هفته نامه سلامت - ترجمه دکتر هانیه زایررضایی: شاید از دید بسیاری از ما بزرگ ترها، تکالیف درسی و انجام آن موضوعی چنان پیش پا افتاده است که نیازی به گفت و گو ندارد. تکلیف را کودک باید انجام دهد و جای بحثی وجود ندارد، اما سوال اصلی اینجاست که چگونه می توان تکالیف درسی را بدون دردسر و حرص و جوش انجام داد؟ وقتی کودک فراموش می کند دستور آموزگارش را درباره تکالیفش به خانه بیاورد چه باید کرد؟ وقتی کودک پافشاری می کند هنگام تماشای تلویزیون یا غذا خوردن تکلیف بنویسد، وقتی که تکلیف را ناقص انجام می دهد، وقتی انجام تکالیفش را تا شب به تعویق می اندازد؛ چگونه باید برخورد کرد؟ پاسخ این پرسش ها را در این مطلب خواهید یافت.


وظیفه والدین چیست؟

شاید مهم ترین نکته ای که والدین باید به آن توجه داشته باشند این است که به کودک انگیزه بدهند و او را پشتیبانی کنند. پشتیبانی نه به آن معنا که به جای او کار انجام دهند و مسئولیت انجام تکالیف را به عهده بگیرند. بلکه در این جهت، که آنها را توانمند کنند که خود، مسئولیت کار خود را تمام و کمال برعهده بگیرند، اما چگونه می توان به چنین هدفی دست یافت؟

تعیین مکان مشخص برای انجام تکلیف

برای انجام تکلیف فرزندتان جایی مناسب را در نظر بگیرید و از او بخواهید همیشه تکالیفش را در همین مکان معین انجام دهد. این مکان باید راحت باشد، حواس کودک را پرت نکند و نور کافی داشته باشد.

تعیین زمان مشخص برای انجام تکالیف

بحث زمان شروع و پایان تکلیف، یکی از درگیری های هر روزه خانواده هاست. واقعیت این است که ساعت مورد توافق خیلی مهم نیست اما خوب است زمانی را در نظر بگیرید که در آن همه اعضای خانواده به مطالعه بپردازند. نکته مهم این است که کودک بداند حتی اگر تکالیفش را زودتر از موعد به پایان برساند، به زمان بازی او اضافه نمی شود. این قرارداد از اینکه کودک بدخط و باعجله تکالیفش را انجام دهد، پیشگیری می کند.

قرارداد دوم این است که هیچ کس پس از اتمام زمان مورد توافق نمی تواند مطالعه کند. شاید اوایل کار سخت باشد اما پس از مدتی کودک می آموزد درست زمان بندی کند و تکالیفش را در موعد مقرر به اتمام برساند.

بگذارید خودش تکلیفش را انجام دهد

هرگز به جای فرزندتان تکلیف انجام ندهید زیرا با این کار به طور ناخودآگاه به او این پیام را می دهید که خودش قادر به انجام وظایفش نیست. به کودکتان بگویید درک میکنید که تکالیف درسی گاهی کمی دشوار هستند اما اینکه خودشان دنبال جواب بگردند و تکالیف را انجام دهند، ارزشمند است. شاید ابتدا سختگیرانه به نظر برسد اما به تدریج او یاد خواهدگرفت با مشکل ها روبرو شود و برای حل آنها تلاش کند و زود میدان مبارزه را ترک نکند. از جمله هایی مانند: «از اینکه تلاش می کنی خوشحالم» استفاده و به او کمک کنید تکالیف سخت را به قسمت های ساده تری تقسیم کند و هر مرحله را که انجام داد تشویقش کنید.


از بیان جمله هایی که به خودباوری کودک لطمه می زند، بپرهیزید

ممکن است کودک با وجود تلاشی که کرده در انجام تکالیفش ناموفق باشد یا اینکه تکالیفش را با اشتباه انجام دهد. در این مواقع ممکن است بدون اینکه بخواهید با گفتن برخی حرف ها اعتماد به نفس او را ضاعی کنید:

- تو همیشه کارت همینه؟ شده تا حالا کاری رو درست انجام بدی؟

- هیچ معلومه حواست کجاست؟ نمی تونی بدون من تکلیفت رو انجام بدی؟

- بعد از این همه ساعت مشقی که نوشتی اینه؟ این خرچنگ قورباغه رو که تو آفتاب بذاری راه می افته!

- چت شده؟ فکر نکنم این طوری هیچ وقت چیزی بشی!

- سارا رو ببین! نصف امکانات تو رو نداره ولی تکالیفش رو همیشه بهتر از اتو انجام می ده!

به جای گفتن این جمله ها بهتر است با مهربانی جاهایی را که فکر می کنید اشتباه انجام داده با یک علامت کوچک مشخص کنید و از او بخواهید بعد از استراحت کوتاهی دوباره به آنها توجه کند.

درست و به موقع تشویق کنید

به خاطر داشته باشید هر کسی برای کاری که انجام می دهد به انگیزه و دلگرمی نیاز دارد. اشتباهی که اغلب والدین مرتکب می شوند این است که فکر میک نند مشوق باید یک شیء گرانقیمت یا یک کار بزرگ باشد تانتیجه بخش باشد، در حالی که اصلا این طور نیست. شما می توانید با توجه به شناختی که از فرزندتان دارید شیوه های خلاقانه ای را برای تشویق او پیش بگیرید.

در صورتی که فرزندتان تکالیفش را انجام نداد، قاطعانه برخورد کنید

منظور از برخورد قاطعانه به هیچ وجه برخورد خصمانه نیست. سخنانی از این قبیل که «من با تو چه کار کنم؟ چند بار باید به خاطر انجام ندادن تکالیفت خجالت زده شوم، تا به حال شده که بتوانی کاری را آن طور که باید انجام بدهی؟» فقط فرزندتان را تحقیر و خودباوری او را نابود می کند. با این کار فقط خشم و عدم کنترل خود را به او منتقل می کنید نه قدرتتان را. شما پدر و مادر هستید، قدرت دست شماست.


شما ناچار نیستید مشاجره یا التماس کنید یا سر فرزندتان فریاد بزنید. کافی است قاطعانه انتظارتان را مطرح کنید. چطور؟ با او به گوشه ای خلوت و دور از چشم دیگران بروید. درست به چشمانش نگاه کنید و انتظارتان را آرام و شمرده، روشن و قاطع بیان کنید. مثلا بگویید: «در این خانه مهم ترین مسئولیت تو این است که تکالیفت را انجام دهی و خودت به تنهایی باید از عهده این کار بربیایی. این مورد نباید جر و بحثی باشد. از تو می خواهم در حد توانت آنچه را که روزانه باید انجام دهی به بهترین نحو به انجام برسانی.»

چگونه برای تربیت فرزندمان از تکنیک «تقویت افتراقی» استفاده کنیم؟

کودکی را تصور کنید که انتظار خریدن وسیله یا اسباب بازی نامناسبی را در فروشگاه دارد. او چند بار خواسته اش را تکرار می کند و شما هر بار برایش توضیح می دهید که این وسیله مناسب شما نیست. کودک نمی پذیرد و قشقرق به راه می اندازد. شما چه می کنید؟ کودک دیگری را در نظر بگیرید که همیشه نوشتن تکالیفش را به تعویق می اندازد و وقتش را با دیدن تلویزیون و بازی می گذراند و به توصیه های تکراری و اصرارهای شما مبنی بر انجام تکالیفش توجه نمی کند. در نتیجه انجام تکالیفش تا پاسی از شب طول می کشد. با او چه می کنید؟

رفتار درمانگران بر این عقیده اند که اغلب والدین ندانسته و ناخواسته رفتارهای غلط را در فرزندانشان تقویت می کنند. روان شناسان رفتاری، برای افزایش رفتارهای مطلوب و کاهش رفتارهای نامطلوب در افراد از تکنیک «تقویت افتراقی» استفاده می کنند. برای استفاده از این تکنیک باید:

1- رفتار نامطلوب خاصی وجود داشته باشد. در مثال های بالا قشقرق به راه انداختن و به تعویق انداختن انجام تکالیف رفتارهای نامطلوب هستند.

2- در مقابل، رفتار مطلوب خاصی قابل تعریف باشد. در مثال ها، در پذیرش اینکه اسباب بازی مناسب او نیست و انجام به موقع تکالیف رفتارهای مطلوب هستند.

3- یک تقویت کننده یا جایزه که برای شخص مورد نظر اهمیت دارد و مناسب سن و موقعیت و مورد علاقه اوست، باید شناسایی شود تا از آن به عنوان مشوق استفاده شود.


4- باید آنچه که تا به حال رفتار نامطلوب کودک را تقویت می کرده شناسایی و حذف شود. در مثال ها، اگر والدین برای تمام کردن قشقرق کودک اسباب بازی را می خریده اند یا برای اینکه کودک بالاخره شروع به انجام تکالیفش کند به او اجازه می دادند که برنامه مورد علاقه اش را قبل از انجام  تکالیف ببیند، دیگر این کارها را انجام ندهند.

5- اگر همه این مقدمات فراهم شد، زمان استفاده از این تکنیک فرا رسیده است. به کودکی که برای به دست آوردن اسباب بازی قشقرق به راه می اندازد، گفته می شود در صورتی که قشقرق را تمام کند، می تواند امشب برای بازی به خونه دوست مورد علاقه اش برود یا هر تقویت کننده دیگری که قبلا آن را شناسایی کرده ایم.

6- در صورتی که کودک رفتار مطلوبش را نشان داد، باید به قولی که به او داده ایم عمل کنیم و در صورتی که به قشقرق ادامه داد با بی تفاوتی فروشگاه را ترک کنیم. وقتی کودک همیشه هنگام قشقرق به راه انداختن با بی تفاوتی مواجه شود و هر وقت درست رفتار کرد با تشویق روبرو شد، به تدریج فراوانی رفتار نامطلوب در او کاهش و فراوانی رفتار مطلوب در او افزایش می یابد.

در مثال دوم، به کودک می گوییم که در صورتی که اول به انجام تکالیفش بپردازد، به پارک یا جای دیگری که علاقه دارد، می رویم یا CD مورد علاقه اش را می گذاریم (یا هر مشوق دیگری). اگر کودک باز تمایل به تعویق انداختن تکالیفش داشت تلویزیون را خاموش کرده و او را از دیدن آن محروم می کنیم و روشن کردنش را موکول به انجام تکالیف می کنیم. هر زمان که کودک تکالیفش را به موقع انجام داد، او را تشویق می کنیم و هر زمان که تکالیف را به تعویق انداخت از آنچه دوست دارد محروم می کنیم. به این ترتیب کودک به مرور یاد می گیرد که رفتار مطلوب، بیش از رفتار نامطلوب ارضاکننده است و فراوانی رفتار نامطلوب کاهش می یابد.