استان يزد به سبب موقعيت جغرافيايىاش در فلات مركزى ايران، داراى آب‌وهوای اقليمى گرم و خشك بيابانى است، اما شرايط محلى، پارهاى دگرگونىهاى محدود در آن پديد آورده است. از یک‌سو ارتفاعات شيركوه (با قله ۴۰۷۵ مترى) تا شعاع وسيعى از منطقه را تحت تأثیر عوامل مثبت خود قرار مىدهد، به‌گونه‌ای كه در درهها و كوهپايههاى آن، هوا نسبتا ملايم و داراى ويژگیهاى ييلاقى است؛ اما از سوى ديگر در مركز و مشرق استان وجود كويرهاى نمك و دشتهاى وسيع لخت و عريان بر ميزان درجه خشكى و شدت شرايط كويرى افزوده است. با ما همراه باشید تا با جغرافیای طبیعی و تاریخ این استان آشنا شوید.
آب و هوا
استان يزد ازنظر آب‌وهوا به سه منطقه تقسيم مىشود:
مناطق كويرى و بيابانى كه در آن تقریبا ۶ ماه از سال گرم، ۳ ماه معتدل و سه ماه ديگر از سال سرد محسوب مىشود. ـ مناطق كوهپايهاى كه با حدود ۳ ماه گرم، ۴ ماه معتدل و ۲ تا ۳ ماه سرد و بسيار سرد است.
اقلیم استان یزد به دو علت اساسی خشک است. اول آنکه بر روی کمربند خشک جهانی واقع شده و دیگر آنکه از دریاهای آزاد عمان و خلیج‌فارس و دریاچه‌های داخلی و بادهای رطوبت‌زای دریایی بسیار دور است. عامل مهم اعتدال نسبی آب‌وهوای یزد که قابلیت زیست نسبتا مناسبی به آن بخشیده، ارتفاعات مهمی است که در اطراف آن پدید آمده و به‌طور موضعی در بهبود هوای استان اثر می‌گذارند و لذا مناطقی با ارتفاع بیش از ۲۵۰۰ متر از اعتدال و رطوبت نسبی بیشتری برخوردار هستند.
متوسط دمای هوای استان ۹/۱۸ درجه سانتی‌گراد است. حداکثر مطلق دما در تیرماه برابر ۴۳ و حداقل آن در دی‌ماه برابر ۲/۷ درجه سانتی‌گراد می‌باشند. به‌استثنای منطقه کوهستانی شیرکوه، سایر نقاط استان یزد اقلیم گرم و خشک و بیابانی دارد که از غرب و جنوب غربی به‌طرف شمال شرقی و شرق خشک‌تر می‌شود.
ميزان بارندگى
استان يزد به‌طورکلی ازنظر بارشهاى جوى داراى محدوديت شديد است و همواره كسرى آب در آن وجود دارد. مقدار متوسط بارندگى سالانه در قسمتهاى مختلف استان متغير و با ارتفاع افزايش مىيابد ولى ميزان تغيير يكسان نیست.
بر اساس نقشه‌های باران سالانه، بارندگى استان يزد در مناطق كويرى مانند كوير سياه كوه، ريگ زرين و درانجير از ۵۰۰ میلی‌متر در سال كمتر و خط هم باران ۱۰۰ میلی‌متر.
بارندگى سالانه استان در بلندىهاى شیرکوه به ۳۵۰ میلی‌متر در سال و در منطقه بوانات و باجگان به ۳۰۰ میلی‌متر و بالاخره در كوههاى انجيره و خرانق به ۲۰۰ الى ۲۵۰ میلی‌متر بالغ مىگردد ولى وسعت مناطقى كه اين ارقام را دريافت مىكنند بسيار محدود است.
بخش اعظم بارندگى استان در زمستان رخ مىدهد و پس‌ازآن بارندگىهاى بهاره و سپس پاييزه، بارندگىهاى تابستانه در مناطق پست، صفر و در مناطق مرتفع نيز بسيار ناچيز است.
گونه های شاخص جانوری
استان یزد یکی از خشک‌ترین مناطق حوزه داخلی کشور محسوب می‌شود که حدود ۵/۱۲ میلیون هکتار عرصه‌های منابع طبیعی را در برگرفته و در حاشیه کویر مرکزی ایران واقع شده است. سیمای منابع طبیعی استان شامل ۹/۵ میلیون هکتار اراضی کویری و بیابانی، ۵/۶ میلیون هکتار مرتع و آنچه حائز اهمیت است نقش مؤثر این منابع خدادادی در توسعه اجتماعی ـ اقتصادی استان است.
لازم به ذکر است ۱/۲ درصد وسعت استان یزد با عناوین اثر طبیعی ملی، پارک ملی، پناهگاه حیات‌وحش، منطقه حفاظت‌شده و منطقه شکارممنوع تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار دارد.
استان یزد به دلیل دارا بودن عرصه‌های وسیع زیستگاهی و نیز وجود خرده اقلیم‌های متفاوت نظیر ارتفاعات شیرکوه، مجاورت با ناحیه رویشی زاگرس در جنوب و جنوب غرب تنوع اشکال توپوگرافی و غیره به نسبت اقلیم خشک و بیابانی تنوع مناسبی از اشکال مختلف زیستی را در خود جای داده است. به‌طوری‌که بر اساس اطلاعات موجود تاکنون ۱۳۰ گونه پرنده، ۵۰ گونه پستاندار، ۴۰ گونه خزنده و بیش از ۸۰۰ گونه گیاهی در استان شناسایی شده است. علاوه بر این تنوع، آنچه محیط‌زیست یزد را نسبت به بسیاری از زیستگاه‌های کشور ارزشمندتر ساخته، وجود گونه‌های بومی و یا دارای ارزش حفاظتی ویژه جانوری نظیر یوزپلنگ آسیایی، گورخر ایرانی، کاراکال، پلنگ، قوچ و میش، کل و بز، روباه شنی، جبیر، رودک عسل خوار، هوبره، زاغ بور، باقرقره شکم سیاه، بالابان، بحری، عقاب طلایی، لاک‌پشت مهمیزدار، بزمجه بیابانی و … است.
ناگفته نماند به عقیده بسیاری از کارشناسان بیش از نصف جمعیت یوزپلنگ آسیایی در استان یزد زیست می‌کنند. این در حالی است که وسعت زیستگاهی به همراه دست‌نخوردگی نسبی و نیز وجود جمعیت‌های مناسبی از طعمه‌ها، شرایط را برای زیست این‌گونه ارزشمند تا حدودی مناسب ساخته است و در سایه حفاظت مستمر و زحمات و تلاش‌های شبانه‌روزی محیط‌بانان زحمت‌کش، سایر پستانداران در معرض خطر نیز حداقل در مناطق تحت مدیریت محیط‌زیست شرایط نسبتا مناسبی را برای ادامه حیات دارند.
تاريخ و فرهنگ
سرزمین یزد جلوه‌هایی از باشكوه‌ترین و درخشان‌ترین میراث فرهنگی و تمدن كهن ادوار مختلف تاریخی ایران را در خود جای داده است. تاریخ سكونت انسان در این خطه از هزاره سوم پیش از میلاد فراتر رفته است، به‌طوری‌که در عهد پیشدادیان، طوایف در حال كوچ از بلخ به پارس، این سرزمین را یزدان نامیدند و از آن زمان به بعد یزد محل عبادت شد. از مهم‌ترین مراكز اسكان اولیه این سرزمین به مهرپادین(مهریز) فهرشان، پهره (فهرج)، خورمیش، ادر (اردكان)، شواز، قلاع موبدان (میبد)، طرنج، عقدا و اشكذر می‌توان اشاره كرد. شهر یزد به‌عنوان محلی پاک و مقدس در رأس تمام آبادی‌های مزبور قرار داشته است. دره‌های سرسبز و مناطق ییلاقی، چشمه‌سارها، ارتفاعات و قله‌ها، غارها، حیات‌وحش و شکارگاه‌ها و به‌ویژه جاذبه‌های كویری از خصوصیات جالب‌توجه طبیعت یزد است كه برخی از آن‌ها جزء تفرجگاه‌های مهم مردم استان به شمار می‌آید.
زبان
مردم استان یزد به زبان فارسی رایج، با پاره‌ای ویژگی‌های گویشی سخن می‌گویند. برخی ویژگی‌های گویشی در میان شهرستان‌های این استان محسوس است. زبان شناسان نیم‌زبان‌های جدید ایرانی را به دو دسته باختری و خاوری تقسیم کرده‌اند. لهجه یزدی جزء نیم‌زبان‌های مرکزی دسته باختری است که در بخش باختری فلات ایران تا حدود مرزهای ایران رواج دارد. در بیشتر نیم‌زبان‌های مرکزی ازجمله لهجه شیرین یزدی اثر آمیختگی کمتری با زبان عربی دیده می‌شود. زرتشتیان ساکن استان یزد در میان خود به زبان نیاکان خویش و به زبان فارسی دری سخن می‌گویند. زبان زرتشتیان یزد به سبب آمیزش گسترده گویش‌وران آن با فارسی‌زبانان و نیز بهره‌وری از رسانه‌های گروهی و همچنین به دلیل پاره‌ای عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، آمیختگی بسیار با فارسی پیدا کرده به‌طوری‌که آهنگ ناتوان شدن و حتی فراموش‌شدن آن، روزبه‌روز تندتر می‌شود ولی گونه زبان دری بعضی از زرتشتیانِ ساکن روستاهای یزد، ازجمله زین‌آباد که کمتر تحت نفوذ عوامل فوق بوده است، پاک‌تر و دست‌نخورده‌تر از گونه دری یزد بازمانده است. جدایی این دو گونه با یکدیگر بیشتر در سطح آوایی یا فونتیک، واجی یا فونولوژی، واژگان و تااندازه‌ای دستوری است.
مذهب
پیش از ورود مسلمانان به ایران، مردم استان یزد نیز مانند مردم سایر نقاط ایران زرتشتی بودند. با انقراض حکومت ساسانیان در نیمه نخست سده اول ه. ق مردم بیشتر نقاط ایران ازجمله استان یزد نیز به دین اسلام گرویدند؛ ولی برخی از آنان با پرداخت جزیه، آیین خود را حفظ کردند و زرتشتی باقی ماندند. قریب به‌اتفاق مردم استان یزد، مسلمان و پیرو شیعه جعفری هستند. از اقلیت‌های مذهبی که در این استان زندگی می‌کنند می‌توان از زرتشتیان، یهودیان، مسیحیان و … نام برد.
سوغاتی‌ها و صنایع دستی
علاوه بر منسوجات و تولیدات پارچه‌ای، انواع شیرینی‌های خاص نیز تهیه می‌شود که در سراسر ایران و حتی در اقصی نقاط جهان طرفداران فراوان دارد. شیرینی‌های مهم یزد عبارت‌اند از: باقلوا، قطاب، لوزنارگیل، پشمک، نان برنجی، حاج بادام، حاج پسته و حاج گردو، زولبیا، گوش فیل و انواع شیرینی‌های خشک که بسیار ظریف، شکیل و خوشمزه پخته و عرضه می‌گردد.
تاریخچه شهر یزد
شهرستان يزد دومين «شهر خشت خام» و «تاريخي» جهان است. شهر يزد در بین ايرانيان، به شهر بادگيرها معروف است كه درواقع، بادگيرها سيستم تنفسي شهر محسوب می‌شوند.
اين شهر در مشرق اصفهان و در جنوب كوير لوت با طول جغرافيايي ۵۴ درجه و ۲۴ دقيقه و به عرض جغرافيايي ۳۱ درجه و ۲۵ دقيقه در ارتفاع ۱۲۴۰ متر در مركز ايران قرار گرفته و در حال حاضر به‌صورت استانداري درآمده است و يكي از غنی‌ترین شهرهاي ايران است. سه طرف آن شرق و جنوب و شمال آن را کوه‌های اطراف احاطه كرده و از ضلع غربي باز است كه به جاده غربي اردكان و نائین و اصفهان و نيز به جاده كاشان می‌رسد و در جنوب به‌وسیله جاده تفت و ابرقو و شيراز و از جاده‌های شرقي به كرمان و استان زاهدان و نيز استان بنادر جنوب و از طريق جاده طبس به مشهد مقدس مربوط می‌شود و به‌واسطه همين راه‌ها يزد به‌صورت يك چهارراه اقتصادي درآمده است. یزد از شهرهای قدیمی ایران است، بنای آن را که بیش از آن کثه نام داشته، به یزدگرد دوم ساسانی نسبت می‌دهند. کثه قلعهٔ مستحکمی بود و حومه‌ای در کنار کویر داشت، دارای دو دروازه آهنین ـ دروازهٔ ایزد و دروازه‌ی مسجد بود. به گفته ابن حوقل و یاقوت حموی، یزد جزو استخر فارس بوده است. یزدگرد سه تن از سرداران خود ـ بیده، میبد و عقدا ـ را مأمور کرد تا سه ده در کثه بسازند و آنان به ترتیب ده بیده، ده میبد و ده عقدا را ساختند.
در دوره ساسانیان رفته‌رفته شهر آباد شد. در زمان یزدگرد سوم (سلطنتش ۶۳۲ ـ ۶۵۱ م) یزد به دست لشکریان عثمان افتاد و مردم یزد، با پذیرفتن جزیه، به آیین زرتشتی باقی ماندند، بعداً دین اسلام در آنجا نفوذ پیدا کرد. یزد نزد زرتشتیان مقدس بوده و هم‌اکنون معبدی در آن وجود دارد به نام هفته آتشکده‌ها از نام‌های قديمي ديگر براي اين بلد لقب دارالعباده و دارالسياده نيز هست كه گويا از جانب ملكشاه سلجوقی در دوران پيش از اسلام هم شهر مقدس زرتشتيان بوده لذا ملكشاه نيز به نام قبلي آن استناد جسته و آن را دارالعباده خوانده است. در تاریخ پهلوی بنای شهر یزد را از اردشیر بابکان که شهربابک یکی از توابع یزد نیز از ساخته‌های اوست می‌دانند.
روایتی كه اخیرا راجع به نام قدیمی شهر یزد مورد سخن قرار گرفته نظر مرحوم حسن پیرنیا در كتاب تاریخ باستان جلد دوم است كه ایشان نام قدیمی شهر یزد را ایساتیس یا فرافر ذكر كرده است. ایشان خود از اهالی نائین بوده و كاملاً به تاریخ یزد آگاهی داشته است و می‌گوید نام شهر یزد در قدیم ایساتیس یا فرافر بوده و در دوران سلطنت هخامنشیان به ولایات ایران منضم گشته است. یزد مرکز زرتشتیان است و دو هزار زرتشتی در آن سکونت دارند. هوای یزد، به علت نزدیکی به کویر، نسبتا خشک و باران آن بسیار اندک است. آب یزد از آب‌انبارها و چاه‌های بسیار عمیق تأمین می‌شود.
منابع و مآخذ :
یادگارهای یزد ایرج افشار انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی سال ۱۳۷۴
ایرانشهر پدیا
پایگاه اطلاع‌رسانی شهرداری یزد
