اندیشه ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪای ﻋﺎری از ﻇﻠﻢ و ﺳﺘﻢ و ﺗﺒﻌﻴﺾ ﻛﻪ در آن ﻣﻌﻴﺎرﻫﺎی ﻋﺎلی ﻣﻌﻨﻮی و اﻧﺴﺎنی ﻳﺎ ﺑﻪ ﻋﺒﺎرتی دموکراسی واقعی ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺎﺷﺪ، از دﻳﺮﺑﺎز در ذﻫﻦ ﺑﺸﺮ از جایگاه و اهمّیت ﺧﺎصّی ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮده و ﻫﺴﺖ.
از زﻣﺎنی ﻛﻪ اﻓﻼﻃﻮن در آرای ﺧﻮﻳﺶ، ﻣﺪینه ﻓﺎﺿﻠﻪ را ﻋﻨﻮان میکند ﺗﺎ ﻗﺮنﻫﺎ ﺑﻌﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت"ﻳﻮﺗﻮپیا"(1) یا شهر آرمانی، در آﺛﺎر ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن و ﻓﻼﺳﻔﻪ، تجلّی مینماید؛(2) میﺗﻮان ﺟﻠﻮهﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮنی از ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻔﻜّﺮی را دریافت. ﺑﻪ ﻋﺒﺎرتی، میﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺮأت بیان کرد ﺑﺸﺮ از آن ﻫﻨﮕﺎم ﻛﻪ اﺑﺘﺪاییﺗﺮﻳﻦ ﺟﻮاﻣﻊ را ﺗﺸﻜﻴﻞ داد، ﻫﻤﻮاره در درون ﺧﻮﻳﺶ آرزوﻣﻨﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪای آرﻣﺎنی و ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن شخصیتی ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﭼﻨﻴﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪای را ﺗﺸﻜﻴﻞ دﻫﺪ. اﻳﻦ ﺷﺨﺺ در ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻫﻤﺎن منجی ﻣﻮﻋﻮد اﺳﺖ ﻛﻪ در ادﻳﺎن و ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎی اﻗﻮام و ﻣﻠﻞ مختلف ﺑﺎ تلقّیﻫﺎ و ﻧﮕﺮشﻫﺎی ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن و ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎی ﻣﺘﻨﻮّعی ﻣﻌﺮفی ﺷﺪه اﺳﺖ.
منجی در آیین بودا
در آﻳﻴﻦ ﺑﻮدا، اﻧﺪیشة منجی ﻣﻮﻋﻮد ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم"میتریه"(3)واژهای ﺳﺎﻧﺴﻜﺮﻳﺖ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻣﻬﺮﺑﺎن، ﺗﺒﻴﻴﻦ میگردد.
در آئین ﻣﻴﺘﺮاﻳﻴﺰم، اﺳﻄﻮره"ﺷﺎم آﺧﺮ" وﺟﻮد دارد. ﻣﻴﺘﺮا ﺑﻌﺪ از ﺻﺮف"ﺷﺎم ﻣﻘﺪّس" ﺑﺎ ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺻﻌﻮد میکند. او ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﻧﺎﺟﻰ ﻳﺎ ﻣﻮﻋﻮد ﺑﻪ زﻣﻴﻦ ﺑﺎز میگردد.ﻣﻴﺘﺮا در آﺳﻤﺎن، هدایت کننده ارواح ﻣﺆﻣﻨﺎن اﺳﺖ.(4)
در اﻟﻬﻴﺎت ﺑﻮدایی، ﻣﻴﺘﺮا را ﺑﻮدای ﭘﻨﺠﻢ(5) و آﺧﺮﻳﻦ ﺑﻮدا از ﺑﻮداﻳﺎن زمینی میدانند ﻛﻪ ﻫﻨﻮز ﻧﻴﺎﻣﺪه اﺳﺖ؛ امّا ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﺗﺎ همة اﻧﺴﺎنﻫﺎ را ﻧﺠﺎت دﻫﺪ. در ﻧﻤﺎد ﻧﮕﺎری بودایی، او را ﺑﻪ شکل ﻣﺮدی ﻧﺸﺴﺘﻪ ﻛﻪ آﻣﺎده ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻦ اﺳﺖ، ﻧﻤﺎﻳﺶ میدﻫﻨﺪ ﺗﺎ ﻧﻤﺎدی ﺑﺎﺷﺪ از آﻣﺎدگی وی ﺑﺮای ﻗﻴﺎم.
رواﻳﺎت ﺑﻮدایی درﺑﺎره ﺷﺨﺼﻴﺖ و ﭼﮕﻮنگی ﻇﻬﻮر آﺧﺮﻳﻦ ﺑﻮدا ﻳﺎ منجی ﻣﻮﻋﻮد؛ یعنی کسی ﻛﻪ ﺧﻮاﻫﺪ آﻣﺪ ﺗﺎ ﻫﻤﮕﺎن را ﻣﮋده رﻫﺎیی داده و آنها را از ﭼﺮخه آﻫﻨﻴﻦ رﺟﻌﺖ ﻫﺎی ﻣﺪاوم ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻧﺠﺎت دﻫﺪ، همداستان ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ. در سنّت"مهایانه"که یکی از دو سنّت ﻳﺎ ﻣﺬﻫﺐ اصلی ﺑﻮدایی اﺳﺖ، ﺗﻮﺟّﻪ بیشتری ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻣﻴﺘﺮﻳﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ.(6)
ﻣﻴﺘﺮا ﭘﺮﺳﺘﺎن ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﻫﻨﮕﺎمیﻛﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﺪ، ﺟﺴﻢ ﻧﻴﺰ در ﺳﻌﺎدت اﺑﺪی ﺳﻬﻴﻢ اﺳﺖ؛ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﻛﻪ روح از آن ﺑﻬﺮه میﺑﺮد. ﺑﻪ ﻋﻘﻴﺪة آﻧﺎن ﭘﺲ از آن زﻣﺎن، دور ﺧﻮد را طی ﻛﺮده، همة ﻣﺮدﮔﺎن را ﺑﺮمی اﻧﮕﻴﺰد. ﻧﻴﻜﺎن را بیﻣﺮگ و ﺟﺎودان میکند؛ اﻣّﺎ ﺑﺪﻛﺎران ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه اﻫﺮﻳﻤﻦ در آﺗﺶ ﻧﺎﺑﻮد میﺷﻮﻧﺪ.(7)
ﺑﺪﻳﻦ ترتیب منجی ﻣﻮﻋﻮد ﺑﻮدایی، ﻧﺠﺎت بخشی ﻓﺮدی را ﺑﻪ ﻋﻬﺪه دارد و اﻫﺪاف و ﻛﺎرﻫﺎی اﺟﺘﻤﺎعی، ﻣﻮرد ﺗﻮﺟّﻪ او ﻧﻴﺴﺖ. ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮان ﻧﺠﺎت بخشی ﻣﻮﻋﻮد ﺑﻮدایی را از ﻧﻮع ﻓﺮدی تلقّی ﻛﺮد. او ﻣﻮﻋﻮدی شخصی و دارای ﺧﺼﺎﻳﺺ"ﺑﺸﺮی الهی" اﺳﺖ.
در"مهاوَنسه"(8)که به تاریخ سریلانکا می پردازد، درباره روز شمار حوادث مربوط به قیام میتریه به وضوح چنین گفته شده است:
"پس از آن که شاکیه مونی(بودای مشهور) به"پَری نیروانه" (نیروانة بزرگ) رسید، جهان پای به سراشیبی اجتماعی و کیهان شناختی نهاد؛ پنج هزار سال پس از آخرین بودا، آفتاب آموزه های بودایی افول می کند و طول عمر آدمیان به ده سال فرو می کاهد. در این زمان، چرخه وارون می گردد. زندگی متحوّل شده، به طوری که متوسط عمر مردم به هشتاد هزار سال می رسد.(9)با این عمرهای طولانی و زمینه مناسب برای تعالیم بودا، یک راهنما خواهد آمد. او برای مردم رفاه و بهروزی می آورد و آموزه های بودا را ترویج می کند. آن گاه که چنین فضایی بهشت گون فراهم آمد، میتریه از آسمان نزول می کند، بوداییِ خویش را به کمال می رساند و درمه را به فرهیختگان می آموزد."(10)
پی نوشت:
1. ﻣﺪینة ﻓﺎﺿﻠﻪ.
2. «آﻳﻴﻦ ﺑﻮدا»، ﺗﺮﺟﻤﻪ پاشایی، ص 178.
3. آیین ﻣﻬﺮﭘﺮستی. Maitreya.
4. اﺻﻞ و ﻧﺴﺐ و دﻳﻦﻫﺎی اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن، ص 92.
5. زبور مانوی، سی. آر.سی. آلبری، ترجمة ابوالقاسم اسماعیل پور، انتشارات فکر روز، 1375.
6. ﻓﺮﻫﻨﮓ نامهای اوﺳﺘﺎ، 2/15.
7. آﻓﺮﻳﻨﺶ و ﻣﺮگ در أﺳﺎﻃﻴﺮ، ص 289.
8. Mahavansa
9. زندوهومن یسن، صادق هدایت، بی تا.
10. فرهنگ نام های اوستا، هاشم رضی، ج 2، انتشارات فروهر، 1346.
