اگرزنی درحال رانندگی با شخصی تصادف کند و موجب جرح یا قتل او شود ،آیا هزینه های ناشی ازپرداخت دیه و خسارت های ناشی ازمسئولیت مدنی به عهده شوهراست ؟آیا هزینه های تفریح وسفرهای زیارتی زن به عهده شوهراست ؟ آیا هزینه های مربوط به هدیه وکادوهای زن به اقوام ،بستگان و دوستان و یا نذور و صدقات وی جزو نفقه به شمارمی رود که شوهرباید آن ها را بپردازد؟ وانگهی اگرزن خواستارپرداخت نقدی نفقه باشد، آیا بر شوهر واجب است که نفقه را به صورت نقدی به زن بپردازد؟ وازهمه مهم تراین که آیا با توجه به تفاوت جایگاه اجتماعی و اقتصادی زنان، حد و حدود نفقه هم متفاوت می شود یا نه؟ و...
این سوال ها ومانند آن از موضوعات مهمی است که دربحث نفقه مطرح می شود .هرچند این مسایل بیشترزمانی کاربرد دارد که زوجین به دلیل اختلاف به دادگاه مراجعه می کنند ویا می خواهند ازهم جدا شوند،درعین حال شکی نیست که آشنایی زوجین با مسایل فقهی وحقوقی نفقه ، می تواند زندگی زناشویی متعادل ونظام مندی را برای آنان رقم زند وزمینه تعدی وتجاوزبه حقوق خانوادگی را ازبین ببرد.
پایه واساس زندگی خانوادگی
تمکین و نفقه پایه واساس حقوق متقابل زن وشوهر درزندگی زناشویی به شمارمی رود، تاحدی که براساس نظربسیاری ازفقها ،نمی توان حق نفقه را ساقط کرد ،هرچند زن می تواند نفقه خود را ببخشد .
حد و حدود نفقه
بحث نفقه در فقه با دو شاخص، مشخص شده است. یکی از این شاخص ها بیشتر معطوف به دامنه و گستره فراگیری نفقه است وشاخص دیگر سطح و کیفیت آن را مشخص می کند و در نهایت هر دو شاخص با هم ،چارچوب «حق نفقه» را معین و قابل اجرا می کند.اولین شاخص تبیین کننده مفهوم نفقه ، «حاجت ونیاز» است ؛ به این معنا که نفقه شامل هزینه نیازهای اولیه وضروری زن است که قوام زندگی درگرو برخورداری ازآن هاست .حضرت امام خمینی(ره) درتحریرالوسیله با اشاره به این که درشرع برای نفقه حد واندازه ای معین نشده است ،«نیاز» را مبنای تکلیف شوهر در پرداخت نفقه به زن می شمارند و می فرمایند:« برای نفقه از ناحیه شرع اندازه ای معین نشده بلکه مکلف را موظف کرده به این که هر چه را که زن نیازمند به آن است از طعام و خورش و جامه و رختخواب و فرش و منزل و خدمت و آلات مورد نیازش در شرب و طبخ و تنظیف و غیرآن را برایش فراهم کند.»حضرت آیت ا...مکارم شیرازی هم در پاسخ به استفتایی «حاجت» را مقوم مفهوم نفقه می دانند و درپاسخ به این سوال که :«آیا بر زوج لازم است که آنچه معمولا تمام زن ها به آن نیاز دارند را به عنوان نفقه برای زوجه تهیّه کند؟ یا فقط غذا و مسکن و لباس لازم است؟» ،اظهارمی دارند:«آنچه واقعاً مورد حاجت است ومرد قدرت بر آن دارد بر او لازم است.»
شأن پدر یا موقعیت شوهر
دومین شاخص تعیین کننده گستره نفقه ،شأن زن و وضعیت اوست .به این معنا که نفقه عبارت است از:مخارج مورد نیاززن متناسب با شأن وجایگاه خانوادگی اش.قید«شأن»زن ،توضیح دهنده مفهوم «حاجت» است ومشخص می کند که درتامین نفقه زن باید شأن او مورد توجه قرارگیرد . براین اساس طبیعی است که نفقه به تناسب موقعیت خانوادگی زن متفاوت می شود وچنین نیست که میزان(کمیت وکیفیت) نفقه درهمه موارد یکسان باشد .
ازطرفی، با توجه به این که « شأن» یک مفهوم نسبی است برای توضیح وتبیین آن ازسوی فقها دوقید مطرح شده است :1-عرف محل ومنطقه 2-شأن خانواده پدری ویا شوهر.
از میان این دو قید، عرف محل مورد توافق مراجع عظام تقلید است.به عنوان مثال، حضرت امام (ره)درتوضیح حدو حدود نفقه می فرمایند:« در این که طعام چه باشد معیار آن چیزی است که برای مثال او در شهر او متعارف است » .اما درباره قید دوم یعنی «شأن» خانوادگی ، دو دیدگاه وجود دارد. دیدگاه اول که بیشتردرمیان فقهای متقدم تردیده می شود ،لحاظ شأن زن با توجه به خانواده پدری است .ازعبارت حضرت امام خمینی(ره) در تحریرالوسیله همین دیدگاه استفاده می شود ،آن جا که می فرمایند :« دادن خدمتکار از نوکر و کلفت تنها وقتی واجب است که زن صاحب حشمت و جاه و از خانواده ای باشد که هرگز بدون خدمتکار نبوده است» .ازپاسخ حضرت آیت ا...خامنه ای هم به یک استفتا ،شأن زن به اعتبارپدراستنباط می شود؛زیرا معظم له دراین پاسخ برتامین نفقه متناسب با شأن زوجه تاکید می کنند: «زوجه از باب نفقه بیش از مسکن و لباس و غذای متعارف و متناسب با شأن خودش و هزینه درمان های متعارف، حق مطالبه چیزی از شوهر ندارد.»
دیدگاه دوم، لحاظ شأن زن با توجه به وضعیت و شأن شوهراست. ازفتاوای آیت ا...سیستانی وآیت ا...مکارم شیرازی این دیدگاه استفاده می شود .زیرا آیت ا...سیستانی در پاسخ به چند استفتا برشأن زن باملاحظه شوهرتاکید می کنند و می فرمایند:« بر شوهر واجب است نفقه زن را از خوراک وپوشاک ومَسکن ودارو وسایر لوازم زندگی متعارف به نحوی که مناسب شأن اجتماعی او به اعتبار همسرش بپردازد نه به اعتبار پدرش .» .
حضر ت آیت ا...مکارم شیرازی هم درپاسخ به این استفتا که :«آیا بر زوج لازم است که آنچه معمولا تمام زن ها به آن نیاز دارند را به عنوان نفقه برای زوجه تهیّه کند؟ یا فقط غذا و مسکن و لباس لازم است؟»فتوا می دهند:«آنچه واقعاً مورد حاجت است ومرد قدرت بر آن دارد بر او لازم است.».ازمقید شدن نفقه به «توان شوهر» می توان دیدگاه دوم را استنباط کرد .
دراین میان، اگرچه انتخاب وترجیح یک دیدگاه بردیدگاه دیگر، مستلزم بررسی بیشترومجال فراخ تری است اما می توان گفت با توجه به این که زمان وجوب نفقه نوعا ملازم با ابتدای ازدواج است ،دیدگاه اول،با فهم عرف از«شأن» همخوان تراست اما ازاین منظر که تامین نفقه به عهده شوهراست ،دیدگاه دوم مناسب تربه نظرمی رسد.
انحصاریا تمثیل موارد نفقه
قانون مدنی همه آن چه را فقه درباره نفقه ذکر کرده، در ماده1107 خلاصه کرده است:«نفقه عبارت است ازهمه نیازهای متعارف ومتناسب با وضعیت زن ،ازقبیل مسکن،البسه ،غذا،اثاث منزل وهزینه های درمانی وبهداشتی وخادم درصورت عادت ویا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض».سوالی که دراین جا مطرح می شود آن است که آیا موارد ذکرشده دراین ماده به معنای انحصار نفقه درآن هاست یا این که ذکرآن ها ازباب مثال ونمونه است ؟ پاسخ آن است که با توجه به محوربودن «نیاز» درمفهوم نفقه، باید گفت که حق نفقه منحصربه موارد ذکرشده نیست. براین اساس، اگرچیزی مانند داشتن خودرو جزو نیازهای اولیه و ضروری زندگی ومتناسب با شأن یک زن باشد، جزو نفقه به شمارمی رود، هرچند که جزو آن موارد ذکرشده نیست.اما نمی توان مواردی چون هزینه های ناشی ازمسئولیت مدنی و نذور و صدقات را جزو «حاجت» ونیاز زن به شمارآورد و جزونفقه واجب دانست.
هزینه تحصیل
همچنین هزینه های تحصیل هم به دلیل این که جزو هزینه‌های ضروری زندگی به شمارنمی رود ،جزو نفقه واجب محسوب نمی‌شود.چنان که حضرت آیت ا...خامنه ای درپاسخ به استفتایی آن را جزو نفقه به حساب نیاورده اند :« سوال: کلیه مخارج زندگی را در حد توان برای خانواده تهیه می کنم اما بعضاً همسرم تقاضای پول نقد به صورت ماهانه می کند و آن را نفقه می داند. آیا این ادعا مورد قبول است؟ آیا هزینه دانشگاه آزاد ایشان که خارج از حد توان است، جزو نفقه محسوب می گردد؟ جواب: زوجه از باب نفقه بیش از مسکن و لباس و غذای متعارف و متناسب با شأن خودش و هزینه درمان های متعارف، حق مطالبه چیزی از شوهر ندارد.»حتی دربحث هزینه های درمانی با وجود آن که هزینه‌های درمانی متعارف جزو نفقه به شمارمی رود، به فتوای فقها، هزینه‌های درمانی غیرمتعارف جزو نفقه واجب شمرده نمی شود. حضرت آیت ا...مکارم شیرازی درپاسخ به این سوال که:« با توجّه به اینکه مداوای بیماری عرفاً جزو نیازهای اولیّه هر انسانی است، آیا هزینه دارو و درمان زوجه مریض نیز جزو نفقه زوجه محسوب می‌شود؟»،می فرمایند:«مداوا در حدّ متعارف جزو نفقه است.»
