید از نهیب

چو عشق از دل مهرجویان شکیب

گشاینده شمشیر بند از زره

چو باد از سَرِ زلف خوبان گره

چو ابرش شده چرمه از خون مرد

شده باز چون چرمه ابرش ز گرد

یلان را رخ و کام پرخون و خاک

چه خفتان چه برگستوان چاک چاک

بریده بر او جوشن از تیغ تیز

زره پاره و ترگ ها ریز ریز

فسرده به خون اندرون تیغ ز مشت

پُر از آبله کف ز زخم درشت

شه طنجه برگاشت روی از نهیب

سپاهش گرفتند بالا و شیب

گریزنده دیدی گروها گروه

چه از سوی درا چه از سوی کوه

چو نخچیر بر کُه یکی با شتاب

یکی همچو ماهی دوان زیر آب

دگر تن به شهر اندر انداختند

به باره ره جنگ برساختند

چو بفکند زرّین سپر آسمان

مَهِ نو به زه کرد سیمین کمان

خبر زان بُنه شد به گرشاسب زود

کجا شه به کشتی فرستاده بود

برافکند کس تا گرفتند پاک

شه طنجه را دل شده از درد چاک

فروهشت در شب ز باره رسن

به دریا گریزنده شد با دو تن

سیه پوش گیتی چو شد زرد پوش

کُه کهربا برزد از چرخ جوش

سپهدار با شهر برساخت جنگ

بپیوست رزمی گران بی درنگ

چو لشکر شد آگه که بگریخت شاه

دگر کس نیارست شد رزم خواه

تن از باره یکسر فکندند زیر

به کین دست ایرانیان گشت چیر

فکندند در شهر خرسنگ و خاک

از آن پس به آتش سپردند پاک

شه طنجه را نزد دریا کنار

گرفتند از ایران گروهی سوار

که زورقش را باد گم کرده بود

ز دریا به خشک از پس آورده بود

ورا زی سپهدار با آن دو تن

ببردند، در حلق بسته رسن

سپهدار گفت ای بد زشت کیش

خوی بد چنین آورد کار پیش

خوی نیک همچون فرشتست پاک

خوی بد چو دیوست بی ترس و باک

ز فرزند وز جفت و تخت شهی

بماندی و خواهی شد از جان تهی

پس آن خواسته جملگی را درست

همیدون از آن هر دو تن بازجست

ببریدشان گوشت یکسر به گاز

بمردند و کس هیچ نگشاد راز

چنینست کار طمع را نهاد

بسا کس که داد از طمع جان به باد

ز طمعست کوته زبان مرد آز

چو شد طمع کوته زبان شد دراز

چو برداشتی طمع از آنچت هواست

سخن گر ز کس برنداری رواست

از آن هر سه چون پهلوان دل بشست

همه کاخ شه گشت و هر سو بجست

ز سنگ سیه خانه ای ناگهان

بدید، اندرو کرده گنجش نهان

همه چیزها یک به یک برده نام

به سنگ اندرون کنده دیوار و بام

به در بر نوشته که این خواسته

جهان پهلوان راست ناکاسته

ببد شاد دل وز جهان آفرین

برآن شاه کآن ساخت کرد آفرین

ببرد آن هم خواسته سر به سر

از آن پس نیازرد کس را دگر

همه طنجه را از سر آباد کرد

اسیرانش را یکسر آزاد کرد

فراوان ز هر شهر و هر بوم و مرز

نشاند اندرو مردم کشت ورز

هم از تخم شه پادشاهی نشاست

بر او رسم باژ آنچه بُد کرد راست

نوندی بدین مژده زی شهریار

در افکند و ره را برآراست کار

چه چیز آمد این خواست کز جهان

کسی نیست بی آزش اندر نهان

چو باشد جهانی بدو دشمنست

چو نبود غم جان و رنج تنست

ایا آز را داده گردن به مهر

دوان پیش او هر زمان تازه چهر

به گیتی در آنست درویش تر

کش از آز بر دل گره بیش تر

هر آن سر که او آز را افسرست

به خاک اندرست ار ز مه برترست

بوی بنده آز تا زنده ای

پس آزاد هرگز نئی بنده ای

یکی چاه تاریک ژرفست آز

بُنش ناپدید و سرش پهن باز

سراییست بروی بی اندازه در

چو یک در ببندی گشاید دگر

به هر راه غولیست گسترده دام

منه تا توان اندرین دام گام

پراکنده عمر و درم گرد گشت

بخور کت به خواری بباید گذشت

چنان کآمدی رفت خواهی تهی

تو گنج از پی گنج بانی نهی

نهم گویی ازبهرفرزند چیز

مبر غم، که چیزش بود بی تو نیز

کسی را جهانبان ز بُن نافرید

که از پیش روزی نکردش پدید

ترا داد و آنکس که پیوند تست

دهد نیز آن را که فرزند تست

سپهبد چو از طنجه برگاشت باز

بگشت اندر آن مرز شیب و فراز

همی خواست تا یکسر آن بوم و بر

ببیند که کم دید بار دگر

چو یک هفته شد دید کوهی چو نیل

بدو رودی از آب پهنا دو میل

درختان رده کرده بر گرد رود

تنه لعلگون شاخهاشان کبود

بدان شاخ ها برگ ها سبز و تر

نه آهن نه آتش بر او کارگر

وزو هر که کندی به دندان برش

نبردی دگر درد دندان سرش

ز بهر شگفتی بزرگان و خُرد

به نی ز آن فراوان بریدند و برد

از آن پس بر سبزدشتی رسید

همه کو کنار و گل و سبزه دید

چنان بُد بزرگیّ هر کوکنار

که پر گشتی از گوشه او کنار

دگر دید مرغی به تن خوب رنگ

بزرگیش هم برنهاد کلنگ

یکی مرغ کوچکتر از فاخته

همیشه پسش تاختن ساخته

همه ساله بر طمع پیخال اوی

بدی مانده در سایه بال اوی

هر آن گه که پیخال بنداختی

وی اندر هوا آن خورش ساختی

سپهدار از اندیشه شد خیره سر

همی گفت کاین بخش یزدان نگر

بدین آن دهد کآید آن را برون

درین بخش او راه داند که چون

یکی گفت مرغی چو رنگی تذرو

همانجاست در بیشه بید و غرو

نداند ز بن برچدن دانه چیز

که کورست وکور آید از خایه نیز

همه روز نالان و جوشان بود

به یک جای تا شب خروشان بود

دگر مرغکی کوچک آید فراز

دهدش آب و چینه به روز دراز

چو از بس چنه پرشود ژاغرش

گرد زورمندی تن لاغرش

خروشنده از جای بجهد دژم

مرین کوچکک را بدرّد ز هم

برین بوم و بر هر کس از راستان

زند بی وفا را از او داستان

دهی دید جای دگر چون بهشت

ز پیرامنش باغ و بسیار کشت

برآورد بت خانه ای زو به ماه

درش جزع رنگین سپید و سیاه

زمینش به یکپاره از لاژورد

همه بوم و دیوار مینای زرد

درو شیری از سیم و تختی به زیر

بتی کرده از زرّ بَرِ پشت شیر

به دست آینه چون درفشنده مهر

بدآن آینه درهمی دید چهر

هرآن دردمندی که بودی تباه

چو کردی بدآن آینه در نگاه

چو چهرش ندیدی شدی زین سرای

ورایدون که دیدی، شدی باز جای

شب تیره بی آتش تابناک

بُدی روشن آن خانه چون روز پاک

بت آرای خیلی در آن انجمن

که بودندی از پیش آن بت شمن

جدا هر یکی هدیه ای کرده ساز

ببردند پیش سپهبد فراز

بپرسید از ایشان جهان پهلوان

کزینسان دهی و آب هر سو دوان

سرا و دز و کشتش ایدون بسی

چرا جز شما نیست ایدر کسی

دژم هر کسی گفت کز راه راست

یکی بیشه نزدیک این مرز ماست

ددی در وی از پیل مهتر به تن

چو تند اژدها زهر پاش از دهن

تن او یکی هشت پای و دو سر

سرش از دو سو، پای زیر و زبر

چو شد پای زیرینش از کار و ساز

بگردد برآن پای کش از فراز

همش چنگ شیرست و هم زور پیل

بدرّد به آواز کوه از دو میل

شگفتیست جویان خون آمده

ز دریای خاور برون آمده

به چنگ از کُه و بیشه شیر آورد

به دَم کر کس از ابر زیر آورد

کمینی نهد هر زمان از نهان

برد هر که یابد ز ما ناگهان

به راهش بویم از نهان دیده دار

گریزیم چون او شود آشکار

تهی شد ده از مردم و چارپای

نماندست جز ما کس ایدر به جای

همی شد نشاییم زن بوم و رست

که این جای بُد زادن ما نخست

برین بام بتخانه دلفروز

نشسته بود دیده بانی به روز

که تا چونش بیند زند نعره زود

ز هامون گریزیم در ده چو دود

سپهدار پذرفت کامروز من

رهایی دهمتان از این اهرمن

سپه برد تا نزد بیشه رسید

بَر بیشه صفّ سپه برکشید

چنان تنگ درهم یکی بیشه بود

که رفتن درو کار اندیشه بود

درختانش سر در کشیده به سر

چو خطّ دبیران یک اندر دگر

همه شاخ ها تا به چرخ کبود

به هم برشده تنگ چون تار و پود

تو گفتی سپاهیست در جنگ سخت

وزو هست گردی دگر هر درخت

کشان شاخ ها نیزه و گرز بار

سپر برگ ها و سنان نوک خار

ز بس برگ ریزش گه باد تیز

گرفتی جهان هر زمان رستخیز

نتابیدی اندر وی از چرخ هور

ز تنگی بسودی درو پوست مور

نی اش گفتی از برگ و خار از گره

مگر تیغ این دارد و آن زره

به پهلوی بیشه یکی آب کند

برش خفته دد همچون کوهی بلند

بپوشید خفتان کین پهلوان

برافکند بر پیل برگستوان

به صندوق در رفت با ساز جنگ

همی راند تا نزد او رفت تنگ

سوی روشن پاک برداشت دست

از او خواست زور و به زانو نشست

زه آورد بر چرخ پیکار بر

ز دستش گره زد به سوفار بر

یکی فیلکی سود سندان گذار

بزد دوخت بر هم ز فرش استوار

دد آن گه سر از جای بر کرد تیز

به پیل اندر آمد به خشم و ستیز

به چنگال بفکند خرطوم اوی

به دندان بکندش سر از تن چو گوی

زدش نیزه بر سینه گرد دلیر

ز صندوق با گرز کین جست زیر

چنان کوفت بر سرش کز زخم سخت

در آن بیشه بی برگ و بر شد درخت

همی چند زد بر سرش گرز جنگ

تن پیل خست او به دندان و چنگ

چنین تا همه ریخت مغز سرش

به زهر و به خون غرقه گشته برش

بمالید رخ پهلوان بر زمین

گرفت آفرین بر جهان آفرین

که کردش بر آن زشت پتیاره چیر

که هم اژدها بود و هم پیل و شیر

همان گه بیاکند چرمش به کاه

برافکند بر پیل و برداشت راه

به سوی بیابانی آمد شگفت

شتابان بیابان به پی برگرفت

به نزدیکی بادیه روز چند

چو شد، دید در ره حصاری بلند

هم سنگ دیوارِ برج و حصار

ز گردش روان ریگ و جای استوار

بر او نردبانی هم از خاره سنگ

یکی راهش از پیش دشوار و تنگ

از آهن دری بر سر نردبان

بر او مردی از چوب چون دیده بان

بر آیین تیرافکنانش نشست

کمانی و تیری گرفته به دست

بر آن پایه نردبان هر که پای

نهادی، سبک مرد چوبین ز جای

به تیرش فکندی هم اندر زمان

شدی تیر او بازسوی کمان

به درع و سپر چند کس رفت تفت

همین بود و شد کشته هر کس که رفت

جهان پهلوان خواست درع نبرد

خدنگی بینداخت بر چشم مرد

چنان زد که یک نیزه بفراختش

ز بالا به ریگ اندر انداختش

هم اندر پی آهنگ افراز کرد

ز بر قفل بشکست و در باز کرد

یکی شیر دید از پس دَر بپای

ز روی و ز مس کرده جنبان زجای

به کردار کوره پر آتش دهان

دمادم درخش از دهانش جهان

سپهبد ز فرازنگان باز جُست

طلسمش که چون بود شاید درست

یکی گفت هست آتش تیز تفت

درین سنگ¬ کش¬زیرچاهست ونفت

ز چشمه همی زاید آن نفت زیر

وزاو گیرد آتش همی کام شیر

همان جنبش مرد و تیر و کمان

ازین آتش و نفت بُد بی گمان

چنان ساخت فرزانه پیش بین

که تا گیتیست این بود هم چنین

به چاره شدند اندر آن جای تنگ

همه بوم و دیوار بُد خاره سنگ

ز مرمر برافراز بام و حصار

یکی قبه جزعین ستونش چهار

دراو تختی از زرّ و مردی دراز

برآن تخت بُد مرده از دیرباز

گرفته همه تنش در قیر و مشک

گهر برش و از زیر کافور خشک

به طمع آنکه رفتی برش ز آزمون

زدی بانگ و بی هُش فتادی نگون

چنان کرد فرزانه ز آن مرد یاد

کز اختوخ پیغمبرش بد نژاد

کجا نام اختوخ دانی همی

دگر نامش ادریس خوانی همی

دژم پهلوان با دلی پرشگفت

تهی رفت از آن جا و ره برگرفت

به ایران سوی شاه با فرّهی

چو آمد به شاه کیان آگهی

پذیره شدش منزلی بیش و کم

نشست از بر تخت با او به هم

ببوسید و پرسید چیزی که دید

سپهبد همی گفت و شه زو شنید

پس آن چرم پتیاره کآورده بود

بیآورد و شاه و سپه را نمود

کهی بد دو سر بر وی و هشت پای

که ده زنده پیلش نبردی ز جای

همه کام دندان پیل و نهنگ

همه پنجه چنگال شیر و پلنگ

ازو خیره شد شاه با هر که بود

همی هر کسی پهلوان را ستود

فکندند بر درگه شهریار

بر او مردم انبوه شد صد هزار

پس از پهلوان باز پرسید شاه

که چون طنجه کندی و بردی سپاه

چرا کردی آباد بار دگر

چنین داد پاسخ یل پرهنر

که هنگام ضحاک گیتی ستان

نهادم یکی شهر چون سیستان

نشایستی اکنون که شاهی تراست

شدی شهری از بنده با خاک راست

چو پولی است زی آن جهان این جهان

در او عمر ماه راه و ما کاروان

چو از بهرم آن کاو شد آباد داشت

به دیگر کس آباد باید گذاشت

پس از گنج طنجه سخن کرد یاد

هر آنچ از ره آورد شه را بداد

نپذرفت شه زان همه هیچ چیز

دگر چیز بخشیدش از گنج نیز

از آن پس یکی مه ز شادیّ و می

نیاسود با وی جهاندار کی

همی خواست کآسوده گردد ز رنج

که تا رفت زی طنجه بُد سال پنج

چو شد چهره ادهم شب سپید

به زربفت روزش بپوشید شید

سر مه رسید از نریمان پگاه

دو نامه به نزد سپهدار و شاه

بسی آفرین کرد بر شاه و داد

بسی بویه پهلوان کرده یاد

چو برخواند نامه یل نامجوی

براند از دو دیده به رخ بر دو جوی

شدش موی کافوری از اشک پر

چو بر شفشه سیم خوشاب دُر

بدانست شه کآرزو راز کرد

دگر روز کار رهش ساز کرد

ز گنجش بسی گونه گون هدیه داد

سوی سیستانش فرستاد شاد

نریمان چو زاین مژده آگاه گشت

زد آیین و گنبد همه کوه و دشت

زمین رنگ باغ بهاران گرفت

هوا از درم ریز باران گرفت

ز دیبا تو گفتی بر آن شهر بر

بگسترد همواره سیمرغ پر

دو فرسنگ بد لشکر آراسته

غو کوس و نای از جهان خاسته

پیاده ز دو سوش دیوار بست

سپر در سپر تیغ و نیزه به دست

برافکنده بر پیل بر خیل خیل

چه برگستوان و چه دیبا جلیل

میان اندر آراسته پیل سام

به دیبای چینیّ و زرین ستام

بر او سام بر کتف کوبال خویش

زره از پس و گرز و خفتانش پیش

درفش نریمان ز بالای سر

فروهشته از پیل گرز و سپر

نریمان ز پس با همه سروران

تبیره زنان پیش و رامشگران

خزان و بهاریست گفتی به هم

ز دینار باریدن و از درم

چو آمد به تنگی سپهدار شیر

سبک سام گرد آمد از پیل زیر

گرفتش به بر پهلوان گزین

نریمان فرخنده را همچنین

همه راه بودند با می به دست

شدند اندر ایوان به هم شاد و مست

بیاسود هر کس ز شادی و کام

ز کف پهلوان نیز ننهاد جام

هر آنچ از ره آورد بُد نام را

سراسر ببخشید مر سام را

سپاس جهانبان بسی یاد کرد

که جانش به دیدار او شاد کرد

دل و رای از آن پس برافروختش

شکار و سواری بیاموختش

بدان گه که سالش ده و چار شد

سوار و دلیر و صف آوار شد

به هم برزدی لشکری در نبرد

ربودی به نیزه ز زین کوهه مرد

بدی پیل در صفّ کین رام او

شدی غرقه غوّاص در جام او

از آن پس جهان پهلوان گاه چند

همی زیست خرم دل و بی گزند

چو بر هفتصدش شد سی و سه سال

ز تن مرغ عمرش بیفکند بال

جهان کند بیخ درنگش ز جای

سر زندگانیش را زد به پای

به نخچیر بُد روزی آمد ز دشت

هم از پی بیفتاد و بیمار گشت

بدانست کش بست بند سپهر

جهان خواهد از جانش بگسست مهر

بفرمود تا بیند اختر شمار

که بهره چه ماندستش از روزگار

ستاره شمر دید و آن گه به درد

چنین گفت گریان و رخساره زرد

که ده روز اگر بگذرد بی زیان

زید شاد با کام دل سالیان

سپهبد بدانست راز سپهر

که از وی جهان پاک ببرید مهر

هر آنکس که بودش ز پیوند و خویش

همه خواند و بنشاند بر گرد خویش

چنین گفت کای نامداران من

همه نیکدل غمگساران من

مرا زایزد آمد به رفتن پیام

بر اسپ شدن کردم اکنون لگام

چه بر اژدها و چه بر دیو و شیر

به مردی بُدم گاه پیکار چیر

کنون با کسی خواستم کارزار

که پیشش نتابد چو من صدهزار

چرا خوار شد مرگ و ما چون چرا

به جان خوردنش نیست چون و چرا

دمان اژدهاییست ریزنده خون

سر و دست سیصد هزارش فزون

به هر سرش بر صد دهانست پیش

به هر دست بر چنگ سیصد چو بیش

به هر جانور چنگ تیزش دراز

به هر سرش چون دیده بان دیده باز

نتابد ز پیل و نترسد ز شیر

نه از کین شود مانده نز خورد سیر

نه بر شاه و بر بنده آرایشش

نه بر خوب و بیچاره بخشایشش

ز هر دوده کانگیخت او دود زود

دگر ناید از کاخ آن دوده دود

یکی تند تیر افکنست از کمان

که تیرش نیفتد خطا بی گمان

چو در باختر راند تیر از کمین

زند بر نشانه به خاور زمین

کنون چون نهادم سوی راه گوش

کِه ومِه نیوشید پندم به هوش

پس از من همه راه داد آورید

به نیکیم گه گاه یاد آورید

ز دل جز به یزدان منازید کس

همه نیک و بد زو شناسید و بس

ز یزدان و فرمان شاه و خرد

مگردید کز بن نه اندر خورد

مجویید همسایگی با بدان

مدارید افسوس بر بخردان

به درد کسان دل مدارید شاد

که گردون همیشه نگردد به داد

بسازید با خوی هرکس به مهر

ز نیکان به تندی متابید چهر

ممانید بر کهتران کار خوار

نکوهیدگان را مگیرید یار

به مست و به دیوانه مدهید پند

مخندید بر پیر و بر دردمند

مبرّید پیوند خویشان ز بن

مگویید درویش را بد سُخن

همه دوستان را به مهر اندرون

گه خشم و سختی کنید آزمون

سزاوار درخور گزینید جفت

به چیز کسان کش مباشید و زفت

کس از گنده پیران و بیگانه نیز

ممانید در خانه و دزد چیز

به نرمی چو کاری توان برد پیش

درشتی مجویید از اندازه بیش

مبندید دل در سرای سپنج

کش انجام مرگست و آغاز رنج

دو روی و فریبنده و زشت خوست

به کردار دشمن به دیدار دوست

یکی شادی آن گه رساند به مرد

که پیش آورد ده غم و رنج و درد

چنان کز نیاکان مرا هست یاد

شما را ز من یکسر این پند باد

شدم من، به اندرز من بگروید

ز من پاک بدرود و خشنو بوید

چو روز پدر یکسر آید به سر

به جایش نشاید کسی جز پسر

نریمان مرا از پسر برتریست

چو من رفتم او مر شمارا سرست

شمارید پیمانش پیمان من

که فرمان او هست فرمان من

بخواهید چیزی که دارید رای

از آن پیش کِم رفتن آید ز جای

شد آن انجمن زار و گریان بروی

برآمد غریویدن های و هوی

همه زار گفتند هرگز مباد

که ما بی تو باشیم یک روز شاد

چو ما خشندیم از تو فرزانه رای

تو جاوید خشنود باش از خدای

برفتند گریان و گرشاسب باز

دگر باره شد با نریمان به راز

بدو گفت کآمد سر امّید من

ز دیوار در رفت خورشید من

چو مرگ آمد و کار رفتن ببود

نه دانش نماید نه پرهیز سود

ره پیری و مرگ را باره نیست

به نزد کس این هر دو را چاره نیست

دلم زین به صد گونه ریش اندرست

که راهی درازم به پیش اندرست

به ره باز خوهی که پیدا و راز

نیابد کسی زو گذر بی جواز

یکی شهر نو ساختم چون زرنج

بسی گنج گرد آوردیم به رنج

به تو ماندمش چون من آباد دار

به فرزندمان همچنین یادگار

پس از من چنان کن که پیش خدای

بنازد روانم به دیگر سرای

نگر تا گناهت نباشد بسی

به یزدان ز رنجت ننالد کسی

فرومایه را دار دور از برت

مکن آنکه ننگی شود گوهرت

ازآن ترس کاو از تو ترسان بود

وگر با تو هزمان دگرسان بود

مکن با سخن چین دوروی راز

که نیکت به زشتی برد پاک باز

به کس بیش از اندازه نیکی مکن

که گردد بداندیش بشنو سخن

چو زاندازه تن را فزایی خورش

گرد دردمندی ز بس پرورش

شب و روز بر چار بهره بپای

یکی بهره دین را ز بهر خدای

دگر باز تدبیر و فرجام را

سیم بزم را، چارم آرام را

به فرهنگ پرور چو داری پسر

نخستین نویسنده کن از هنر

نویسنده را دست گویا بود

گل دانش از دلش بویا بود

به فرمان نادان مکن هیچ کار

مشو نیز با پارسا باد سار

مده دل به غم تا نکاهد روان

به شادی همی دار تن را جوان

ببخشای بر زیردستان به مهر

برایشان به هر خشم مفروز چهر

که ایشان به تو پاک ماننده اند

خداوند را همچو تو بنده اند

چنان زی که از رشک نبوی به درد

نه عیب آورد عیب جوینده مرد

بود زشت در مرد جوینده رشک

چو دیدار بیماری اندر پزشک

سپیدی به زر اندر آهو بود

اگرچند در سیم نیکو بود

به گیتی آور از دل پناه

که آیی به منزل به هنگام راه

چو دستت رسد دوستان را بپای

که تا در غم آرند مهرت بجای

ز دشمن مدار ایمنی جز به دوست

که بر دشمنت چیرگی هم بدوست

به هر کار مر مهتران را دلیر

مکن، کانگهی بر تو گردند چیر

مگردان از آزادگان فرّهی

مده ناسزا را بدیشان مهی

به آغالش هرکسی بد مکن

نشانه مشو پیش تیر سخن

مخند ار کسی را سخن نادُرست

که گویایی جان نه در دست تست

کِرا چهره زشت ار سرشتش نکوست

مکن عیب کآن زشت چهری نه زوست

نکوکار با چهرهٔ زشت و تار

فراوان به از نیکوی راستکار

گناهی که بخشیده باشی ز بن

سخن زان دگر باره تازه مکن

چنان زی خردمند و دانا و راد

که تا بر بدت کس نباشند شاد

کرا نیست در دوستی راستی

بیفشان تو از گرد او آستی

مگیر ایچ مزدور را مزد باز

پرستندگان را مپیچ از نیاز

مکن بد که چو کردی و کار بود

پشیمانی از پس نداردت سود

میاسای از اندیشهٔ گونه گون

که دانش ز اندیشه گردد فزون

به کاری که فرجام او ناپدید

مبر دست کآن رای را کس ندید

به هرجای بخشایش از دل میار

نگر تا همی چون کند روزگار

ز یکیّ ستاند همی هوش و رای

زیکیّ سر، از دیگری دست و پای

برآن کوش کت سال تا بیشتر

بری پایگاه از هنر پیشتر

هنرها به برنایی آور پدید

ز بازی بکش سر چو پیری رسید

به تو هرکسی را که بگذاشتم

نکودارشان همچو من داشتم

بگرد از جهان راه مِهرش مپوی

از آن پیشتر کز تو برگردد اوی

چو رخشنده تیغم ز تاری نیام

برآید، شود لاله ام زردفام

تن ام را به عنبر بشوی و گلاب

بیا کن تهی گاهم از مشک ناب

بپوشم به جامه بر آیین جم

کفن و آبچین ده به کافور نم

ستوانی از سنگ خارا برآر

ز بیرون بر او نام من کن نگار

به گردم همه جای مجمر بنه

به آتش دمان عود و عنبر بنه

از آن پس دِر خوابگه سخت کن

دل از دیدنم پاک پَردَخت کن

ز پوشیده رویان ممان کس به کوی

که بیگانگانشان نبینند روی

شکیب آور از درد و بر من مشیب

که از مهر بسیار بهتر شکیب

به یک مه بمان سوک تا بد گمان

نگوید به مرگم بُدی شادمان

زکم توشه هرکس که بینی نژند

اگر پولی و چشمهٔ کندمند

براین هر یکی ده یک از گنج من

هزینه به مردم کن از رنج من

ز زندان درآور کرا نیست خون

رها کن خراج دوساله برون

ز بی آبی آن را که ویران ببود

نشان مرد و، دِه ساز و کشت و درود

چنان کن که هر کس که آید ز راه

برد توشه زورایگان سال و ماه

در اندرزنامه سخن هرچه گفت

نبشت و چو جان داشت اندر نهفت

زوی هرچه آمخت از راه دین

بیآموخت فرزند را همچنین

از آن پس چو روز دهم بود خواست

خورش آرزو کرد و بنشست راست

بخورد اندکی وز خورش بازماند

سبک سام را با نریمان بخواند

چنین گفت کز بهر زخمم زمان

گشاید کنون مرگ تیر از کمان

بوید از پی جان غمگین من

یک امروز هردو به بالین من

مگر کِم روان چون هراسان شود

به روی شما مرگم آسان شود

بگفت این و از دیده آب دریغ

ببارید چون ژاله بارد ز میغ

دَمش هر زمان گشت کوتاه تر

دلش زان دگر گیتی آگاه تر

به لب باد سردی برآورد و گفت

که ای پاک دادار بی یار و جفت

جهان را جهاندار و یزدان توی

برآرندهٔ چرخ گردان توی

زمین و زمان کردهٔ تست راست

برآن و براین پادشایی تراست

همه پادشاهان به تو زنده اند

توی پادشه دیگران بنده اند

به تو هم به پیغمبران تو پاک

گوایی دهم ترسم از تست و باک

پشیمانم از هرچه کردم گناه

ببخشای و نزد خودم ده پناه

چو گفت این سخن جان به یزدان سپرد

گرفتند زاری بزرگان و خرد

از ایوان به کیوان برآمد خروش

زبرزن فغان خاست و ز شهر جوش

بر آن خانه پاک آتش اندر زدند

همه کاخ و گلشن به هم برزدند

دل و جان هرکس چنان غم گرفت

که ماهی به دریاب ماتم گرفت

هوا زاشک مرغان پر از ژاله شد

کُه از بانگ نخچیر پرناله شد

همان روز بگرفت نیز آفتاب

نمود ابر از آن پی به باران شتاب

به هر گوشه ای گریه ای خاسته

به هر خانه ای شیون آراسته

زنان رخ زنان بانگ و زاری کنان

کُنان مویه و موی مشکین کنان

به فندق دو گلنار کرده فکار

به دُر از دو پیلسته شویان نگار

بزرگان همه در سیاه و کبود

ز دو دیده ابر از دورخ کرده رود

سرشک همه لعل و، رخسار زرد

بر از زخم نیلی و، لب لاجورد

بریده دُم اسپ بیش از هزار

نگون کرده زین و آلت کارزار

ز خون پشت صندوق پیلان بنفش

شکسته تبیره، دریده درفش

عقابان و بازان رها کرده پاک

بر یوز و پیلان پُر از گرد و خاک

در ایوانش بردند بر تخت زر

بپوشیده خفتان و بسته کمر

یکی گرز بر کتف و تیغ آخته

درفشش فراز سر افراخته

به برگستوان باره پیشش بپای

برو هرکسی گشته زاری فزای

همی گفت سام ای یل سرفراز

برفتی چنان کت نبینیم باز

درفشان مهی بودی از راستی

چو گشتی تمام آمدت کاستی

نبود از تو نزدیکتر کس دگر

کنون از توام نیست کس دورتر

به تو شادتر من بُدم زانجمن

کسی نیست غمگین تر اکنون ز من

ببستی دَرِ بار چون بر سپاه

شدی سوی آن برترین جایگاه

همانا که در خواب خوش رفته ای

چه خوابی که تا جاودان خته ای

نریمان همی گفت زار ای دلیر

کجات آن دل و زور و بازوی چیر

کات آن سواری وصف ساختن

کجات آن به هر کشوری تاختن

جهان گشتی و رنج برداشتی

چو گنجت بینباشت بگذاشتی

همه کشورت کز تو آباد شد

به باد پسین دست با باد شد

کهان سوی فرمانت دارند چشم

چبودت که با ما به جنگی و خشم

نه در بزم دینار باری همی

نه در رزم خنجر گزاری همی

نمودی به هر کشور آیین خویش

کشیدی ز هر دشمنی کین خویش

کنون باز رزم از چه آراستی

که اسپ و سلیح و کمر خواستی

به هند ار به چین بُرد خواهی سپاه

که بر مه کشیدی درفش سیاه

بُدی از دل و دست دریا و میغ

یکی مشت خاکی کنون ای دریغ

دریغا تهی از تو زابلستان

دریغا جهان بی تو کشور ستان

دریغا که بدخواه دلشاد گشت

دریغا که رنجت همه باد گشت

همی گرید ابر از دریغت به مهر

سلب هم به سوکت سی کرد چهر

کس از مرگ نرسد به مردیّ و فر

کجا تو نرستی به چندین هنر

چو شیون از اندازه بگذاشتند

پس انگاهش از تخت برداشتند

به مشک و گلابش بشستند پاک

سپردندش اندر ستودان به خاک

ببسند ار آن پس برش راه بار

نبد پهلوان گفتی از بیخ و بار

چنینست گیتی ز نزدیک و دور

گهی سوگ و ماتم گهی بزم و سور

به کردار دریاست کز وی به چنگ

یکی دُرّ دارد یکی ریگ و سنگ

سرانجام از او ایمنی نیست روی

که هر کش پرستد بمیرد در اوی

چو پایی تو ای پیر مانده شگفت

که بارت شد و کاروان برگرفت

به پیری چرا گشت آز تو بیش

چوانان نگر چند رفند پیش

ترا آنکه شد گوش دارد همی

وزاو دل ترا یاد نارد همی

چو همراه شد، توشه ساز و مییست

که دورست ره وز شدن چاره نیست

درین ره مدان توشه و بار نیک

به از دانش نیک و کردار نیک

از این گیتی ار پاک و دانا شوی

به هر گامی آنجا توانا شوی

که نادان بد آنجای خوارست و زشت

شه آنجاست درویش نیکو سرشت

به دانایی این ره به جایی بری

به بی دانشی هیچ ره نسپری

چو نزد فریدون ز سوگ و ز غم

رسید آگهی، گشت از انده دژم

همه جامه زد چاک و بنداخت تاج

غریوان به خاک آمد از تخت عاج

همی گفت گردا گوا سرورا

هژبرا جهانگیر نام آورا

که گیرد کنون گرز و شمشیر تو

چو بی کار شد بازوی چیر تو

به هر کشور از بهر من کارزار

که جوید، چو شد مر ترا کارزار

درختی بُدی سال و مه بارور

خرد بیخ و دین برگ و بارش هنر

درخت از زمین سرکشد برفراز

تو زیر زمین چون شدی پست باز

چو گنجی بُدی از هنر در جهان

نهان گشتی و گنج باشد نهان

جهان از پس تو مماناد دیر

شدم سیر ازاو کز تو او گشت سیر

روان تو زندست گر تن بمرد

ندارد خردمند مرگ تو خرد

بدین سوک و غم در کبود و سیاه

ببد هفته ای با سران سپاه

به نزد نریمان چو یک هفته بود

یکی سوکنامه فرستاد زود

سَر نامه نام جهاندار گفت

که با جان دانا خرد ساخت جفت

تن زندگان را زمین جای کرد

ز بر بیستون چرخ بر پای کرد

دهد جان و پس بازخواهد چو داد

بد و نیک هرچ او کند هست داد

دگر گفت ازآن روزِ انده فزای

رسید آگهی کند دل ها ز جای

به مرگ سپهبد جهان پهلوان

که یزدانش داراد روشن روان

ازین درد گردون به تاب اندرست

ستاره ز گریه به آب اندرست

گیا پشت از اندوه دارد به خم

دل خاره پرجوش و خونست و غم

همان طبع گیتی بگشت ای شگفت

جدا هریکی ساز دیگر گرفت

شد آتش به هر دل درون تف و تاب

سرشک خروشان روان خون ناب

زمین سر به سر سوک آن مرد شد

هوا بر جگرها دم سرد شد

بدان ای سپهدار خسروپرست

که غم مر مرا از تو افزونترست

ولیکن چو خرسند نبوم چه سود

که با مرگ چاره نخواهدت بود

جهان چون یکی هفت سر اژدهاست

کسی نیست کز چنگ و نابش رهاست

دهانش آتشست و شب و روز دم

هوا سینه، دُم آب و هامون شکم

براو هفت سر هفت چرخ از فراز

ستاره همه چشمش از دورباز

سراسر شکم هستش انباشته

ز بس گونه گون هرکس اوباشته

چه فرزانگان و چه مردان گرد

چه خوبان چه شاهان با دستبرد

چو شاهیست گردون ز ما کینه خواه

شب و روز گردش ستاره سپاه

نبینی که بر جنگ ما ساختن

همی هیچ ناساید از تاختن

به یک گردش از زیر و بر چرخ وار

کند کارها زیروبر صدهزار

جهان بزمگاهیست نغز از نشان

می اش عمر ما پاک و ما می کشان

جوانیش خوشی و مستیش ناز

غمش روز پیرست کآید فراز

ازین مستی آن کس که شد خفته پست

نه هُش یافت هرگز نه از خواب جست

اگر چند بسیار مانی بجای

هم آخر سرآید سپنجی سرای

نه آن ماند خواهد که بازور و گنج

نه آن کس که درویش با درد و رنج

بهشتی بُدی گیتی از رنگ و بوی

اگر مرگَ و پیری نبودی در اوی

کهن کارگاهیست برساخته

کزاو کس نشد کار پرداخته

تن ما چو میوه ست و او میوه دار

بچینند یک روز میوه ز دار

شب و روز همواره با ما به راه

دو پیک اند پویان سپید و سیاه

ولیکن ز پس ما بمانیم زود

شوند این دو از پیش چون باد و دود

یکی جامهٔ زندگانیست تن

که جان داردش پوشش خویشتن

بفرساید آخرش چرخ بلند

چو فرسود جامه بباید فکند

ز ما تا ره مرگ یک دَم رهست

اگر دَم درازست اگر کوتهست

چو پولیست این مرگ کانجام کار

برین پول دارند یکسر گذار

بمیرد هرآنکس که زاید دُرست

شود نیست چونان که بود از نخست

نیابی کسی کش کسی مرده نیست

دلی نیست کز گیتی آزرده نیست

کجا شد کیومرث شاه بلند

کجا جمّ و طمورث دیوبند

جهانشان به خاک اندر افکند پاک

برآورد پس گنجهاشان ز خاک

ازیشان نماندست جز نام چیز

برفتند و ما رفت خواهیم نیز

اگر مرگ بر ما نکردی کمین

ز بس جانور تنگ بودی زمین

تمامیّ مردم به مرگ اندرست

کجا با فرشته چو شد هم پرست

اگر پهلوان رفت نامش بماند

جهانبان بخواند ار جهانش براند

سپهر آب خود برد و او را نبرد

دلیریّ و فرهنگ مرد او نمرد

دهاد آفرینندهٔ خوب و زشت

ترا مزد نیکان مرورا بهشت

گر او شد کنون ماند گاهش ترا

سپردیم ما بارگاهش ترا

ز دل مهر او بر تو انگیختیم

غمش را به شادی برآمیختیم

که تو یادگاری از آن پهلوان

همیشه بزی شاد و روشن روان

چو مه نو شود جامه نو ساز کن

ببر از غم و شادی آغاز کن

می و یوز خلعت ز بالای خویش

فرستادم اینک به آیین به پیش

بدین تن بپوش و بد آن غم گسار

بدین جوی بزم و بد آن کن شکار

چنان کن که در مهرگان نام را

بیاری به نزدیک ما سام را

که تا دل به فرزند تو خوش کنیم

بسوزیم غم را چو آتش کنیم

نگه کن مرا این نامه را وزفرود

همینست گفتار و بر تو درود

فرسته شد و نامه و هدیه برد

بپوشید خلعت نریمان گرد

به شادی فرستاده برگشت باز

گه مهرگان راه را کرد ساز

سوی شاه با سام یل داد روی

چو آگاه شد زو کی نامجوی

پذیره فرستاد یکسر سپاه

پیاده شدش پیش از بارگاه

نشاندش بر اورنگ و پرسید چند

به خرسندی اش داد هرگونه پند

بدآن روز جشن گزین مهرگان

گه بزم و رود پری چهرگان

بفرمود تا خوان نهادند کی

پس از خوان نشستند در بزم می

بر اورنگ بُد پهلوان پیش شاه

سوی راستش سام بد نزدگاه

یکی ده منی جام زر پُر نبید

ندانستی آنرا به جز شه کشید

به یاد نریمان شه آن نوش کرد

نریمان همیدون به یادش بخورد

همان جام را سام گردن فراز

به یک دَم به از هر دو انداخت باز

در او خیره شد شاه و گفت این سترگ

بود به ز گرشاسب چون شد بزرگ

بلند آتش مهرگانی بساخت

که تفش ز چرخ اختران را بتاخت

درفشان درفشی برآمد به ماه

ز زر ذرها چرخ مشک سیاه

به هامون درش ذره سونش فشان

به گردش جهان چرخ اختر فشان

زمین شد یکی پرفروغ آفتاب

ز زر رشتها چرخش از مشک ناب

چو کرده برن خنجر زردفام

هزاران هزار از عقیقی نیام

چو در زرد حُله کنیزان مست

به بازیگری دست داده به دست

همه پای کوبنده بر فرش چین

ز سر مشک پاشان، گل از آستین

چو رزمی گران زنگیان ساخته

همه غرقه در خون و تیغ آخته

چو لرزان کُهی یکسر از زرّ خشک

بر او بسّدین قطره ابری ز مشک

بزرگان به بزم آرام کزم

نشستند با می گساران به بزم

سر چنگ سازندهٔ جنگ شد

دم نای هم نالهٔ زنگ شد

به کف جام می چشمهٔ نوش گشت

هوا پُر نوای خلالوش گشت

ز بس رامش و خوشی مهتران

گرفتند در چرخ بزم اختران

ز شادی همی کوفت مریخ دست

به دستان شده زهرهٔ می پرست

چنین بُد مهی شاد شاه بلند

نه بر گنج مُهر و نه بر بدره بند

سر مه چو آمد نریمانش پیش

بسی هدیه بخشیدش از گنج خویش

درفشیش داد اژدهافش سیاه

جهان پهلوان خواندش اندر سپاه

دگر شیر پیکر درفشی به سام

بداد و سپهبدش فرمود نام

چنین آمد این گیتی از فرّ و ساز

بدارد به ناز، آورد مرگ باز

چو ماری که زرین دهد خایه بهر

پس از ناگهان باز بکشد به زهر

درختیست با شاخ بسیار بار

برش تازه گل یکسر و تیزخار

نخستین به گل شاد خوارت کند

پس آنگاه از خار خوارت کند

نه در وی کسی زیست کآخر نمرد

نه زاو شد کسی تا دریغی نبرد

ز دوران مگر مانده بیچاره ایم

گرفتار این زال پتیاره ایم

شد این داستان بزرگ اسپری

به پیروزی و روز نیک اختری

ز هجرت براوبر سپهری که گشت

شده چارصد سال و پنجاه و هشت

چنان اندرین سعی بردم ز بن

ز هر در بسی گرد کردم سخن

بدان سان که بینا چو بیند نخست

بد از نیک زاین گفته داند درست

ز گویندگانی کشان نیست جفت

به خوشی چنین داستان کس نگفت

بدین نامه گر نامم آیدت رای

به دال اسد حرفِ دَه برفزای

چنین نامه ای ساختم پرشگفت

که هر دانشی زاو توان برگرفت

چو گنجی که داننده آرد برون

به اندیشه زاو گوهر گونه گون

چو باغی که از وی به دست خرد

گل جان چند وهم چون بگذرد

چو نخچیرگاهی پر از رنگ و بوی

که نخچیر دانش نهد دل در اوی

بهشتیست بومش ز کافور خشک

گیاهش ز عنبر، درختانش مشک

بسی حور بر گردش آراسته

از اندیشه دوشیزگان خاسته

ز پاکی روانشان، ز فرهنگ تن

ز دانش زبان و ز معنی سخن

سراسر ز مشک سیه طرّه پوش

هم از طبع گوینده و هم خموش

به گیتی بهشت ار ندیدست کس

بهشتی پر از دانش اینست و بس

که وهم اندر او چون بهشتی به جای

بیابد ز رمز آنچه آیدش رای

همه پرگل و سبزه و میوه دار

نگردد کم ارچند چینی ز بار

مر این نامه را من بپرداختم

چنان کز ره نظم بشناختم

بدان تا بود انس خواننده را

دعا گویدم گر مُرم زنده را

همی جستم از خسرو ره شناس

که نیکیش را چون گزارم سپاس

ازین نامه من بهتر و خوبتر

سزای تو خدمت ندیدم دگر

ز جان زاده رزند بیش از شمار

بیاراستم هریکی چو نگار

سراسر ز دست هنر خورده نوش

پدرشان خرد بوده و دایه هوش

همه غمگسارند خواننده را

ز دل دانش آموز داننده را

به تو هدیه آوردم از بهر نام

پذیر از رهی تا شود شادکام

چنان چون به شاهی ترا یار نیست

چو من خلق را نیز گفتار نیست

کنون تا دراین تن مرا جان بود

زبانم به مدح تو گردان بود

چو نیکو شد از جاه تو کار من

بیفروخت زین خلق بازار من

ز تو تا بود زنده دارم سپاس

که من با خرد یارم و حق شناس

همی تا بود هفت کشور به جای

مبادت گزندی ز فانی سرای

به داد و دهش کوش و نیکی سگال

ولی را بپرور، عدو را بمال

مبادت به جز داد کاری دگر

به از وی مدان یادگاری دگر

چو از داد پرداختی رادباش

وزاین هردو پیوسته دلشاد باش

که بهتر هنر آدمی را سخاست

سخا در جهان پیشهٔ انبیاست

سخاوت درختیست اندر بهشت

که یزدانش از حکمت محض کشت

ازآن شاخ دارد به دنیا گذر

نصیب آمد از وی ترا بیشتر

الا تا بود فرّ یزدان پاک

روندست گردون و استاده خاک

جهان را تو بادی شه نیک بخت

که ناهید تاجت بود، ماه تخت

دو چاکرت بر درگه از ماه و مهر

که دارند کارت روان در سپهر

دو اسپت شب و روز چونانکه راست

وز ایشان رسی هر کجا کت هواست

ز خسرو براهیم شاه زمین

نوازنده باشی چنان کز تو دین

شه خسروان باد محمود تو

دل و جان از او شاد و از جود تو

بدان ملک فرمانت هزمان دمان

که دشمنت را دوست پژمان روان

هزاران درود و هزاران سلام

ز ما بر محمد علیه السلام