باغ شاهزاده ماهان که با نبوغ بنیان‌گذاران آن، از زیبایی طبیعی مناطق اطراف خود بیشترین بهره را برده است، در چهار فصل سال با زیبایی‌های منحصربه‌فرد و چشم‌نوازش هر بیننده‌ای را مجذوب خود می‌کند. با ما همراه باشید، تا درباره یکی از زیباترین باغ تخت‌های ایران بیشتر بدانیم.
موقعیت جغرافیایی
شهر ماهان
شهر ماهان در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر کرمان واقع‌شده و براساس آخرین سرشماری انجام شده در سال ۱۳۹۰، ۲٨،۵۶۷ نفر جمعیت دارد. ازنظر تقسیمات کشوری، شهر ماهان، مرکز بخش ماهان در شهرستان کرمان به شمار می‌رود. این شهر به دلیل قرار گرفتن در دامنه کوه‌های جوپار و پلوار از خوش آب و هواترین مناطق استان کرمان است. بخش ماهان در دامنه غربی کوه‌های پلوار و سیرچ و شمال شرقی کوه جوپار واقع‌شده است.
باغ شاهزاده، ماهان
باغ شاهزاده در دامنه كوه جوپار، در بستری كویری و در فاصله ۶ كیلومتری شهر ماهان در مسیر جاده كرمان - بم بناشده است. این باغ در مختصات جغرافیایی ٣٠ درجه و ٤ دقیقه عرض شمالی و ٥٧ درجه و ١٧ دقیقه طول شرقی واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریای آزاد ١٨٥٠ متر است.
واقع شدن منطقه در مسیر عبوری كرمان به بم و در مسیر جاده كهن ابریشم از عواملی است كه این محل را برای احداث یك باغ اشرافی مناسب ساخته است. باغ شاهزاده در مکانی جای دارد که حداكثر استفاده از مناظر بدیع داخلی را به صورتی که شرح داده می‌شود، امکان‌پذیر ساخته است: در بدو ورود ، به ویژه در طبقه فوقانی، سر در عمارت ورودی به غیر از مناظر بیرونی باغ، منظره چهارباغ و در جهت عكس آن منظره كوه را نمایان می‌سازد. این مناظر زیبا که به واسطه حركت آب، حوض‌ها و آبشارها هركدام به نوبه خود تأكیدی بر محورهای عمود بر محور اصلی دارند، همزمان با ترتیب نظام گیاهی، چشم‌انداز بی‌نظیری را در داخل باغ ارائه می‌دهند. باغ در بستر كویر در میان ارتفاعات جوپار و پلوار شکل گرفته است. كوه‌های پربرف جوپار چشم‌انداز زیبایی را در محور اصلی باغ ارائه می‌دهند كه از ویژگی‌های خاص این منطقه است.
تاریخچه
ماهان
مورخان و سیاحان قرون اولیه هجری مانند مقدسی، ابن حوقل و بسیاری دیگر درنوشته‌های خود بنای ماهان را به آذرماهان که از سوی انوشیروان به حکومت این منطقه (کرمان و سیستان و بلوچستان) منصوب گردیده بود، نسبت داده‌اند. بدون شک آذرماهان در آن زمان آبادانی‌هایی در این ناحیه ایجاد کرده و ماهان نام خود را از او گرفته است.
باغ شاهزاده ماهان
این باغ در عصر قاجار در دوران یازده‌ساله فرمانروایی عبدالحمید میرزا ناصرالدوله (۱۲۹۸ هـ.ق تا ۱۳۰۹ هـ.ق) احداث گردیده است. باغ شاهزاده ماهان كرمان یكی از نمونه باغ تخت‌های ایرانی است كه از شرایط مساعد طبیعی بهترین بهره را برده است. وجود خاك حاصل‌خیز، آفتاب لازم، وزش باد ملایم و نسیم و بالاخره دسترسی به آب (قنات تیگران) امكان ایجاد باغی در این مقیاس را در گستره‌ای خشك و بی‌آب و علف به طرز معجزه‌آسایی فراهم ساخته است. باغ تخت شاهزاده به مساحت۵/۵ هكتار، دارای شكلی مستطیلی و شیبی در حدود ۶/۴ درصد است كه حصاری بلند آن را از جو نامساعد اطراف جدا می‌سازد. این باغ یک‌بار در سال ۱۳۳۷ (ه.ش) و بار دیگر پس از زلزله سال ۱۳۶۰ (ه.ش) كه در آن آسیب‌هایی دید، مرمت شد. سپس به وسیله اداره فرهنگ و هنر خریداری گردید و در فهرست آثار ملی به شماره ۱۰۱۲ به ثبت رسید. این باغ هم‌اکنون در اختیار سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کرمان قرار گرفته است. منبع حیاتی باغ شاهزاده، جریان آب‌هایی است كه از کوه‌های اطراف سرچشمه گرفته است. قنات تیگران كه از ارتفاعات كوه جوپار سرچشمه می‌گیرد، منبع آب این باغ است. جریان فوق از مرتفع‌ترین سطح وارد باغ گردیده و نظام آبیاری طراحی‌شده باغ را به وجود می‌آورد.
این باغ یكی از ۹ باغ ایرانی است كه در یونسكو ثبت جهانی شده است و اطلاعات آن از طرف یونسكو به ۳۵ زبان ترجمه شده و در نقشه گردشگری این سازمان بین‌المللی قرارگرفته است. موضوع قابل توجه این است که باغ عمارت بیگلر بیگی (فتح آباد)، باغی مربوط به دوره قاجار است که در ۲۵ کیلومتری شهر کرمان، روستای اختیارآباد واقع شده است. این باغ الگوی احداث باغ شاهزاده ماهان است که مرمت و باززنده‌سازی این باغ نیز به اتمام رسیده است.
عمارت باغ فتح آباد کرمان
معماری باغ
بناهای باغ عبارت‌اند از: كوشك اصلی یعنی سكونت‌گاه دائمی و یا فصلی مالك كه در انتهای فوقانی باغ قرار دارد. سر در خانه به صورت بنایی خطی در بخش ورودی باغ قرار دارد و در دو طبقه بنا شده است. طبقه بالایی این بنا دارای اتاق‌هایی است كه برای زندگی و پذیرایی پیش‌بینی شده‌اند. سایر بناهای خدماتی باغ از حصار اصلی استفاده نموده و به صورت دیواری مركب، بناهای مختلف خدماتی را در نقاط مناسب در خود جا داده است. ورودی‌های فرعی باغ نیز در دو ضلع طولی پیش‌بینی شده‌اند. طرح‌اندازی باغ شازده از چشم‌اندازهای باغ (كه از ویژگی‌های اصلی باغ تخت‌ها است) به بهترین وجه استفاده کرده است. دیدن رودهای ممتد در جهت طولی باغ از كوشك اصلی به سایر قسمت‌های باغ و بالعكس از سردر خانه، غنای خاصی به زندگی در باغ می‌دهد. چشم‌اندازهای بیرونی باغ كه از داخل و یا از بیرون باغ قابل‌دیدن هستند، درنمایش تضاد و كیفیت زیست‌محیطی باغ و خارج باغ از نمونه‌های کم‌نظیر و منحصربه‌فردی است که در باغ‌های مناطق کویری ایران به چشم می خورد.
نظام هندسی
شكل اصلی باغ شاهزاده، مستطیلی با نسبت تقریبی چهار به یك است. طول كلی داخل باغ ٤٠٧ متر و عرض آن ١٢٢ متر است. تقسیم‌بندی كلی باغ به صورت یك محور طولی و دو كانون (محوطه بنای اصلی باغ در قسمت بالا و محوطه ورودی در قسمت پایین) قابل تشخیص است. محورهای فرعی به صورت افقی و عمود بر محور اصلی در مرز اختلاف سطح‌ها، كرت‌ها را كه شمار آن‌ها در هر طرف هشت عدد است، به وجود آورده‌اند. بناهای باغ به سه دسته تقسیم‌شده‌اند: بنای اصلی در بالاترین سطح باغ قراردارد. بنای سر در خانه در بخش ورودی و سایر بناهای خدماتی، مماس به دیوار اصلی و خارج از آن واقع‌شده‌اند. سطح بنای بالاخانه ٤٨٧ مترمربع و سطح سردر خانه ٢٣٤ مترمربع و فاصله این دو از یكدیگر ٣٢٥ متر است.
سردر خانه از معماری شفافی برخوردار است كه امكان رؤیت چندجانبه باغ را میسر می‌سازد. منظری از ارتفاع فوقانی به سمت بالاخانه و پایین كوه‌های جوپار (كه در فصول مناسب پوشیده از برف هستند) رؤیت می‌شود و منظر دیگری به سمت مقابل ورودی باغ در امتداد چهارباغ تا دوردست كوه‌های پلوار ادامه می‌یابد. بنای بالاخانه طویل‌ترین بنای منفرد باغ است كه عمود بر محور اصلی و در انتهای آن قرار گرفته و بخش پایانی محور محسوب می‌شود، حال آنکه در پشت آن قسمتی از حیاط واقع است اما ازآنجاکه حیاط مذكور اهمیت حیاط اصلی را ندارد، این حجم از بنا رابطه اصلی را با حیاط پشتی قطع می‌كند.
آب، منبع حیات‌بخش این باغ، از بخش فوقانی باغ تامین می شود. نهر آبی كه وارد باغ می‌شود در جهت طولی به‌گونه‌ای توزیع می‌گردد كه علاوه بر آبیاری كرت‌ها و مسیرها با استفاده از شیب تند زمین (كه از شرایط اولیه باغ تخت‌ها است) روی محور اصلی و میانی باغ به صورت نهری وسیع، آبشرهها و آبشارها به عنصر اصلی كیفیت‌بخش باغ مبدل شده است. در دو انتهای محور اصلی، یعنی در برابر اولین تخت (كه بنای اصلی روی آن قرار دارد) و ورودی باغ، دو استخر طراحی شده كه سطح وسیع آب، صدا و جهش آب به مطبوعیت باغ می‌افزاید.
محدوده باغ با دیواری بلند محصور شده است. این دیوار با بناهایی كه در داخل و یا با تصرف بخشی از وسعت بیرونی باغ مشخص‌شده است، باغ را از محیط خارج جدا می‌سازد. زمین آرایی تخت باغ و طبقه شدن آن از طریق سطوح كرت‌ها، سطح باغ را در معرض دید قرار می‌دهد و بنابراین رابطه ساده بین نظاره‌گر و زمین مسطح به صورت غنی‌تری درمی‌آید و مشاركت نقش توپوگرافی زمین در فضای باغ تشدید می‌شود. جریان آب به ویژه حوض‌ها، علاوه بر تأکید محورها و آبنمای سراسری به صورت آبشرهها، سطوح شفافی را روی زمین برای انعكاس دیگر عناصر ارائه می‌دهند. درخت‌های سایه‌افکن ویژگی‌های معماری فضای باغ را تشدید می‌كنند.
نظم درختكاری، انتخاب مناسب گیاهان در ایجاد سایه و یا رنگ‌آمیزی متناسب در فصل‌های مختلف به باغ جلوه خاصی بخشیده است. باغ شازده ماهان در اوج كیفیت‌های طبیعی و مصنوعی خود به خاطر دگرگونی شرایط سیاسی و اجتماعی دوران، برای مدتی طولانی خالی از سكنه و متروك ماند و دچار آسیب‌های فراوانی شد. خرابی‌های واردشده، كلیه قسمت‌های باغ را دربرمی‌گیرد. ویرانی‌ها شامل ویرانی بناهای اصلی و همچنین محوطه باز باغ می‌شود.
این باغ به دلیل ویژگی‌ها و جذابیت‌های تاریخی و ارزش‌های فضایی كه دارد، به عنوان یكی از زیباترین باغ تخت‌های ایرانی مورد توجه دوستداران باغ ایرانی است.
فضای داخل باغ
در بدو ورود به باغ كل فضا در راستای محور اصلی و مناظر ارتفاعات جوپار رؤیت می‌شود. این چشم‌انداز طولانی با حجم بالاخانه در انتها بسته می‌شود و با حضور درختان در دو جانب محور كه در مواقعی از سال رنگ‌های متفاوت دارند، تقویت می‌شود. حضور جریان سراسری آب در محور اصلی باغ، آبشارها و صدای آن به تعریف این محور كیفیت مطلوبی می‌دهد. نور و سایه نیز به سهم خود در این فضاسازی نقش مهمی را ایفا می‌كنند.
نظام فضایی زمین
باغ به خاطر اختلاف سطح حدوداً ٢٠ متری در طول محور اصلی به‌طور مناسبی تقسیم‌بندی شده است. این تقسیم‌بندی سطوح كه از شیب طبیعی ناشی می‌شود، ماهیت باغ تخت ماهان را اعتبار می‌بخشد و اثر بسیار زیادی را در طراحی آبنماهای باغ دارد.
آرایش محیط
كف‌سازی
سطوح كف در باغ عمدتاً از مخلوط قلوه‌سنگ با ملات تشکیل شده است. این تركیب در دو محدوده اطراف بالاخانه و سردرخانه توسط نقوش هندسی تزئین شده‌اند. از آجر در پله‌ها و حاشیه باغچه‌ها استفاده شده و سنگ در مرز میان كرت‌ها با پیاده‌راه‌ها و دیگر لبه‌بندی‌ها وجود دارد.
مصالح
مصالح بناهای باغ عمدتاً آجر و اندود است كه درجاهایی مانند سردرخانه توسط كاشی نره مزین شده‌اند. بنای بالاخانه کاملا اندود است. دیواره باغ اندود کاه‌گل است كه در نزدیكی سر در خانه و بالاخانه به دلیل خصوصیت فضایی محوطه‌های مذكور به تركیب آجر و اندود گچ تبدیل شده است.
نظام کاربری‌ها
باغ شاهزاده ماهان در زمان ساخت خود (دوره قاجار) به عنوان فضایی سكونت‌گاهی و تفرجگاهی شكل گرفت. دو محوطه وسیع جلوی بالاخانه و سر در خانه كه با نرده‌های چوبی محصورشده‌اند، نشان می‌دهد كه باغ علاوه بر سكونت‌گاه محلی برای پذیرایی و تشریفات نیز پیش‌بینی شده بود.
نظام آبیاری
منبع حیاتی باغ شازده، جریان آب‌هایی است كه از كوه‌های اطراف سرچشمه می‌گیرند. قنات تیگران كه از ارتفاعات كوه جوپار سرچشمه می‌گیرد، منبع آب این باغ است. جریان فوق از مرتفع‌ترین سطح وارد باغ شده و نظام آبیاری طراحی شده باغ را به وجود می‌آورد. نظام آبیاری در باغ شازده تابع دو اصل است. یكی آبیاری گیاهان باغ و دوم بهره‌برداری از موجودیت و كیفیت‌هایی كه آب می‌تواند در باغ ایجاد نماید.
بررسی وضع اولیه باغ نشان می‌دهد كه حركت پلكانی آب در محور میانی تا بیرون از باغ نیز ادامه داشته و در حال حاضر با رواق‌هایی بازسازی و سنگ‌فرش شده است. دو استخر اصلی باغ در قسمت بالا و ورودی، دارای فواره‌هایی بودند كه آب را تا ارتفاع قابل ملاحظه‌ای بالا می برند.
گونه‌های گیاهی
انتخاب و آرایش گیاهان در باغ شاهزاده ماهان نقش تعیین‌کننده‌ای در هویت باغ دارد. عمده درختان و نباتاتی كه در منطقه باغ شاهزاده ماهان دیده می‌شوند، به شرح زیرند:
ـ درختان همیشه‌سبز و بادشکن: درختان سوزنی‌برگ مانند کاج‌ها، سروها
ـ درختان سایه‌دار: درختان برگ‌پهن مانند نارون وحشی و چتری، زبان‌گنجشک یا وَن، چنار و سپیدار. این درختان علاوه بر این که از نظر ایجاد سایه اهمیت دارند در آب‌وهوای منطقه نیز مقاومت می‌كنند.
گیاهان زینتی: از گیاهان زینتی از قبیل سروهای زینتی پیراكانتا و گونه‌های ارس زینتی و شیر خشت كه در زمستان گل‌های ریز می‌دهند.
درختان میوه که در کرت‌ها كاشته شده‌اند.
درختان دیگر در باغ، بید، ون، بم، شنگ و كاج هستند.
اگر به کرمان سفر کردید، بازدید از این منطقه خوش آب‌وهوای ماهان و باغ تخت زیبای شاهزاده ماهان را از دست ندهید.
منابع:
مرجع شهرهای ایران
تبیان
وبسایت روزنامه همشهری
بیابان‌ها و کویرهای ایران
منبع تصویر:
ابوذر احمدی زاده
