زمین و آنچه در آن است، محیط زیست انسان را تشکیل می دهد و جزو نعمت های عمومی است. لذا آسیب به آن کل جامعه را به مخاطره می اندازد. بنابراین حکومت جامعه اسلامی باید با تمهید قوانین لازم و زمینه سازی بسترهای مورد نیاز و در نظر گرفتن ضمانت اجرایی آن و البته با نظارت کارشناسان امر، به حفظ محیط زیست مبادرت ورزد. همان طور که این روش در سیره حکومتی پیامبر اسلام و امام علی نیز وجود دارد و به نظر می رسد این مساله عهد بین خدا و حاکمان برای جلوگیری از فساد در زمین بوده است. طبق آیات قرآن، خداوند به انسان کرامت و برتری نسبت به سایر مخلوقات بخشید و طبیعت را به تسخیر انسان درآورد تا او از آن بهره برداری کرده و در جهت رفع نیازهای بر حقش از آن استفاده کند. آیاتی از قرآن کریم به صراحت بر این نکته تاکید دارند: و سخّر لکم ما فی السماوات و ما فی الارض جمیعاً منه: و خداوند به تسخیر شما در آورد تمام آنچه را که در آسمان ها و زمین است.
و لقدْ کرّمْنا بنی آدم و حملْناهُمْ فِی الْبرّ و الْبحْرِ و رزقْناهُمْ مِن الطّیّباتِ و فضّلْناهُمْ علی کثیرٍ مِمّنْ خلقْنا تفْضیلا: ما انسان ها را گرامی داشتیم و آنها را در خشکی و دریا (بر مرکب های راهوار) حمل کردیم و از انواع روزی های پاکیزه به آنان روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کرده ایم، برتری بخشیدیم.
حال، این مطلب که اگر کسی از مردم جامعه استفاده ناصحیح و نامشروع از نعمات همگانی و منابع طبیعی داشته باشد و به حقوق دیگران تعرض کند و محیط زیست پیرامونش را تخریب کند، مستحق چه مجازاتی است یا اینکه چطور باید تشویق عمومی و رغبت عمومی و فرهنگ سازی در جهت حفظ منابع طبیعی و پایداری محیط زیست ایجاد کرد، همگی از وظایف حکومت جامعه اسلامی است. در این زمینه سیره عملی و قولی پیامبر اسلام (ص) بر چگونگی تشویق امت به حفاظت از دنیای طبیعت و بر حذر داشتن از فساد در آن و گاه برخورد با عوامل آن دلالت می کند. پیامبر اسلام در خصوص منع از قطع ثمار (درختان میوه) فرمود: «لا تقطعوا الثمار، فیصبّ الله علیکم العذاب صباً»؛ درختان را قطع نکنید، که خداوند بر شما عذاب می فرستد. نکته یی که این روایت در بر دارد این است که با توجه به لحن امری آن، این یک امر حکومتی است که عدم رعایت آن عذاب در پی دارد و نقش حکومت جامعه اسلامی در این موارد بسیار پراهمیت است.
چندی قبل آیت الله حائری شیرازی، عضو مجلس خبرگان در مورد فقه محیط زیست و عدم وجود بستر مناسب برای ورود فقها و علما به مباحث محیط زیست انتقاد کرده و فتاوی موجود فقها در زمینه مباحث زیست محیطی را غیراصولی و ناکافی دانسته بود. ایشان گفته: «فتوا دادن در عصر و زمان ما همانند نسخه دادن است؛ نسخه دادن نیاز به تجربه کارشناسی دارد. کسانی که امروزه بر جریانات جامعه دارند فتوا می دهند بدانند وقتی که حکومت به دست ما است این نسخه است، فتوا نیست. در صادر کردن نسخه حتما پزشک باید تجربه داشته باشد. اساتیدی که کار بالینی نمی کنند و سر بیمار نمی روند آیا جرات می کنند که نسخه دهند؟ در عین حال که استاد برجسته دانشگاه در رشته های مختلف پزشکی هستند. جرات انجام چنین کاری را ندارند اما پزشکانی که در بخش بالینی کار می کنند جسارت نسخه دادن دارند... انقلاب اسلامی فرصتی به فقها داد تا وارد جامعه شوند، فقها در امور سیاست وارد شدند و حضور قوی دارند و لنگ نمی زنند. در عرصه تربیت وارد شدند و دارند کار می کنند. در مسائل مختلفی مثل تبلیغ دوره دیدند و کار می کنند اما در مسائلی مانند اقتصاد ترسیدند که وارد شوند و آلودگی پیدا کنند، بنابراین نیامدند. تنها زمانی می توان مشکل هوای تهران را حل کرد که بدانیم این ادعا که باید بنزین خوب شود امر حاشیه یی است. البته تاثیرگذار هست، وارونگی هوا تاثیر دارد، ماشین ها قدیمی هستند و... اما همه اینها حاشیه است.
متن قضیه یک چیز دیگر است. باید همان طوری که هوا مصرف می کنیم هوا را تولید کنیم». منظور ایشان از تولید هوا احتمالا افزایش کاشت درختان و توسعه فضای سبز بوده چراکه در جای دیگری در صحبت هایش از «قانون احیای اراضی موات» (بهره برداری از زمینی که سابقه احیا و بهره برداری نداشته و به صورت طبیعی باقی مانده باشد) که اوایل انقلاب تصویب و منجر به مفسده هایی شده بود انتقاد کرده و توقف آن را در برخی موارد از عوامل عدم رشد درختکاری دانسته بود.
در سیره امیر مومنان(ع) نیز این امر به کرات آورده شده است. در نامه ایشان به مالک اشتر (فرماندار مصر) در نهج البلاغه آمده است: ولیکُن نظرُک فی عمارة الأرض أِبلغ من نظرک فی استجلاب الخراج لانّ ذلک لایُدرک اِلاّ بالعمارة: ای مالک، اهتمام تو به آباد کردن زمین بیش از همت گماردن تو به جمع آوری درآمد باشد، چون درآمد بدون آبادانی حاصل نمی شود. بنا بر این امیرمومنان مهم ترین وظیفه حکومت اسلامی را سازندگی و آبادانی دانسته که ضروری است در جامعه اسلامی ما نیز به این امر اهتمام ویژه شود. هدف اساسی دولت اسلامی در بخش محیط زیست، باید تامین پایداری منابع طبیعی و محیط زیست و استفاده عادلانه و کارآمد از منابع طبیعی و انسانی باشد. به این منظور دولت اسلامی باید اقدامات شایسته را در چهار زمینه اصلی: برنامه ریزی، قانونگذاری، نظارت و مالکیت عمومی منابع به عهده بگیرد. به نظر می رسد دولت فعلی نیز به اهمیت مساله حفظ محیط زیست در کشور و ضرورت احیای هرچه بیشتر منابع بومی طبیعی و حفظ زیست بوم ها و جلوگیری از انقراض گونه های جانوری و آبزی و احیای تالاب ها و دریاچه ها و پاکسازی آنها از آلودگی های محیطی که گوشه و کنار کشورمان را دچار مشکلات عدیده کرده واقف است و به اولتیماتوم ها و هشدارهای خبرگان و کارشناسان مسائل زیست محیطی روز، توجه لازم را دارد.
هادی نگارش
