حمام وکیل شیراز، نمونه‌‌ی کاملی از پیشرفت معماری در دوران زندیه است و به دستور کریم خان زند، در مرکز شهر شیراز و به عنوان حمامی عمومی ساخته شد. شهرت این بنا به زیبایی هنر بکار رفته توسط معماران و سازندگان آن است، که هر بیننده و گردشگری را مجبور می‌سازد، تا کمی سربه‌هوا راه برود. این اثر تاریخی با شماره‌ی ۹۱۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. با ما همراه باشید تا با معماری این بنای کهن، آشنا شوید.
جغرافیا و همسایگی بنا
حمام وکیل که در بین حمامهای تاریخی شیراز از شهرت و آوازه‌ی بیشتری برخوردار است، توسط سازندگان آن در مرکز شهر شیراز، محله‌ی درب شاهزده، غرب مسجد وکیل (بلوار کریمخان زند، خیابان آیت الله طالقانی) و در مجاورت بازار وکیل که از دیگر بناهای تاریخی شهر شیراز قلمداد می‌شوند، قرار گرفته است.
تاریخچه‌ی حمام وکیل
کریمخان زند در زمان حکومت خود (۱۱۹۳-۱۱۷۲)، عمارت‌های بسیاری را در شهر زیبای شیراز بنا کرد و آن خطه را از بهترین و آبادترین سرزمین‌های زمان حکومت خود ساخت. بناهایی مانند حمام، مسجد و بازار که به مجموعه‌ی وکیل شهرت یافته‌اند. حمام وکیل شیراز نیز از جمله‌ی بناهای مجموعه‌ی زندیه است که به دستور و پیگیری شخص کریمخان در سال ۱۱۸۷ هجری قمری احداث شد. این اثر باستانی، از عظمت و شکوه مثال زدنی برخوردار است که در دیگر حمام های تاریخی و کهن نیز به چشم می خورد. سبک و روش‌های معماری و آرایه‌ها و نقوش تزئینی به کار رفته در آن نیز به عنوان نمونه ای از عمارات مهم، حیرت‌آور و تحسین برانگیز حکومت زندیه شناخته شده است.
کارشناسان معماری و مسئولان باستان‌شناسی کشور، اقدامات پژوهشی را در زمینه‌ی باستان‌شناسی و معماری بر پیکره‌ی این بنای تاریخی و ارزشمند ایران کهن انجام داده‌اند. همچنین با تلاش و پیگیری سازمان میراث فرهنگی، مرمت و بازسازی‌های متعددی در بخش‌های مورد نیاز این عمارت، صورت گرفته است، که تاثیر بسزایی در حفظ و جلوگیری از تخریب بخشی از فرهنگ و هویت ایران کهن داشته است. کارشناسان تاریخی با توجه به بررسی‌ها و کاوش‌های صورت گرفته بر آرایه‌نگاری‌های حمام وکیل شیراز، به این نتیجه دست یافته‌اند که تزئینات و معماری‌های انجام شده در این عمارت کهن، نشات گرفته از فرهنگ و تمدن ایرانی از دوران ایران باستان تا دوران صفویه است. در واقع باستان‌شناسان با توجه به معماری صورت گرفته در آثار به جا مانده از عمارت‌هایی که به دستور کریمخان زند بنا شده است، براین باورند که وی، علاقه و توجه بسیاری در احیا و زنده نگاه‌داشتن تاریخ ایران داشته است. همچنین وجود آثاری تحسین‌برانگیز که بر دیوارهای ساختمان حمام وکیل نقش بسته است، مانند تصاویری در قالب مضامین اساطیری، حماسی و مذهبی که همه در اعتقادات و باورهای مردم رخنه کرده بود، از دیگر نشانه‌های علاقه‌ی کریم خان زند به احیای تاریخ ایران باستان است. البته این معماری و نقوش نه تنها در حمام وکیل شیراز صورت گرفته است، بلکه در بسیاری از عمارت‌ها و بناهای باقی مانده از زمان حکومت کریمخان زند ودیگر قرون تاریخی ایران نیز، به چشم می‌خورد.
از دیگر نکات جالب و ستودنی که در نوع ساخت و معماری حمامهای باستانی ایران رعایت شده است، می‌توان به نوع کاربری آن‌ها اشاره کرد. در دوران گذشته، حمام را تنها به عنوان مکانی برای شستشو در نظر نمی‌گرفتند. بلکه حمام مکانی برای انجام مراسمی از جمله جشن حمام زایمان، جشن مراسم آشنایی و خاستگاری دختران دم‌بخت، مراسم سنتی حنابندان و بسیاری دیگر از رسوم جالب و دوست‌داشتنی است که متاسفانه امروزه هیچ اثری از آن‌ها به چشم نمی‌خورد، و دلیل آن را می‌توان در تغییر معماری و نوع ساخت حمامهای امروزی جستجو کرد. حمام‌هایی که در دوران حکومت کریمخان زند، تاسیس شدند نیز از این قاعده مستثنی نبوده و مراسم مذکور، توسط مردم آن دوران نیز در این مکان‌ها برگزار می‌شدند.
معماری حمام وکیل شیراز
حمام وکیل شیراز از مساحتی برابر با ۱۱ هزار متر مربع، ۸ هزار و ۶۶۰ متر زیربنا، ۱۲۰ متر طول و ۸۰ متر عرض توسط معماران توانا وبنامدوران زندیه، ساخته شده است. این حمام وسیع، همانند سایر حمامهای ایران از پیشرفته‌ترین و اصولی‌ترین معماری زمان خود بهره‌مند است. به عنوان مثال می‌توان بیان نمود که ورودی حمام ها در ایران کوچک بوده و در این حمام نیز از شیبی ملایم برخوردار است که به هشتی ورودی متصل می‌شود. معمارن سطح هشتی ورودی را نسبت به سطح زمین، پایین‌تر درنظر گرفته و ورودی به رختکن را به صورت زاویه‌دار تعبیه کردهاند. اعمال این نوع ساخت، جهت جلوگیری از ورود سرما به داخل و خروج گرما به خارج از حمام، صورت گرفته است. سربینه‌ی حمام وکیل شیراز، به صورت هشت ضلعی منتظم ساخته شده که از هشت ستون یک پارچه‌ی سنگی در میان سقفی گنبدی شکل، تشکیل شده است. گرمخانه نیز توسط سنگ فرش شده و دالان‌هایی کم عرض و باریک در زیر این سنگ‌فرش‌ها تعبیه شده‌اند که با جریان یافتن هوای گرم و بخار آب در آن، باعث گرم شدن کف حمام می‌شدند. در بخش جنوبی گرم‌خانه‌ی حمام نیز، خزینه‌ای برای گرم کردن آب با دو دیگ بزرگ قرار گرفته است. در دو قسمت محوطه‌ی گرم‌خانه‌ی حمام وکیل، دو شاه‌نشین و در دو قسمت خزینه، دو حاکم‌نشین تعبیه شده است. در بخش میانی هر حاکم‌نشین نیز، حوضی وجود دارد که از سنگ مرمر ساخته شده است. در زیر گنبد حمام، تصاویر آهک‌بری بسیاری زیبایی نقش بسته است.
به نظر می‌رسد، آهک‌بری‌ها مربوط به دوران کریمخان زند باشد، که بیشتر به شکل طرح‌های گلدانی است، ولی در زمان حکومت قاجاریه، آثار زندیه کلنگی شده و قاجاریان روی آن آهک‌بری‌هایی که بیانگر داستان‌هایی (داستان شیرین و فرهاد، پیرزن و سلطان سنجر، بیژین و منیژه و معراج حضرت رسول) از علایق، رویاها، سنت و مذهب مردم ایران و شیراز باستان است، انجام داده‌اند.
در عصر حاضر نیز به دلیل تنوع بیشتر طرح‌های دوران قاجار، چند طرح حکومت زندیه بازسازی شده و در دیگر قسمت‌‌ها، طرح‌های صورت گرفته در زمان قاجار، حفظ شده است. از نکات منحصربفرد این بخش می‌توان به روشنایی آن که توسط جامخانه‌های تعبیه شده در سقف تامین می‌شود، اشاره کرد. در بخش سربینه‌ی حمام وکیل، سکوهایی برای تعویض لباس مراجعه کنندگان تعبیه شده است که چهار حوض سنگی نیز برای حمام کردن در آن ساخته شده است.
ستون‌های بکار رفته در حمام، از جنس سنگ گندمک گوگرد دار و محکم ساخته شده است. ستون‌هایی یکپارچه با مقرنس گچی کم‌عمق و برجسته که روی آن‌ها قرار گرفته است. قسمت ورودی حمام وکیل شیراز، به صورت هشت ضلعی با سقفی از گچ‌‌کاری‌‌های برجسته دیده می‌شود، که به نظر می‌رسد، در ابتدای احداث این بنای تاریخی، وجود نداشته است و در دوران حکومت پهلوی، ساخته شده است. همچنین در آن دوران، حمام به دو قسمت تقسیم شد. بخشی از آنرا که در واقع سربینه‌ی حمام بود، به عنوان زورخانه در نظر گرفتند. با این تغییر کاربری در دوران حکومت پهلوی، هشتی دوم (در برزخ) که به گرمخانه متصل می‌شد، بخشی وجود داشت (سمت راست ورودی هشتی دوم) که متشکل از دیواری ضخیم، توپر و قطور بوده و در قسمت بالایی آن یا پشت بام حمام، حوض آبی تعبیه شده بود که نقش تامین کننده‌ی آب حمام را ایفا می‌کرد. پس از تبدیل شدن سربینه‌ی حمام به زورخانه، دیوار مذکور برداشته شد و با این کار، مسیری به خیابان آیت الله طالقانی ایجاد و به در ورودی حمام تبدیل شد. امروز این در مسدود شده و آن را به دیوار تبدیل کردهاند.
راهروی منتهی به گرمخانه
تامین آب نیز توسط چاهی واقع در ضلع غربی (گاو چاه)، انجام می‌پذیرفت. در پایین خزینه‌ی اصلی (آب گرم) تون حمام قرار دارد. در کف حمام نیز گربه‌‌روهایی که در بدنه‌ی دیوار تعبیه شده و به دودکش‌ها منتهی می‌شود، به چشم می‌خورد. معماران و سازندگان این عمارت باستانی، گربه‌روها را به دو دلیل تعبیه کردهاند. اول اینکه گرمای اضافی را به کف حمام منتقل کنند، و دوم دوده‌های بوجود آمده از سوخت گرم‌کننده‌ی آب حمام را به بخش بیرونی حمام، منتقل کنند. در دوران حکومت پهلوی بعضی از بخش‌های حمام وکیل شیراز به نمره‌ی خصوصی تغییر یافت. درواقع شاه‌نشین سمت راست به نمره‌ی خصوصی تبدیل شد و حوض سنگی آن نیز در حال حاضر از بین رفته است. در طرفین خزینه‌ها نیز علاوه بر دو شاه‌نشینی که پیش‌تر معرفی شد، دو شاه‌نشین دیگری نیز وجود داشته است که شاه‌نشین قسمت راست را نیز به نمره‌ی خصوصی تبدیل کردند.
متاسفانه این عمارت شگفت‌انگیز ایران کهن، به دلیل تغییرات صورت گرفته توسط حاکمان گذشته، از وضع اصلی خود خارج شدند و در سال ۱۳۵۱ هجری قمری به همت اداره‌ی باستان شناسی، مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. همچنین با تغییرکاربری حمام به رستوران و سفره خانه، موزه فرش‌های دستباف، دچار آسیب و خرابی‌هایی شد که مسئولان را بر آن داشت تا آن محل را به موزه تبدیل کنند. با این عمل از ایجاد آسیب‌های بیشتر جلوگیری شده و انتخاب موزه با توجه به قدمت، اهمیت و معماری زیبا و چشم‌نواز آن، به عنوان گزینه‌ای که در آن زمان شاید در شان این بنای تاریخی با ارزشمند، منصفانه‌تر بنظر می‌رسید انتخاب شده است اگرچه هربنایی از مصالح ساختمانی تا سلسله مراتب فضایی آن در معماری ایران صرفا جهت همان کاربری بنا شده است و سازمان میراث فرهنگی در حین احیا بنا میبایست به این موضوعات نیز توجه بسیاری را داشته باشد .در تغییر کاربری حمام نیز این امر مستثنی نیست.
در این موزه، تعداد ۳۰ مجسمه مومی در بخش سربینه‌ی حمام در حالات مختلف حضور دارند.
همانگونه که می‌دانید، کشور عزیزمان ایران، از تاریخ و تمدنی کهن و مملو از حوادث تلخ و شیرین برخوردار است و بیان کننده‌ی هویت و اصالت هر ایرانی است. آثار باستانی باقی مانده از دوران ایران باستان نیز سهم بزرگی در بیان و اثبات این مهم دارد. در این مقاله نیز سعی شد در حد توان، به معرفی یکی از این عمارات مهم تاریخی بپردازیم. امید است توانسته باشیم، حق مطلب را ادا کرده و نظر شما دوستان را جلب کنیم.
منابع:hamgardi , fine-arts , memerblog , archimemer
