خشمگین صدایت را بلند کرده ای، نه کنترلی بر رفتارت داری و نه بر کلماتی که بر زبان جاری می کنی... و چقدر غافلی از این لحظات که شیطان بر همه جسم و جانت غالب شده و کنترل همه وجودت را در دستانش گرفته است! غافلی که لحظه به لحظه بیشتر از قبل متضرر می شوی ... یادت رفته با این همه خشم، به هیچ جا نمی رسی ...
خشم و غضب، از خطرناك ترین حالات انسان است كه اگر جلوی آن رها شود، گاه به شكل یك نوع جنون و دیوانگى و از دست دادن هر نوع كنترل بر اعصاب خودنمایى مى كند و بسیارى از تصمیم هاى خطرناك و جنایاتى كه انسان یك عمر باید كفاره و جریمه آن را بپردازد، در چنین حالتى انجام مى شود؛ همچون آتشى سوزان است كه گاه یك جرقّه آن تدریجاً مبدل به دریایى از آتش مى شود و خانه ها و شهرهایى را در كام خود فرو مى برد، همچنان که امام علی (علیه السلام) درباره قابیل فرمود: «قَدَحَتِ الحَمِیَّة فِی قَلبِهِ مِن نَارك الغَضَبِ؛ فرو ریخت تعصب در دلش از آتش جهنم».(1)
حضرت در نکوهش غضب فرموده است: «وَ إیَّاکَ وَ الغَضَبَ فَإِنَّه طَیرَةٌ مِنَ الشَّیطَانِ؛ از خشم بپرهیز که خشم، وسوسه و تحریکی از طرف شیطان است».(2)
خشم، آتشی کشنده
شیطان از راه خشم، می تواند به راحتی بر انسان مسلط شود؛ چرا که خشم، عقل و اندیشه را از بین می برد و انسان مرکبی برای شیطان می شود. کسی که تسلیم خشم شود، در واقع تسلیم لشکر شیطان شده است
خشم، قوه ای از قوای درونی انسان است که اگر از حد اعتدال خارج شود، باعث شقاوت و بدبختی انسان برای همیشه می شود؛ هم چون وقتی که سبب می شود دست آدمی به خون کسی آلوده شود و تا ابد برای خود شقاوت را بخرد؛ ماجرایی که در داستان هابیل و قابیل رخ داد: «وَ قَدَحَتِ الحَمِیَّة فِی قَلبِهِ مِن نَارِ الغَضَبِ وَ نَفَخَ الشَیطَان فِی أَنفِهِ مَن رِیحِ الکِبرِ الَّذِی أَعقَبَه الله بِهّ النَّدَامَةَ وَ أَلزَمَه آثَامَ القَاتِلِینَ یَومَ القِیَامَةِ؛ تعصب باعث ریزش آتش در دلش شد و شیطان باد کبر و غرور در دماغش پیچید و سرانجام پشیمان شد و خداوند گناه قاتلان را تا روز قیامت در گردن او نهاد».(3)
سبب نابودی انسان
غضب، ایمان را نابود می کند؛ همچنان که امام علی (علیه السلام) فرموده است: «الغًضَب یفسِد الإیمَانَ کَمَا یفسِد الخِلّ العَسَلَ؛ خشم ایمان را از بین می برد؛ چنان که سرکه عسل را فاسد می کند».(4)
راه تسلط شیطان
شیطان از راه خشم، می تواند به راحتی بر انسان مسلط شود؛ چرا که خشم، عقل و اندیشه را از بین می برد و انسان مرکبی برای شیطان می شود. کسی که تسلیم خشم شود، در واقع تسلیم لشکر شیطان شده است.
امام علی (علیه السلام) از همراه شدن با این لشکر هشدار داده و فرموده است: «وَ احذَرِ الغَضَبَ فَإِنَّه جندٌ عَظِیمٌ مِن جنودِ أِبلِیسَ؛ از خشم بپرهیز که خشم، لشکری بزرگ از لشکریان شیطان است».(5)
عوامل غضب
محبت دنیا
یکی از مهم ترین و برجسته ترین عوامل خشم، محبت و دوستی دنیاست: «ألا وَ إنَّ هَذِهِ الدّنیَا الَّتِی أَصبَحتم تَتَمَّونَهَا وَ تَرغَبونَ فِیهَا وَ أَصبَحَت تغضِبکم وَ ترضِیکم لَیسَت بِدَارِکم وَ لا مَنزِلِکم الَّذی خلِقتم لَه وَ لا الَّذی دعیتم إلَیه؛ آگاه باشید! این دنیایی که آرزوی آن را می کنید و میل و رغبت به او دارید و مایه خشم و خشنودی شما گشته، نه خانه شماست نه منزلی که برای او آفریده شده باشید، و نه دعوت به سوی او شدید».(6)
جهل و نادانی
امیرالمۆمنین (علیه السلام) درباره جهل و نادانی که از دیگر اسباب غضب است، می فرماید: «فَأَطفِئوا مَا کَمَنَ فِی قلوبِکم مِن نِیرانِ العَصَبِیَّةِ وَ أحقَادِ الجَاهِلِیَّةِ فَإِنَّمَا تِلکَ الحَمِیَّة تَکون فِی المسلِمِ مَن خَطَرَاتِ الشَّیطَانِ وَ نَخَوَاتِهِ وَ نَزَعَاتِهِ وَ نَفَثَاتِهِ؛ خاموش کنید آنچه را که پنهان است در دل هایتان از آتش عصبیت و حقد و کینه های جاهلانه که این غیرت بی جا و حمیت در مسلمان، از خطرات شیطان و سرکشی ها و کشش ها و وسوسه های اوست».(7)
تکبر و حسادت
از دیگر اسباب خشم، تکبر و حسادت است. همچنان که امام علی (علیه السلام) می فرماید: «و شما همانند قابیل نباشید که بر برادرش تکبر نمود و خدا او را برتری نداد. خویشتن را بزرگ پنداشت و حسادت او را به دشمنی واداشت. تعصب آتش کینه را در دلش شعله ور نمود و شیطان باد کبر و غرور را در دماغش پیچید و سرانجام پشیمان شد و خداوند گناه قاتلان را تا روز قیامت بر گردنش نهاد».(8)
غیرت بی جا و غرور
امام علی (علیه السلام) غیرت بی جا و غرور را نیز از دیگر اسباب خشم و غضب می داند و می فرماید: «وَ قَدَحَتِ الحَمِیَّة فِی قَلبِهِ مَن نَارِ الغَضَبِ؛ فرو ریخت حمیت در قلبش از آتش خشم».(9)
راه های کنترل خشم
در میان سخنان گرانبهای امیرالمۆمنین (علیه السلام) راه کارهایی نیز برای کنترل خشم و غضب و رهایی از نتیجه شوم آن وجود دارد، که به آن ها اشاره می کنیم.
مطالعه و بررسی اِعمال کنندگان خشم
خشم، انسان را از خدا دور می کند و آنچه انسان را از خدا دور کند، به طور قطع او را به همان اندازه به آتش دوزخ نزدیک خواهد کرد
یکی از مهم ترین راه های کنترل خشم، مطالعه زندگی کسانی است که با به کارگیری خشم خود دچار عواقب شوم آن شدند، اما کسانی که این صفت ناپسند را کنترل کردند و بر آن فائق آمدند، به سعادت ابدی نائل شدند و مشمول رحمت الهی گشتند.
یکی از کسانی که خشم او را از مسیر حق خارج کرد، قابیل است که در خطبه قاصعه به آن اشاره شده است. امام علی (علیه السلام) خلیفه دوم را نیز از اهل خشم و غضب معرفی می کند. امام درباره او می فرماید: «سرانجام حکومت را به دست کسی (عمر) سپرد که مجموعه ای از خشونت، سخت گیری و اشتباه و پوزش طلبی بود».(10)
الگوگیری از کسانی که خشم را کنترل کردند
امام علی (علیه السلام) در وصف رسول خدا (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «کآنَ رَسول ٌالله لا یَغضِب لدّنیَا فَإِذَا غضَبَه الحَقّ لَم یَعرِفه أَحَدٌ وَ لَم یقِم لِغَضَبِهِ حَتَّی یَنتَصِرَ لَه ؛ رسول خدا برای دنیا غضب نمی کرد. وقتی برای حق غضب می کرد، احدی را نمی شناخت و هیچ چیز در مقابلش نمی ایستاد تا بر او پیروز می شد».(11)
در حقیقت این دنیاست که آدمی را به خشم می کشاند و این نوع خشم (خشم برای دنیا) مذموم است که این مسئله در وجود رسول خدا (صلی الله علیه و آله) وجود نداشت. از دیگر کسانی که خشم خود را کنترل می کردند، خود امیرالمۆمنین (علیه السلام) است.
خود حضرت درباره برتری حلم و علمش می فرماید: «یا در این محیط خفقان زا و تاریک صبر پیشه سازم که در این محیط پیران، فرسوده و جوانان، پیر و مردان باایمان را تا قیامت و ملاقات پروردگار اندوهگین نگه می دارد. پس از ارزیابی درست، صبر و بردباری را خردمندانه تر دیدم. پس صبر کردم، در حالی که گویا خار در چشم و استخوان در گلوی من بود».(12)
فائق آمدن بر شیطان با علم
خشم از جوشش خون در قلب در وجود انسان پدید می آید و شیطان از راه همین خون در وجود انسان رخنه می کند و آدمی را به انحراف می کشاند. اما اگر به این مسئله علم پیدا کنیم که غلیان احساسات خطری بزرگ برای ما به دنبال دارد، یقینا با عقل آن را کنترل خواهیم کرد.
امام علی (علیه السلام) در این باره فرموده است: «حذَرِ الغَضَبَ فَإِنَّه جند عَظِیمٌ مِن جنودِ إبلِیسَ؛ از خشم برحذر باش که او لشکری بزرگ از لشکریان شیطان است».(13)
خشم و دوری از خدا
خشم، انسان را از خدا دور می کند و آنچه انسان را از خدا دور کند، به طور قطع او را به همان اندازه به آتش دوزخ نزدیک خواهد کرد. امام علی (علیه السلام) فرموده است: «إیَّاکَ وَ الغَضَبَ فَإِنَّه طَیرَةٌ مِنَ الشَّیطَانِ وَ اعلَم أَنَّ مَا قَرَّبَکَ مِنَ اللهِ یبَاعِدکَ مِنَ النَّارِ وَ مَا بَاعَدَکَ مِنَ اللهِ یقَرِّبکَ مِنَ النّارِ؛ بپرهیز از خشم که غضب، تحریکی است از جانب شیطان و بدان آنچه که تو را به خداوند نزدیک می کند، به همان اندازه از آتش دور می شوی».(14)
خشم و سرانجام کار
یکی از راه های کنترل خشم، توجه به عاقبت و انجام به کارگیری در امور دنیایی است. امام (علیه السلام) در سفارش به فرزندش می فرماید: «خشم خود را فرو خور که من جرعه ای شیرین تر و خوش سرانجام تر و لذت بخش تر از آن ندیدم. با کسی که با تو به خشونت رفتار کند، نرمی پیشه گیر که به زودی در برابر تو نرم خواهد شد. با دشمن خود با فضل و کرم رفتار کن، که در میان یکی از دو پیروزی شیرین ترین را برگزیده ای».(15)
پی نوشت ها:
1. نهج البلاغه، خطبه 192.
2. همان، حکمت 76.
3. همان، خطبه 192.
4. بحارالانوار، ج73، ص 266.
5. نهج البلاغه، نامه 69.
6. همان، خطبه 173.
7. همان، خطبه 192.
8. همان.
9. همان، خطبه 173.
10. همان، خطبه 3.
11. محجة البیضاء، ج5، ص 303.
12. نهج البلاغه، خطبه 3.
13. همان، نامه 69.
14.همان، نامه 76.
15. همان، نامه 31.
