صنایع دستی ایران

صحافی، یا جلد کردن کتاب، به عمل تا و ترتیب فرم‌های چاپ شده متن کتاب، جلدگذاری و در نهایت برش کتاب گفته می‌شود. فرم‌های چاپ شده متن کتاب، بوسیله دستگاه تاکن بر اساس قطع کتاب تا می‌شود و سپس فرم‌ها بوسیله ماشین صحافی ترتیب می‌شوند (مثال: یک کتاب ۱۶۰ صفحه‌ای رقعی، دارای ۱۰ فرم چاپی ۱۶ صفحه‌ای است که باید مرتب شوند: فرم یک، فرم دو، …، فرم ده) و سپس بستگی به نوع صحافی با ماشین صحافی که می‌تواند چسب، مفتول زن، دوخت و جلدسازی باشد به جلد متصل می‌شوند. در نهایت براساس قطع استاندارد برش خورده و در اینجا مرحله صحافی به پایان می‌رسد.

در گذشته به این حرفه ورّاقی نیز اطلاق می شده که البته جز صحافی و جلد کردن کتاب، مواردی همچون نسخه نویسی و تهیهٔ رونوشت و تکثیر کتاب و… را نیز دربر می گرفته است.

صحافی و جلدسازی در عصر صفویه به اوج رسید و هنرمندان اصفهانی در تکامل آن ابتکار و خلاقیت بی مانندی از خود نشان دادند بود. در دوره صفويه در سمرقند، بخارا، مشهد و اصفهان كاغذسازي رواج داشت و تا زمان قاجار نيز ادامه پيدا كرد ولي بعد از آن كاغذسازي دستي تنزل و كاغذسازي به شكل ديگري رونق يافت.

این هنر در دوره تیموریان و بخصوص در مکتب هرات پایه گذاری شده بود.انتخاب اصفهان به پایتختی و حمایت همه جانبه ای که از هنرمندان به عمل آمد باعث شد قرآنهای دست نوشته مجلل و فاخر به بهترین وضع و شیوه صحافی شده و علاوه بر کتاب آسمانی نسخه های بی شماری از شاهنامه، اشعار نظامی، جامی و آثار سایر سرایندگان نامدار و مشهور به دست جلدسازان و صحافان به شاهکارهائی از هنر تبدیل بشوند.در این زمان بود که آثار خطاطان بزرگ نستعلیق مانند سلطان علی مشهدی، میرعلی کاتب و دیگران جمع آوری شد و جلدسازان با استفاده از روش های ابداعی خویش آثاری بوجود آوردند که بسیاری از آنها امروز زینت بخش موزه های بزرگ جهان است.هنرمندان بزرگ این فن در فنون صحافی و اقسام جلدسازی سوخت و روغنی و ساه و حاشیه سازی کتب این هنر را به جائی رساندند که بسیاری از آثار این دوران بر مکتب هرات برتری یافتند.

در مورد صنعت صحافی توضیح این نکته ضرورت دارد که در دوره صفویان هنرمندان این رشته از صنعت دستی در بیشتر صنایع ظریفه آن روزگار مهارت داشتند بطوری که در شرح حال اکثر قریب به اتفاق این هنرمندان می بینیم در خطاطی و نقاشی و تذهیب و مرکب سازی و میناکاری و کاغذسازی نیز سرآمد بودند.با انتقال پایتخت از اصفهان و جنگ های متعددی که در این شهر میان خاندانهای مختلف به وقوع پیوست هنر صحافی نیز مانند دیگر هنرها در بوته فراموشی و محاق بی مهری گرفتار شد. اما در دوران قاجار بار دیگر صحافان و جلدسازان به احیاء این هنر پرداختند. از بزرگان این هنر در دوران قاجاریه آقا محمدتقی صحاف اصفهانی است که علاوه بر صحافی و جلدسازی در طراحی و رسامی و طرح نقشه های قالی و کاشی کاری و معرق سازی با پوست و بسیاری از فنون دیگر در زمان خود بی نظیر بود.

سوزندوزي هنر آراستن سطح روئين پارچه هاي ساده با بهره گيري از نخهاي الوان و با كمك سوزن و قلاب و در يك مورد كمك از سوزن و قلاب است و دست اندركاران آن به مدد بخيه هاي ظريفي كه بر منسوجات ساده مي نشانند معمولا تلفيق زيبايي از صبر ، شكيبايي و هنر را به نمايش مي گذازند.

سوزندوزيهاي ايراني كه به اشكال مختلف انجام مي شود يكي از گسترده ترين شاخه هاي 109 رشته هنرهاي سنتي است و به جرات مي توان گفت تنوع و تعددي كه در اين رشته مشاهده مي شود در هيچيك از ديگر رشته هاي صنايع دستي وجود ندارد و بيش از ساير گونه هاي صنايع دستي است.

در سوزندوزي طرح را از طريق نخ کش کردن زمينه ي پارچه مشخص مي کنند و با سوزن و نخ مراحل مختلف سوزندوزي را که شامل دور دوزي – توري دوزي – توري گلدوزي – سکمه دوزي – شبکه دوزي – ستاره دوزي – گل اشرفي دوزي – زير رفت دوزي – تکه دوزي و خامک دوزي – مي باشد مي دوزند.

محصولات لاکی روغنی مختلف هستند از آن جمله قلمدان سازی است. قلمدان و قلمدان سازی با هنر و فرهنگ ایران رابطه و پیوند دیرینه دارد. چرا که گرانمایه ترین میراث های نقاشی و نگارگری تذهیب و منبت کاری هنرمندان قدیمی ما بر جعبه های قلمدان نقش بسته است. از طرفی قلمدان در گذشته ای نه چندان دور مهمترین وسیله کتابت و بهترین عامل برانگیختن و ترغیب مردم طبقات گوناگون به فراگیری آموزش و خطاطی و خوشنویسی بود. قلمدان سازی از عهد صفویه رونق و اعتبار افزونی گرفت. قلمدانهای این دوره از جمله اصیل ترین آثار هنری باستان به شمار می رود.

قلمدان ها به طور عمده از سه دسته تشکیل یافته اند (از نظر جنس):

1- قلمدانهای چوبی
2- قلمدانهای فلزی
3- قلمدانهای مقوایی به طور کلی از لحاظ اندازه قلمدانها بر چهار گونه اند:

الف) کوچک که به آن نیم بهره نیز می گویند و ابعاد آن 2*13 سانتیمتر است.
ب) قلمدان متوسط یا یک بهره که ابعاد آن7/3*21 سانتیمتر است.
ج) قلمدان عادی که دوبهره نیز نامیده می شود و ابعادش 4/4*5/23 سانتیمتر است.
د) قلمدانبزرگ که تقریباً به اندازه جعبه قلمدان است به ابعاد 5/5*28 و سه بهره نام دارد.

از قلمدان سازان معروف که قلمدان مقوایی می ساختند. که در دوره قاجار شهرت داشتندمی توان به میرزا ابوالقاسم طباطبائی، مشهدی حسن تهرانی، عبدالحسین مقوا ساز اصفهانی و کریم مقوا ساز اشاره کرد.

از محصولات دیگر لاکی روغنی می توان به جلد سازی و قاب آئینه اشاره کرد.
به لاکی روغنی هایی که از جنس کاغذ تهیه می شود پاپیه ماشه هم می گویند، پاپیه ماشه که اساساً واژه ای فرانسوی است و در فرهنگهای لغت به معنی کاغذ فشرده آمده، معمولاً به اشیایی مقوایی که سطح آنها به وسیله نگارگری تزیین و با لاک مخصوص پوشش یافته است اطلاق می شود. سابقه این نوع هنر که در گذشته «نقاشی روغن» یا «لاکی» نامیده می شد، چندان روشن نیست، لیکن از آثار موجود در موزه ها چنین استنباط می شود که تا بعد از دوره سلجوقیان کلیه کتابهای خطی دارای جلد چرمی ساده یا ضربی و فاقد هر نوع تزئینات اسلیمی بوده است.

در دوره ایلخانی نیز که شهر هرات مرکز عده تحقیقات و تألیفات بوده و جلد کتاب بسیار معتبر از نوع سوخت و جلد کتاب عادی معمولاً چرمی سادهیا ضربی و فاقد هر نوع تزئینات اسلیمی بوده است.

در دوره ایلخانی که شهر هرات مرکز عمده تحقیقات و تألیفات بوده و جلد کتاب بسیار معتبر از نوع سوخت و جلد کتاب عادی معمولاً چرمی ساده یا ضرب بوده وبرای تزئین کتب علاوه برنقوش اسلیمی ازخطوط ختایی استفاده می شده و ظاهراً تا آن زمان پاپیه ماشه در ایران رواجی نداشته ولی اسناد معتبری در دست است که نشان می دهد این هنر از دوره صفویه به ایران راه یافته و به موازات سایر انواع صنایع دستی شکل گرفته و متکامل شده است.

چيزی که موجب شگفتی هر بيگانه ای که از ايران ديدن می کند می شود همانا نزديکی و پهلوی هم بودن اشيای بسيار کهن و کالاهای نو و وارداتی است. در مورد قفل و کليد هم همين طور است. قفل کردن خزانه ها و انبارهای گندم و پرستشگاهها در هزاره دوم ق.م. در مصر و بين النهرين متداول بوده است. قفلی که قفل ساز ايرانی می سازد نشانه نبوغ فنی او در جهات مختلف است. پاره اي از اين قفل ها همانند قفل های مصری و يونانی است، برخی ديگر همانند قفل های رومی ها است برخی به قفلهای چينی و هندی می ماند و تعدادی هم مانند قفلهايی است که در اروپا از قرون وسطی تا انقلاب صنعتی به کار برده می شد.

قفلهای ايران را از ديدگاه فنی می توان به رده های زير بخش کرد.

الف) قفلهای ثابت در (کليدون خانه)

1-کلون دان

2-کلون

3- قفل فنر پخش شو

ب) قفل آهن

1- قفل فنر (با کليد پيچی)

2- قفل فنری (با کليد فشاری)

3- قفل لوله (با کليد پيچی)

4- قفل رمز (حرفی بی کليد)

طلاکوبی يکی از شيوه‌های تزئين اشياء و آثار فولادی است که در شهر اصفهان از زمان‌های بسيار دور، رواج دارد.

از فولاد علاوه بر ابزارهای معمولی، علم نيز می‌سازند. می‌دانيم علم را پيشاپيش صف عزاداران به ويژه در مراسم سوگواری امام حسين (ع)، حرکت می‌دهند. علم علاوه بر تيغه‌های فولادی، معمولا دارای پيکره‌هايی از برخی از پرندگان و حيوانات واقعی، اساطيری و افسانه‌ای و نيز گلدان، قوطی و شمعدان است که تمامی‌ آنها به ميله‌ای که قاب بر آن تکيه دارد، متصل است. روی تيغه‌های فولادی علم به ويژه تيغه وسط که از ساير تيغه‌ها بلندتر است، اسماء مبارکه طلاکوبی می‌شود.

هم اکنون در اصفهان، طلاکوبی روی مجسمه‌های پرندگان و حيوانات مانند طاووس، کبوتر، آهو، شير و… که در واقع به تقليد از پيکره‌هايي که به انواع علم‌های سوگواری متصل است، ساخته و پرداخته می‌شود. اين مجسمه‌ها در سال‌های اخير طرفداران هنر دوست زيادی دارد.

ساخت ابزارآلات مراسم عزاداري و تعزيه خواني از عمده محصولات توليدي رشته علامت سازي است. جنس فلز به کار رفته اغلب فولاد است که تمام مراحل شکل دهي کار به وسيله چکش و با دست انجام ميگيرد و در پايان کل قطعات به هم متصل شده و کار پرداخت ميگردد.

از فولاد علاوه بر افزارهاي معمولي اقدام به ساخت علم نيز ميکنند. علم علاوه بر تيغه هاي فولادي معمولا داراي پيکره هايي از برخي پرندگان و حيوانات و براق و نيز گلدان و شمعدان است که تمامي آنها به ميله اي که قاب بر آن تکيه دارد متصل است و بر روي تيغه هاي علم بويژه تيغه وسط که از ساير تيغه ها بلندتر است اسماء مبارکه طلاکوبي ميشود.

در پايان نمونه کار آماده به شيوه طلاکوبي تزيين ميشود. ابتدا تمام قسمتهايي را که براي طلاکوب شدن در نظر گرفته اند به وسيله کارد مخصوص خش انداخته و طرح مورد نظر بر روي سطح فولاد حک ميکنند سپس سيمي از جنس طلا به ضخامت يک تار موي انسان در شيارهاي حک شده قرار داده شده به وسيله چکش نقره کوبي کوبيده ميشود تا در شيار موردنظر کاملا فرو رود سپس با يک قطعه سنگ يشم آن قدر بر روي کار ميکشند که طلا و فولاد به يکديگر جوش ميخورند. در حال حاضر طلاکوبي بر روي مجسمه هاي پرندگان و حيوانات نظير طاووس، آهو، شير و غيره صورت ميگيرد. يک کار فولادي طلاکوب شده زير ساخت(پيکره يا تيغه يا هر دو) ميبايست از کيفيت مناسب برخوردار باشد. قالب گيري مناسب، سوهان کاري وپرداخت هنرمندانه و با دقت بر ارزش کار مي افزايد.

پس از اتمام کار طلاکوبي بر روي فولاد نوعي جوهر مخصوص ماليده ميشود و به وسيله حرارت تمام سطح فولاد سياه رنگ ميشود. در نهايت تمام قسمتهاي کار به وسيله مصقل پرداخت ميگردد تا کاملا جلا پيدا کند.

يکي از هنرهاي دستي اصفهان که از زمانهاي کهن رواج داشته، کاشيکاري است قديمي ترين کاشي هاي موجود در اصفهان ، کاشي هاي فيروزه اي رنگي است که کتيبه هاي تاريخي مناره هاي دوران سلجوقي با آنها تزئين شده است. در قرن هشتم قمري با تزئين بناها با کاشي ترقي بسيار کرد و تا اواخر نيمه اول قرن دوازدهم هجري قمري که زمان انقراض سلسله صفويه است ادامه داشت.

به تدريج استفاده از کاشي با نقوش گل و بوته، نوع خشت و هفت رنگ رواج و کاشيکاران اصفهاني علاوه بر گل و بوته و اشکال هندسي از نقش حيوانات در تزئين کاخها و منازل استفاده کردند.

از اساتيد مهم اين هنر مي توان به مرحوم مصدق زاده اشاره کرد.

بشر از چهار هزار سال ق.م،پس از کشف طلا،با کاربرد نقره آشنا بوده است.نقره فلزی است که مانند طلا و مس به صورت خالص در طبیعت موجود است،ولی بیشترین مقدار آن از سنگ معدن استخراج می شود.آثار کشف شده در تپه های سیلک کاشان متعلق به هزاره چهارم ق.م،یادآور این نکته است که مردم این ناحیه از ایران با کاربرد این فلز پالایش و ساخت اشیاء سیمین،آشنایی کامل داشته اند.معادن بسیاری در نقاط مختلف ایران دارای سنگ نقره هستند،از جمله:معادن نخلک در میانه کویر لوت در شمال انارک،که در زمان ساسانیان از محصول آنها به ویژه در ساخت ظروف سیمین استفاده می شد.هنر نقره کاری در عصر ساسانیان رونق بسیار داشت.از مقایسه اشیاء مکشوفه ساسانی با کارهای مشابه همعصر خود در بیزانس و روم،استنباط میشود که این دو هنر در تکنیک کار و اسلوب ساخت،نباید تفاوت چندانی با یکدیگر داشته باشند.نقره کاران ساسانی سه روش زیرین را در ساخت ظروف به کار می برده اند:

۱-ساخت اشیاء نقره به وسیله چکش کاری،۲-هنر فلزکاری ریختگی در اشیاء سیمین،۳-ساخت ظروف آستردار.

روش ساخت

برای ساخت ظروف نقره،پس از عیار کردن نقره با مس،نقره را ذوب کرده و داخل قالبیکه نام آن ریچه(ریجه)است می ریزند.ریچه به شکل دو صفحه آهنی که یکی از آنها دارای دو زه در اطراف آن است،می باشد.این دو صفحه را در هم چفت کرده و از شکاف بالای آن نقره مذاب را درون آن می ریزند تا به صورت شمش درآید.شمش را توسط دستگاه نورد که شامل دو غلتک سنگین است،به ضخامتهای موردنیاز،نازک می کنند.روشهای نقره سازی که در حال حاضرمورد استفاده قرار میگیرد عبارتند از:

-چکش کاری:در این روش برای ساخت ظرف تنها از چکش استفاده می شود.به طور مثال برای ساخت کاسه ای با دهانه۳۰سانتیمتر،اندازه ورق نقره را ۶-۵سانتیمتر اضافه تر می گیرند و به وسیله چکش آنرا گود می کنند(فُرو می گیرند)تا به شکل دلخواه درآید.

۲-خمکاری با استفاده از قالب:در این روش ورق نقره روی قالبهای مخصوصکشیده و به وسیله میله ای که دستگیره چوبی دارد،آنقدر ورق را روی قالب می کشند تا شکل قالب را به خود بگیرد و سپس آن را از قالب جدا می کنند.

۳-ریخته گری:ساخت ظروف به وسیله قالبهایی از جنس نقره،برنج و به خصوص آلومینیوم است.برای مثال برای ساختن دسته یک گلدان که جدا روی ظرف نصب می شود،ابتدا درون قالب را از ماسه مرطوب پرمی کنند(برای جداشدن آسان نقره از قالب)،سپس نیمه دیگر قالب را روی آن گذاشته و فشار می دهندونقره مذاب را از شکاف،داخل قالب می ریزند.پس از خارج کردن نقره شکل گرفته،قسمتهایی که همسان نیست را سوهانکاری می کنند.

۴-پرسکاری:در پرسکاری با استفاده از یک قالب و دستگاه پرس،نقره را به شکل مورد نظر درمی آورند که بیشتر برای ظروف تخت استفاده می شود.دستگاه پرس دارای دو قالب منفی ومثبت است که با فشار در هم چفت شده و نقره را به شکل مورد نظر درمی آورند.

پس از ساخته شدن ظرف،یک لایه از روی ظزف را می تراشند،که به آن چرخکاری گفته می شود تا ظرف براق شود.اگر ظرف دارای لبه باشد،ابتدا یک زه دور لبه آن لحیم می کنند و سپس آنرا برای قلمزنی آماده می کنند.زمان لحیم کاری ماده ای به نام تنکا(بوراکسB2O3)به قطه می زنند،تا به خوبی به ظرف متصل شود.در حال حاضر افراد چندانی توانایی ساخت ظروف با روش چکش کاری را ندارند و بیشتر از روش خمکاری و پرس این کار را انجام می دهند.

دستبافته ای پشمی است که برای حفاظت از فرش اصلی اتاق یا زیراندازهای دیگر در مقابل شراره های آتش هیزم اجاق ( قُرُقِ اجاق) استفاده می شود. به اصطلاح محلی، نوعی قراق برای اجاق می باشد. نقوش اجاق قراقی هندسی و ذهنی می باشد و از لحاظ شیوه بافت  و شکل ظاهری کاملا شبیه به جاجیم است و مصرف محلی دارد. اجاق قراقی های قدیمی نعلی شکل بوده اند ولی امروزه برای راحتی آن را مستطیل شکل می بافند.

گیوه نوعی پاپوش ویژه مردان روستایی و از جمله صنایع دستی مناطقی از ایران است. در استان مرکزی تولید گیوه در مناطق سنجان و وفس رواج دارد. همه مراحل تولید این پاپوش، دستی است و مواد اولیه آن نخ قالی (که اصطلاحاً تنه نامیده می‌‌شود) و ضایعات چرم است. رویه گیوه بدست زنان و توسط گونه‌ای سوزن که جوالدوز خوانده می‌‌شود بافته می‌‌شود و قسمت کفی آن بدست مردان با استفاده از ابزاری که تخت نامیده می‌‌شود به اصطلاح آجیده می‌‌شود. در صورت لزوم رویه این پاپوش با استفاده از سریشم اندوده می‌‌شود تا در کشتزارها مانع نفوذ آب به درون آن شود.
در استان کرمانشاه 4نوع گيوه تولید می شود: گيوه تخت آجيده که کف تخت آن با نخ آج خورده است و استحکام زيادي داشته و بهترین نوع گیوه به شمار می آید. گيوه تخت چرمي که کف آن چرم يک تکه گاوميش است. گيوه تخت پلاستيکي که ارزانترین است و گيوه با رويه ابريشمي که رويه آن از نخهاي ابريشمي رنگارنگ و داراي نقش های هندسي است.

كلاش اورامي نوعی گیوه است كه توسط گيوه بافان هورامان با تكه های پارچه به هم دوخته شده با روده دام به هم بافته مي شود.

ساخت احجام تزيیني و كاربُردي و پیکره هاي چوبي تزيیني با استفاده از مُغار ، سوهان و چوبهاي خودرنگ فشرده و همچنین مُنَبّت كاري که هنر ایجاد نقشهای برجسته و یا عمیق روی چوب است از جمله صنایع دستی این استان می باشد.
منبت کاری در ایران یکی از ارزشمندترین هنرهای سنتی ایران بویژه از زمان استیلای اعراب بوده است. در میان آثار سنگی شوش و تخت جمشید ، کنده کاری روی چوب دیده می شود. در زمان تیموریان این هنر به روش دوره های پیشین ادامه داشته و انواع ضریحها و منبرهای منبت کاری شده ساخته می شده است که نمونه هایی از آنها هنوز بر جای مانده است.
اوج هنر منبت کاری در دوره صفوی بوده و آثار این دوره به صورت درها، منبرها، رَحلهای قرآن، ستونهای چوبی اتاق، دسته خنجر، قاشق، چمچه های دوغ خوری و شربت خوری بوده است.
هنر زیبای منبت در دوره زند و قاجار از رونق افتاد و ساخت اشیای کوچکتر مثل رَحل و قاب آیینه، به جای درهای منبت و قطعات بزرگ متداول شد. منبت کاری در حال حاضر همچون صنایع دستی دیگر، در گوشه و کنار کشور به حیات خود ادامه می دهد.
انواع چوب (زبان گنجشک، اُکالیپتوس، انار، افرا، راش، گیلاس، اقاقیا، گردو- گلابی- کُهور- عناب و…) در منبت کاری کاربرد داشته و دارند، بخصوص چوبهای گیلاس، گردو و اقاقیا به خاطر زیبایی طبیعی شان کاربرد بیشتری در منبت کاری دارند.
در منطقه آذربایجان غربی، هنرمندان منبت کار، اغلب از چوب گردو برای خلق یک اثر چوبی استفاده می کنند.

دوخت روی پارچه با الیاف ابريشم طبیعی بر اساس طرح های از پیش تعیین شده را ابریشم دوزی می گویند.
در طول تاریخ، افراد هر قبیله با تعصب خاصی در حفظ و پاسداری ارزشهای قبیله ای خود تلاش داشتند، از این رو با دوخت علایم و طرحهایی خاص بر روی پارچه با اشکال گوناگون دوختی ( قلابدوزی ، گلابتون دوزی ، ابریشم دوزی، ملیله دوزی ، شبکه دوزی ) دست به ابتکاراتی می زدند.
آوازه ی سوزن دوزیهای ایران نه فقط اعراب بلکه یونان، روم و قسطنطنیه را نیز تحت الشعاع قرارداده بود، آنچنان که رقیبی برای پارچه ها و سوزن دوزیهای آن زمان تلقی می شد. با مطالعه تحلیلی متون تاریخی در عرصهء مبادلات کالاهای ایرانی از عهد هخامنشی تا صفویه پی می بریم که سوزن دوزیهای ایرانی بعنوان گرانبهاترین کالا از ایران به مغرب زمین برده می شد.
سوزن دوزیهای ایرانی از دیر باز تا کنون از تنوع و گستردگی خاصی برخوردار بوده است که در کمتر جایی این تنوع و گستردگی مشاهده می شود موقعیت خاص جغرافیایی و تاریخی ایران، هجوم اقوام مختلف به این سرزمین و اهمیت سوق الجیشی آن منجر به این تنوع و گونه گونی شده که امروز نیز ما شاهد بقایای ارزشمند آن می باشیم هر چند بعنوان هنری با پیشینه ء تاریخی کهن از آن یاد می شود اما آنچه امروز دردست ماست فقط بخشی اندک از آن هنر غنی است که در زمان خود بیانگر فرهنگ ، هنر و قومیت ایرانیان بوده است.
ابریشم دوزی یکی از نمونه های سوزن دوزیهاست که در نقاط مختلف کشور وجود دارد .
ابریشم ماده ای است که کرم ابریشم از غده های خود بشکل نخ بسیار باریک ترشح می کند و با آن، لانه ی بیضی شکلی برای خود می سازد که پیله نامیده می شود. پیله ها را به ترتیب مخصوصی گرم می کنند و بعد می ریسند تا ابریشم بدست آید که به آن افریشم و بریشم هم گفته شده ( به عربی ابریشم می گویند بکسر همزه و فتح سین).
ابریشم عبارت از یک لیف (رشته) پروتئینی است که در اثر انجماد مواد مترشحه از کرم بدست می آیداین لیف از دو فلامنت موازی که به وسیلۀ صمغ ابریشم به یکدیگر چسبیده اند به وجود آمده است.
در دورۀ صدر اسلام به علت منع مردم از تجملات ،استفاده از لباسهای ابریشمی منسوخ شده ولی استفاده از نخ های ابریشم برای دوختهای متنوع همچنان بقوت خود باقی بود.
قدیمی ترین نمونۀ گلدوزی ایرانی که هم اینک در موزۀ ایران باستان موجود است به دورۀ سلجوقی یعنی 451ه ق تعلق دارد. در این دوره ابریشم دوزی رونق فراوانی گرفت و این نکته از نمونه دوختها و پارچه هایی که در مجموعه های مختلف نگهداری می شود و ظرف سال های اخیر نیز مقداری از آنها در شهر ری بدست آمده قابل اثبات می باشد.
نقوش مورد استفاده در ابریشم دوزی نامحدود بوده و می توان به نقوش حیوانی، انسانی، مینیاتوری، شکارگاهی، گرفت و گیر، فرهنگ عامه، گل و بوته، گل و مرغ، انواع 60 گانه بته جغه ها، نقوش هندسی، اسلیمی ها و گل های حاشیه ای اشاره کرد.از این دوخت بیشتر برای تابلوهای تزئینی، تزئینات البسه، روی کیف، رومیزی، روکرسی، پرده، سجاده، روی کفش، روتختی، ملحفه، کیسه های پول، جای شانه، جای قلم دان و غیره استفاده می شود.

چادرنشينان برای استراحت خود و داشتن سرپناه از چادری استفاده می کنند که سقف آن معمولاً از موی بز است و توسط خود عشاير بافته می شود. ديواره آن را “چیغ” (چیق یا چیخ) می نامند که عبارت است از ديواره ای که حدود 150 سانتي متر پهنا دارد و با استفاده از الياف گياهی (نی) و همچنين موی بز و در پاره ای از مواقع با استفاده از نخ پشمی بافته می شود و روی آن نقش های متفاوتی به وسيله نخ های رنگارنگ پشمی ايجاد می شود.

از چيغ براي حفاظت اطراف سياه چادرها‎ ‎استفاده مي شود و گاهي نيز براي تقسيم داخل چادرهاي عشايري به چند بخش جدا از هم‎ ‎كاربرد دارد‎. نقوش در جيغ ، به سبب ماهيت بافت آن بصورت هندسي است.

ناگفته نماند در كاربردهاي امروزي، مي توان از آن بعنوان پارتيشن در خانه هاي آپارتماني استفاده كرد .

پِلاس نوعی گلیم درشت بافت است و موارد استفاده ای چون گلیم دارد و دربیشتر مناطق روستایی بافته می شود. از دیرباز به عنوان زیرانداز مناسب جهت محافظت از رطوبت، سرما و گرمای زمین به کار می رود و به این لحاظ در مفروش نمون کف چادرهای عشایر و نیز در خانه های روستایی مورد استفاده قرار می گیرد.از پلاس براي سجاده ي نماز و سفره پيش پاي عروس نيز استفاده مي شود.
پلاس بافی معمولا با موی بز و گاهی با پارچه های مستعمل بریده شده انجام می ‌گیرد. گلیم یا پلاس که یک فرشینه ای حدودأ مشابه با قالی است از صنایع و هنرهای سنتی می باشد. پلاس و جاجيم نقش دوزي شده ظاهري شبيه يكديگر دارند اما خطوط در جاجيم عمودي و در پلاس افقي است.
پلاس هم مانند گلیم و قالی چلّه كشي مي شود. ابتدا دار آن را به وسیله میخ سوراخ می کنند سپس شت ها را از دو سر، جلو و انتهای کار می گذارند و بعد برای این که تارها به هم نخورد روی چوب کار را با گل می پوشانند. پس از آن الياف رنگارنگ پشم تابيده را به شكل خطوط افقي از تار عبور مي دهند و بعد شانه مي زنند.
تفاوت میان گلیم بافی با پلاس بافی(گلیم بافی ترکمن) در این است که در مرحله پود گذاری قسمت پشت کار روبروی فرد بافنده قرار می گیرد و بافنده از پشت گلیم مبادرت به بافت گلیم می کند و قسمت اصلی ودر اصطلاح رو کار دیده نمی شود و فرد بافنده مجبور است برای مشاهده قسمت بافته شده در حین کار اگر دار عمودی بوده پشت دار و اگر افقی بود که اکثراً نیز این چنین است با قراردادن آینه ای کوچک می تواند دست بافته خویش را مشاهده کند.

« احرامي » يا « حرمي » پارچه اي با تار و پود پنبه است ، معمولاً در اندازه 80×125 سانتي متر بافته مي شود . پارچه احرامي دورنگ است كه عموماً سياه و سفيد بوده ، اما به رنگهاي سبز و قرمز و سفيد نیز ديده شده است. زمینه ی آن معمولاً تک رنگ بوده و نقوش هندسی شکسته رنگارنگ دارد که اغلب در آن از رنگ های محلی استفاده می شود.

اين پارچه ها در قديم بيشتر مورد استفاده حجاج قرار مي گرفته و در حال حاضر با تغيير كاربري به عنوان روميزي، سجاده ، جانماز و … نیز مورد استفاده است. این پارچه خاص که بین مردمان روستا و عشایر کاربرد دارد و طرح هایی به سادگی دل آنها دارد، جزء صنایع دستی محسوب می گردد .

ابریشم کشی عبارت است از تبديل پیله ابريشم به نخ ابريشم به وسیله دست و دستگاههای ابريشم كشي.

ابریشم کشی کاربردهای گوناگون و مهمی در صنایع دستی داشته و دارد. از جمله در نساجی و بافت پارچه های قیمتی و ظریف همچون حریر، زری و مخمل، قالی های با ارزش ابریشمی و تهیه نخ برای سوزندوزیهای زیبا و… مورد استفاده قرار می گیرد.
در صنعت ابریشم کشی سنتی، نوغانداران هنگامی که کرم های ابریشم رشد کافی نموده و به دور خود پیله می بندند پیله ها را جمع و تمیز نموده و به کارخانه ابریشم کشی می برند. و مراحل بعدی کار روی پیله ها انجام می گیرد. پیله ها را داخل دیگ های آب جوش می ریزند و با دستگاهها ی گردان و با کمک دست پیله ها را بصورت نخ ابریشم در می آورند و از آن برای پارچه های حریر قیمتی و قالی ابریشم و … استفاده می نمایند.