حضرت ارميا

حضرت ارميا
اِرميا: از پيامبران بزرگ بنى-اسرائيل در دوره سقوط اورشليم به-دست بُخْتُ نُصَّر

ارميا ابن-حلقيّا از پيامبران يهود در قرن 6-ـ-7 قبل از ميلاد بوده كه در قرآن به-طور صريح از او نامى به-ميان نيامده است؛ ولى منابع تاريخى و تفسيرى و روايى در ذيل برخى آيات از او ياد-كرده-اند (بقره/2، 243، 246 و 259؛ اسراء/17، 4-ـ-7؛ انبياء/21،11) كه عمده اين يادكردها درباره برخى حوادث سياسى و اجتماعى يهود است. نام او در منابع اسلامى به-گونه-هاى متعدّدى گزارش شده است: اِرميا، اِرمياء، اُرميا، اورميا و يرميا.[1]واژه «يرميا-=-Jeremiah» در زبان عبرى به-معناى «رفعت يافته از سوى خدا، منصوب از سوى او، خدا تير مى-افكند يا به زير مى-اندازد» آمده است.[2]

ارميا در عهد عتيق اهمّيّت ويژه-اى داشته است و كتاب مستقلى به نام او در اسفار تورات به چشم مى-خورد. او بنا به گزارش تورات در روستاى عناتوت در نزديكى اورشليم (واقع در 6 كيلومترى شرق بيت-المقدس كنونى) از خانواده-اى كهانت-پيشه به دنيا آمد. سكونت خانواده او در منطقه-اى موسوم به بنيامين،[3]احتمالا نشان-دهنده انتساب وى به شاخه بنيامينى از بنى-اسرائيل است؛ گرچه ابن-عساكر و ابن-خلدون او را از سبط لاوى-بن يعقوب دانسته-اند.[4] برخى نيز احتمال داده-اند او از نسل «ابياتار شيلوى» كاهن عصر سليمان است كه به دستور وى به عناتوت تبعيد شده بود.[5]



تاريخچه نبوّت ارميا:

ارميا در دوره افول آشوريان و به قدرت رسيدن بابليان و رقابت آن دو امپراتورى با حكومت مصر مى-زيسته است. دوره حيات او به-دليل هم زمانى با تبعيد يهوديان به بابل، نقطه عطف مهمّى در تاريخ يهود به-شمار-مى-رود.

تجزيه كشور يهوديّه به دو بخش شمالى و جنوبى و جنگ-هاى پياپى ميان آن-ها و رواج شرك و ستم و بت-پرستى ميان يهوديان و ضعف و بحران اقتصادى، همگى سبب زوال قدرت و انحطاط سياسى و فرهنگى و اجتماعى آنان شده و رونق و اقتدار زمان سليمان را از بين برده بود. در اين دوره، شاهد ظهور پيامبران مصلحى هستيم كه عمده آموزه-هاى آنان صبغه-اى اجتماعى، اخلاقى و فرهنگى داشت. اين پيامبران، در كنار پند مردم، به پيش-گويى حوادث اسف-بار آينده يهود به-صورت عذاب خداوند پرداخته، بدين وسيله، آنان را از عواقب شوم كردارهايشان بيم مى-دادند. اين پيامبران، در عين حال، پس از توبيخ مردم و ابلاغ انذار و عذاب زودرس الهى، آنان را به آينده-اى روشن در عصر ظهورِ نجات دهنده-اى بزرگ، مژده مى-دادند. اشعياى نبى سرسلسله اين پيامبران به-شمار مى-رود كه احتمالا ارمياى نبى نيز با توجّه به فاصله كم تاريخى ميان آن دو از او متأثّر بوده است؛ گرچه از نگاه كلامى هر دو پيامبر از يك سرچشمه كه همان وحى خداوندى است،اثر پذيرفته-اند. اشعيا و ارميا همواره از همگرايى با مصر در برابر حملات آشوريان و پس از آن-ها بابليان پرهيز داده و به نوعى، بى-طرفى در نزاع-هاى امپراتورى-هاى بزرگ همسايه جهت محافظت از اورشليم سفارش مى-كردند؛[6] البتّه اين رويكرد آن-ها صبغه-اى وحيانى و نه صرفاً سياسى داشت.

ارميا هم-زمان با پادشاهى يوشيا به نبوّت مى-رسد[7] (628-ق.-م.). يوشيا با دست يافتن به نسخه-اى مفقود از شريعت موسى، تصميم مى-گيرد در يهوديّه به اصلاحات گسترده مذهبى و فرهنگى و اجتماعى دست زند.[8]فعّاليّت چشمگيرى از ارميا در اين دوره گزارش نشده، جز آن كه برخى احتمال داده-اند او نيز در جريان اصلاحات با پادشاه همكارى داشته است.[9] برخى نيز ارميا را فرزند همان حلقياى كاهن دانسته-اند كه اسفار تورات را يافته و در اختيار يوشيا قرار داده است.[10] گفت و گوها و مناجات-هاى ارميا با خداوند در آغاز دوره رسالتش به اين دوره مربوط مى-شود كه در بخش-هاى نخست سِفْر او گرد آمده است. جانشينان يوشيا با اعتماد به قدرت مصر در برابر خطر بُختُ نُصَّر به-سوى امپراتورى غربى گراييده و به شيوه كفرآميز و ستم-گرانه شاهان پيش از يوشيا بازگشتند. فعّاليّت عمده ارميا در دوره اين پادشاهان تا تخريب اورشليم به-دست بُختُ نُصَّر است.[11] او كه اخلاق مردم را فاسد و زمامداران را ستمگر و بى-سياست و ملّت را در انحطاط مذهبى و ملّى و ضعف سياسى مى-ديد، در هر مكان، از خانه خدا تا كوچه و بازار و به هر وسيله و بيان ممكن به اندرز مردم پرداخته، از هجوم بُختُ نُصَّر و تخريب اورشليم خبر مى-داد تا آن كه تصوّر مزدورى بابل و خيانت به ميهن درباره او پديد آمده و از سوى كاهنان، اميران و پيامبران دروغين، مورد آزار فراوان قرار گرفت و تا مرز كشته شدن پيش رفت.[12] او پادشاه و بزرگان يهود و عموم مردم را به-دليل نقض احكام روز شنبه و پرستش رب النّوع خورشيد و گناهان ديگر توبيخ-مى-كرد.

پيامبران دروغين از روى فريب در برابر انذارهاى او، مردم را به اميدهاى نابجا مژده داده، نعمت و آسايش را براى يهوديان در آينده نزديك پيش-بينى مى-كردند؛ ازاين-روى ارميا، به پيامبر شرّ لقب يافته بود و مردم از او بيزارى جسته، نفرينش مى-كردند.[13] گريه و اندوه فراوان او بر قومش از وى پيامبرى گريان و اندوهناك به نمايش گذاشته است: «كاش كه سر من آب بود و چشمانم چشمه اشك، تا روز و شب بر كشتگان دختر قوم خود مى-گريستم».[14]

در اين ميان، حمله نخست بُختُ نُصَّر و اسارت بزرگان يهود به همراه پادشاهان يهوياقيم نيز در اصلاح مردم، حاكمان و كاهنان بى تأثير بود تا آن كه مدّتى بعد در اثر استقلال خواهى صدقيا، پادشاه دست-نشانده بابل و بى-توجّهى او به اندرزهاى ارميا، بُختُ نُصَّر بار ديگر به اورشليم حمله برده، شهر را به آتش كشيد، و هيكل سليمان را تخريب كرد و انبوهى از يهوديان را به اسيرى به بابل برد.[15] (7-ـ-586-ق.-م) ارميا به فرمان او از زندان كاخ صدقيا نجات يافت و با او به نيكى رفتار شد.[16] اندكى بعد، مردم باقى-مانده در اورشليم با كشتن جدليا، شاه دست-نشانده بُختُ نُصَّر بار ديگر بر بابل شوريده، به رغم مخالفت ارميا او را به اجبار با خود به مصر بردند.[17] سرنوشت او از اين دوره به بعد در هاله-اى از ابهام است. برخى او را در مصر مدفون مى-دانند و برخى ديگر از مرگ او در بابل خبر مى-دهند. پاره-اى گزارش-ها نيز از سنگسار شدن وى به-دست يهوديان مهاجر به مصر حكايت دارد. برخى از مسيحيان نيز به استناد عبارتى از رساله عبرانيان در عهد جديد،[18] به شهادت آن پيامبر اعتقاد دارند؛ در مقابل، عدّه-اى ديگر او را هم-چنان زنده-پنداشته، بازگشت او را به اين جهان از بهشت-برين باور دارند.[19]



پيام نبوى ارميا:

رسالت ارميا، پيام انتقام خدا از ملّتى گنه-كار است. سخن خداوند در دوره غضب او بر بنى-اسرائيل بر وى نازل مى-شود تا چونان آتشى بر آنان شعله افكند. اين رسالت سنگين و آن مردم نافرمان از هر سو بر او فشار مى-آورد؛ بدين سبب سفر او از مناجات-هاى سوزناك و پرتلاطم با خداوند سرشار است.[20] او مردى تنها ميان مردمى نادان بود كه او را به درستى درنيافته بودند و به وى افترا مى-بستند و ستم مى-كردند و او جز خدا پناه ديگرى نداشت؛ ازاين-روى در كتاب وى به احساس شديد مسؤوليّت در برابر خداوند و گوهر پيوند انسان با خدا برمى-خوريم. پيام او، پيام معنويّت و عرفان است؛ عهد خدا را به مردم يادآور مى-شود و بلاى قريب-الوقوع را از روى عصيان و طغيان ملّت مى-شمرد، نه آن كه حادثه-اى تصادفى باشد. او از نگاه سطحى و ظاهرى به دين و آيين و بسنده كردن به اصلاحات ظاهرى پرهيز داده، به امتداد اصلاح و بازسازى دينى تا اعماق درون دعوت مى-كند؛ چرا كه خدا فقط به قلب آدميان مى-نگرد و فقط روزه انسانى پاك و قربانى دلى وارسته را مى-پذيرد؛ پس دل-ها را از شهوت گناهان تن بشوييد و او را خدمتى شايسته كنيد. ارميا، جريان دين و مذهب را از سطح قومى و قبيله-اى به رابطه-اى معنوى ميان همه انسان-ها با خداى خويش، تعالى مى-بخشد؛ پس چه بسا هيكل خداوند از ميان رفته، خراب شود و ملّت خدا كشته و اسير شوند و مملكت خدا سقوط كند؛ امّا باز-بندگى انسان و ديانت او در برابر خداى خويش در هر حال محفوظ است. تصوّر نادرست امّت برگزيده خدا در اين رويكرد از هم فرو مى-پاشد. ملّت خدا هر ملّتى است كه حريم او را پاس دارند. آن-چه او مى-خواهد، اورشليم مستقل و مقتدر نيست؛ بلكه مردمى امين و خداخواه است؛ پس هر انسانى از هر نژاد و خون و رنگ و جنسيّتى با خداى خود رابطه-اى ويژه دارد. اين نوع نگاه، زمينه ساز پيدايش عهد جديد است كه دل-هاى آدميان در آن، واسطه ميان خدا و انسان قرار مى-گيرد؛ ازاين-رو مسيحيان او را مژده رسان ظهور عهد جديد به-دست عيسى مى-دانند.[21]پيامبران پس از ارميا، مانند حزقيال و اشعياى دوم[22] و به-ويژه زكريا نيز رويكرد نبوى او را دنبال كرده-اند تا آن جا كه برخى مسيحيان، روح ارميا را در زكريا جارى شمرده-اند.[23]



ارميا در عهد عتيق:

در دوره ارميا، پيامبران دروغين بسيارى نيز حضور داشتند و اين سبب مى-شد تا مردم در ادّعاى او با ديده ترديد بنگرند؛ امّا سرانجام متألّهان يهود در بازگشت از تبعيد بابل تصميم گرفتند او را از پيامبران الهى برشمرده و افزون بر سخنانش، تاريخ زندگى او را نيز در تورات به-صورت پيامبرى الهى درج كنند.[24] كتاب ارميا يك بار به-وسيله شاگردش باروك، تدوين يافته، در بيت ايل در حضور مردم بر همگان خوانده شد؛ ولى پادشاه يهوياقيم از آن سخنان ناخشنود شد و آن صحيفه را پاره پاره كرد؛ آن گاه او با هميارى باروك به نگارش دوباره آن پرداخت.[25]

سِفْر او شامل موضوعات ذيل است: مناجات-هاى دوره آغاز رسالت، گفت و گوها و منازعاتش با كاهنان و بزرگان و پيامبران دروغين، درد دل و شكايت به خدا از سختى بار رسالت، اندرزها و پندهاى اخلاقى و پيام-هاى معنوى، بيم دهى از نزول عذاب الهى و سقوط اورشليم، توبيخ و انتقاد شديد از مردم گنه-كار اورشليم و فساد اخلاقى يهود و دعوتشان به توبه، دعوت به گوهر معنوى و اخلاقى دين در انجام مناسك و آداب مذهبى، دعوت به توحيد و انتقاد از آيين-هاى شرك آلود اقوام همسايه، گريه واندوه بر سرانجام شوم اورشليم، نامه-اى به تبعيديان بابل جهت تقويت روحيّه آن-ها و سفارش ايشان به حفظ دين در آن محيط، برخى گزارش-هاى مهمّ تاريخى از آن دوره، خبر از افول و نابودى همه اقوام و تمدّن-هاى بزرگ، خبر از آينده-اى روشن در پايان حوادث اسف بار جهان.

افزون بر سِفر ارميا، سِفر مراثى نيز در ترجمه يونانى، معروف به سبعين به او نسبت داده شده و مرثيه پنجم آن به دعاى ارميا نام گذارى شده است. اين سِفْر گرچه از ديرباز ميان متألّهان يهودى و مسيحى به ارميا منسوب بوده، وجود برخى سخنان ناسازگار با ديدگاه-هاى ارميا سبب ترديد برخى معاصران در اين انتساب شده است. نامه ديگرى نيز از ارميا خطاب به اسيران يهودى بابل در پايان سفر باروك ثبت شده كه صحّت آن نيز مورد ترديد است و از مجموعه اپوكريفايى عهد عتيق به-شمار مى-رود. بخش-هايى از سِفر مزامير[26] به اضافه برخى متون اپوكريفايى ديگر نيز به ارميا نسبت داده مى-شود.[27] ديدگاه عهد عتيق درباره ارميا از نگاهى كلّى متأثّر از رويكرد كلامى يهود به خداوند با طبيعتى شبه بشرى و پديده نبوّت به مثابه واقعيّتى عادى و محسوس و شخصيّت پيامبران به-صورت انسان-هايى معمول با همه واكنش-ها و افت و خيزهاى بشرى است كه به-طور طبيعى، واكنش انتقادى متألّهان مسلمان را در پى داشته است.[28]



ارميا در منابع اسلامى:

منابع تاريخى و تفسيرى اسلامى از آن جا كه نام ارميا در قرآن به صراحت نيامده و حوادث زندگى او به تفصيل مورد توجّه قرار نگرفته، از گزارش-هاى تورات و باورهاى يهوديان و مسيحيان درباره اين پيامبر، تأثير بسيارى پذيرفته-اند. در اين ميان، نقش «وهب-بن منبه» در ورود بخش گسترده-اى از اسرائيليات درباره اين شخصيّت بنى-اسرائيل نيز حائز اهميت است. در عين حال، انعكاس ديدگاه يهودى و مسيحى درباره اين پيامبر در منابع اسلامى به-طور دقيق صورت نپذيرفته و در نتيجه، ابهام-ها و تعارض-هاى بسيارى درباره اين پيامبر پديد آورده است.[29] برخى او را همان عزير پيامبر دانسته-اند كه پس از مرگى 100 ساله دوباره زنده-شد[30] و عدّه-اى ديگر تحت تأثير وهب-بن منبه، او را همان خضر نبى معرّفى كرده[31] و از پيامبران پس از موسى شمرده-اند كه در آيه-87 بقره/2 از آن-ها ياد-شده است[32]: «و-لَقَد ءاتَينا موسَى الكِتـبَ و قَفَّينا مِن بَعدِهِ بِالرُّسُلِ». در-همين جهت، برخى ديگر از تفاسير، ذيل داستان ملاقات موسى با مردى حكيم در آيه-65 كهف/18، از ارميا ياد-كرده-اند[33] و در رواياتى ديگر از-او در جايگاه پيامبر دوره پس از شهادت يحيى-بن زكريا نام برده شده است.[34] مفسّران بر اساس اين مجموعه روايات متعارض، داستان-هاى متعدّدى از قرآن را بر او حمل كرده-اند. در مقابل، برخى ديگر از مفسّران به اين قبيل روايات با ديده ترديد نگريسته[35] و دسته-اى از آن-ها را تضعيف سندى و محتوايى كرده و به اسراييلى بودن آن-ها تصريح داشته-اند.[36]

داستان ارميا با روايتى از حسن بصرى آغاز مى-شود كه درباره زهد و پارسايى او است. وى در اين روايت، فرزند پادشاهى معرّفى شده كه به رغم اصرار پدر، از ازدواج پرهيز مى-كرده و به كناره-گيرى از مردم تمايل داشته است تا آن كه سرانجام وحى الهى بر او نازل شد.[37] ادامه داستان از زبان وهب است كه تشابه بسيارى با گزارش سفر ارميا دارد. خداوند از انتخاب وى به نبوّت پيش از تولّدش و رسالت بزرگ او ياد مى-كند و براى ارشاد و هدايت پادشاه و عموم بنى-اسرائيل به سويشان روانه-اش مى-سازد. ارميا از ناتوانى خويش در انجام اين مسؤوليّت بزرگ به خدا شكوه مى-برد و از او يارى مى-خواهد. خداوند از قدرت بى-نهايت خويش و اراده بى-تغيير خود و حمايت مدامش از ارميا و همراهى-اش با او در انجام اين مسؤوليّت ياد مى-كند و پس از گناهان و فساد اقشار گوناگون بنى-اسرائيل از پادشاهان، كاهنان، عابدان و ... سخن گفته، سرانجام از عذاب سخت خويش با فرستادن پادشاهى ستمگر براى تخريب اورشليم خبر مى-دهد. ارميا با شنيدن اين پيام، فرياد مى-كشد و پيراهن پاره مى-كند و خاكستر بر سر مى-فكند و به سان روايت توراتى، به بدبختى خويش نفرين مى-فرستد. خداوند بر حال وى تأسف خورده، به او دلدارى مى-دهد كه عذاب خود را پيش از رضايت ارميا بر آنان فرو نفرستد تا آن كه مدّتى بعد بر گناهان و طغيان بنى-اسرائيل افزوده، و بُخت نُصَّر به-سوى اورشليم روانه مى-شود. در همين هنگام، فرشته-اى در لباس آدمى نزد ارميا آمده، از او درباره خانواده ناسپاس خويش كه پاسخ همه محبّت-هايش را به دشمنى داده-اند، شكايت مى-برد. ارميا پس از دو بار سفارش به مدارا و نرمى، بار سوم كه از فساد و آلودگى اخلاقى آن خانواده باخبر مى-شود، خشم آن شخص را از روى حق و عدل مى-شمرد و بر آنان نفرين فرستاده، عذاب خداوند را برايشان مى-خواهد. در همين آن، صاعقه-اى بر بيت المقدس فرود مى-آيد و آن را به آتش مى-كشد و خداوند ارميا را از حقيقت ماجرا آگاه مى-سازد. در اين هنگام، ارميا ميان پرندگان آسمان به پرواز آمده؛ سپس ديگر حوادث هجوم بُختُ نُصَّر رخ مى-دهد.[38] در روايتى ديگر از كعب، تفصيل بيش-ترى از ماجراى سخنان ارميا با خدا و ابلاغ پيامش به مردم و زندانى شدن وى داده شده-است كه شباهت بسيارى با گزارش-هاى سِفْر ارميا دارد؛ سپس در روايتى ديگر از وهب به آزادى ارميا از زندان پادشاه يهود به-دست بُختُ نُصَّر اشاره،[39] و جريان هجرت يهوديان به مصر نيز در برخى منابع نقل شده است.[40] در برخى روايات نيز از ملاقات ارميا با دانيال در زندان بُختُ نُصَّر در بابل به شيوه-اى اعجازگونه ياد-شده است.[41] برخى نيز ارميا را جزو اسيران يهود در بابل دانسته-اند.[42] ماجراى گفت و گوى خدا با ارميا و ابلاغ پيام عذاب الهى بر بنى-اسرائيل و ملاقات وى با بُختُ نُصَّر در منابع شيعى نيز به نقل از امام صادق(عليه السلام)حكايت شده است كه با گزارش تورات تقارب بسيارى دارد، جز آن كه در پايان، از ماجراى منسوب به عزير ياد-شده است. ادامه داستان ارميا به چند ماجراى قرآنى ارتباط دارد:



1. ارميا و مرگ صد ساله:

بنا به برخى روايات سنّى[43] و شيعه،[44] ارميا پس از خراب شدن بيت-المقدّس يا هنگام بازگشت از مصر، با مقدارى آب و غذا به راه مى-افتد و در گوشه-اى بيرون شهر با نگاه به خرابه-هاى آن از خود مى-پرسد: چگونه خداوند اين شهر[45] يا اين جمع مردگان را پس از مرگ و نابودى دوباره برپا مى-دارد: «اَو كالَّذى مَرَّ عَلى قَريَة و هِىَ خاوِيَةٌ عَلى عُروشِها قالَ اَنّى يُحيى هـذِهِ اللّهُ بَعدَ مَوتِها» (بقره/2، 259)، آن-گاه خداوند او را 100 سال مى-ميراند؛ سپس دوباره در دوره بازگشت بنى-اسرائيل از تبعيد بابل و آبادى مجدّد اورشليم به حيات باز-مى-گرداند: «فَاَماتَهُ اللّهُ مِائَةَ عام ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ كَم لَبِثتَ قالَ لَبِثتُ يَومـًا اَو بَعضَ يَوم-...» (بقره/2،-259). در روايتى از وهب-بن منبه پس از نقل ماجراى مذكور، براى ارميا حياتى طولانى قائل شده و او را هم-چنان زنده شمرده-اند.[46] صرف نظر از روايات درباره شخصيّت قرآنى ارميا، ميان مفسّران اختلاف نظر پديد آمده است. ازابن عباس، قتاده و برخى ديگر از مفسّران نخستين[47] و هم-چنين در رواياتى از امام على(عليه السلام)[48] و امام صادق(عليه السلام)[49] نقل-شده كه آيات مورد بحث، درباره عزير هستند. فيض كاشانى براى حلّ تعارض روايات، احتمال داده كه ماجراى مذكور به-طور جداگانه درباره هر-يك از عزير و ارميا اتّفاق افتاده است.[50] برخى نيز با استناد به سياق آيات كه درباره منكران رستاخيز است، آيه مزبور را مربوط به انسانى كافر و نه پيامبرى مؤمن شمرده-اند.[51]



2. ارميا و فساد بنى-اسرائيل:

ماجراى حمله بُختُ نُصَّر در روايات اسلامى، به-طور معمول ذيل آيه-4-ـ-7 اسراء/17 نقل مى-شود: «و-قَضَينا اِلى بَنى اِسرءيلَ فِى الكِتـبِ لَتُفسِدُنَّ فِى-الاَرضِ مَرَّتَينِ... فَاِذا جاءَ وَعدُ اُولـهُما بَعَثنا عَلَيكُم عِبادًا لَنا اولى بَأس شَديد... ...فَاِذا جاءَ وَعدُ الأخِرَةِ لِيَسوءوا وُجوهَكُم-...».

در اين آيات، از دو دوره افساد بنى-اسرائيل و دوبار انتقام الهى از آنان ياد-شده است. برخى، دوره نخست افساد را به زندانى ساختن ارميا و كشتن زكريا مربوط دانسته[52] و عدّه-اى ديگر، دوره دوم را مربوط به حبس و شكنجه ارميا شمرده-اند.[53] از سوى ديگر، در برخى روايات، از ماجراى حمله بُختُ نُصَّر پس از قتل يحيى-بن زكريا خبر داده شده و آن حادثه را انتقام خداوند از قاتلان و رضايت-دهندگان به مرگ يحيى(عليه السلام)شمرده-اند.[54]هارون-بن خارجه در روايتى از امام صادق(عليه السلام) به اين ماجرا اشاره كرده و هم-چنين داستانى افسانهوار درباره ملاقات ارميا با بُختُ نُصَّر در كودكى و گرفتن امان نامه-اى از او نقل كرده است كه اعتبار و صحّت آن روايت را مورد سؤال قرار مى-دهد.[55] اين روايات ناسازگار با واقعيّات تاريخى سبب شده تا برخى مورّخان اسلامى از قبيل طبرى و ابن-اثير آن-ها را نقد كنند[56] و برخى مفسّران نيز براى جداساختن حوادث گوناگون تاريخى، به تبيين و تمييز دو دوره افساد بنى-اسرائيل و دو بلاى خداوند بر آن-ها بپردازند.[57] علاّمه مجلسى با توجّه به تعارض روايات در منابع شيعى، بدون در نظر گرفتن گزارش-هاى تاريخى و احتمالا تحت تأثير ثعلبى در عرائس به اين احتمال دامن زده است كه بخت نُصَّر، عمرى دراز داشته و در دو دوره بلند مدّت به اورشليم حمله كرده است.[58]در همين جهت نيز از دو بخت نُصَّر ياد-شده كه يكى در عهد ارميا و ديگرى در عهد يحيى بوده است.[59]



3. ارميا و معجزه احياى مردگان:

برخى منابع كلامى شيعه در اثبات عقيده رجعت، به ماجراى زنده شدن هزاران نفر از بنى-اسرائيل پس از مرگ ناگهانى استدلال و ارميا را پيامبر آنان معرّفى كرده-اند. شيخ صدوق از اين ماجرا چنين حكايت مى-كند: آنان كه از بيمارى طاعون رنج مى-بردند، براى رهايى از آن، همگى از شهر خارج شده، به ساحل دريا پناه مى-برند؛ آن-گاه فرمان مرگ از سوى خداوند بر آنان فرود مى-آيد؛ سپس ارميا با گذر از جمع مردگان به خداوند روى كرده و از او حياتى دوباره را براى آنان خواستار مى-شود و بدين ترتيب، همگى به حيات باز-مى-گردند[60]:«اَلَم-تَرَ اِلَى الَّذينَ خَرَجوا مِن دِيـرِهِم و هُم اُلوفٌ حَذَرَ المَوتِ فَقالَ لَهُمُ اللّهُ موتوا ثُمَّ اَحيـهُم». (بقره/2، 243) در منابع ديگر، نام اين پيامبر، حزقيل ياد-شده است.[61]



4. ارميا و جالوت:

در روايتى از هارون-بن خارجه از امام باقر(عليه السلام)نقل شده كه ارميا همان پيامبر دوره جالوت بوده كه مردم از او تعيين پادشاهى را درخواست كرده بودند تا به رهبرى او به مبارزه با جالوت برآيند. او نيز طالوت را به فرمان خداوند براى اين امر برمى-گزيند[62]: «اَلَم تَرَ اِلَى المَلاَِ مِن بَنى اِسرءيلَ مِن بَعدِ موسى اِذ قالوا لِنَبِىّ لَهُمُ ابعَث لَنا مَلِكـًا نُقـتِل فى سَبيلِ اللّهِ... و قالَ لَهُم نَبِيُّهُم اِنَّ اللّهَ قَد بَعَثَ لَكُم طالوتَ مَلِكـًا». (بقره/2، 246-ـ-247) نام اين پيامبر در روايات ديگر كه شهرت بيش-ترى دارند، اشموئيل ياد-شده است.[63]



5. ارميا و عذاب خدا بر اهل حجاز:

قرطبى، ذيل آيه-11 انبياء/21 «و-كَم قَصَمنا مِن قَريَة كانَت ظالِمَةً» ارميا را پيام-آور نزول غضب خداوند بر عرب-هاى حجاز مى-داند. آنان كه طغيان و فساد را به سرحدّ نهايى رسانده، و پيامبرشان را كشته بودند، مورد غضب خدا قرار گرفتند و ارميا از سوى خدا نزد بخت نُصَّر آمده، او را براى انتقام از ايشان به آن ديار مى-فرستد. خداوند پيش از حمله بخت نُصَّر به ارميا مأموريّت مى-دهد كه معدبن عدنان، جدّ پيامبر را از جزيرة-العرب خارج سازد.[64] به ماجراى نجات معدبن-عدنان به-گونه-اى افسانهوار و گسترده در منابع اسلامى توجّه شده است[65] و او را در زمره پيامبرانى برشمرده-اند كه مژده ظهور پيامبر اسلام را داده-اند.[66] مورّخان اسلامى، سلسله نسب پيامبر تا عدنان را نيز برگرفته از كتاب برخيا يا بورخ، كاتب ارميا دانسته-اند.[67] احتمالا برخيا يا بورخ، واژه معرب باروك است كه در عهد عتيق، شاگرد ارميا و يكى از پيامبران بنى-اسرائيل معرّفى شده است. نقش مژده رسانى ارميا در سروده-هاى اسلامى نيز انعكاس يافته است.[68]



-6. سرانجام ارميا:

در منابع اسلامى صرف نظر از رواياتى كه او را همان خضر نبى دانسته، براى او عمرى دراز مى-پندارند، در برخى روايات ديگر به-گونه-اى تصوير شده كه قرين به شهادت است. در اين دسته روايات به جريان سنگسار شدن وى به-وسيله يهوديان مصر يا عرب-هاى حجاز[69] اشاره، و روز شهادت او نيز در برخى منابع شيعى، 23 ذى-قعده دانسته شده است.[70] ارميا از عالمان دانش رمل و حروف شمرده شده[71] و در منابع تاريخى متأثر از فرهنگ ايرانى، از زردشت به-صورت شاگرد يا خدمت-گزار يكى از شاگردان ارميا ياد-شده است.[72] افزون بر اين، نقش-هاى متعدّد ديگرى نيز به ارميا نسبت داده شده است: آبادسازى مصر و پادشاهى بر آن پس از تخريب به-دست بخت نُصَّر،[73] پنهان ساختن تابوت موسى[74] كه در آخرالزمان از درياچه طبريّه بيرون كشيده خواهد شد.[75]



منابع

اثبات الوصيه؛ اسرائيليات والموضوعات فى كتب التفسير؛ الاعتقادات؛ الله والانبياء فى-التوراة والعهد القديم؛-انوارالتنزيل و اسرار التأويل، بيضاوى؛ بحارالانوار؛ البدء والتاريخ؛ البداية والنهايه؛ البرهان فى تفسير القرآن؛ تاريخ ابن-خلدون؛ تاريخ الامم والملوك، طبرى؛ تاريخ-تمدن، ويل دورانت؛ تاريخ مدينة دمشق؛ تاريخ اليعقوبى؛ التبيان فى تفسير القرآن؛ تفسير جوامع الجامع؛ تفسير الصافى؛ تفسير عبدالرزاق؛ تفسير العياشى؛ تفسير غريب القرآن؛ تفسير القرآن العظيم، ابن-كثير؛ تفسير القمى؛ تفسير كنزالدقائق و بحرالغرائب؛ تهذيب الكمال؛ جامع-البيان فى تفسير آى القرآن؛ الجامع لأحكام القرآن، قرطبى؛ دائرة-المعارف، بستانى؛ الدرالمنثور فى التفسير بالمأثور؛ روضة الواعظين؛ زادالمسير فى علم التفسير؛ الطبقات الكبرى؛ عمدة-الطالب فى انساب آل ابى-طالب؛ الغدير فى الكتاب و السنه؛ فتح-البارى شرح صحيح البخارى؛ الفرج بعد الشده؛ قاموس الكتاب المقدس؛ قصص الانبياء، ابن-كثير؛ قصص الانبياء، راوندى؛ الكامل فى التاريخ، ابن-اثير؛ كتاب مقدس؛ كشف الظنون؛ الكشاف؛ مجمع-البيان فى تفسير القرآن؛ المحبر؛ مستدرك سفينة-البحار؛ المعارف؛ معانى القرآن، النحاس؛ معجم احاديث-المهدى؛ معجم-البلدان؛ الميزان فى تفسير القرآن؛ وسائل-الشيعه؛ الهدى الى-دين-المصطفى؛ ينابيع-الموده.

EncycLopedia of IsLam.



پی نوشت:

[1]. فتح-البارى، ج-6-، ص-309؛ تاريخ ابن-خلدون، ج-2، ص-71؛ الدرالمنثور، ج-2، ص-29.

[2]. قاموس الكتاب المقدس، ص-40؛ دائرة-المعارف، ج-3، ص-222.

[3]. كتاب مقدس، ارميا، 1: 1-ـ-3.

[4]. تاريخ دمشق، ج-8، ص-27؛ تاريخ ابن-خلدون، ج-2، ص-116.

[5]. الكتاب المقدس، ص-1637.

[6]. تاريخ تمدن، ج-1، ص-350-ـ-372.

[7]. كتاب مقدس، ارميا، 1: 1.

[8]. همان، دوم پادشاهان، 22-ـ-23؛ دوم تواريخ، 34-ـ-35.

[9]. قاموس الكتاب المقدس، ص-40-ـ-41.

[10]. الله والانبياء فى التوراه، ص-526.

[11]. دايرة-المعارف، ج-3، ص-223-ـ-226.

[12]. تاريخ تمدن، ج-1، ص-377.

[13]. دايرة-المعارف، ج-3، ص-224.

[14]. كتاب مقدس، ارميا، 8: 23؛ تاريخ تمدن، ج-1، ص-377.

[15]. كتاب مقدس، دوم پادشاهان، 24-ـ-25؛ دوم تواريخ، 36.

[16]. همان، ارميا، 39: 11-ـ-14.

[17]. همان، ارميا، 43: 2-ـ-5.

[18]. همان، عبرانيان، 11: 37.

[19]. دايرة-المعارف، ج-3، ص-226-ـ-227.

[20]. كتاب مقدس، دوم ارميا، 1-ـ-5: 1-ـ-20.

[21]. قاموس-الكتاب المقدس، ص53ـ54؛ تاريخ تمدن، ج1، ص-369-ـ-379.

[22]. تاريخ تمدن، ج-1، ص-378-ـ-379.

[23]. دايرة-المعارف، ج-3، ص-227.

[24]. الكتاب المقدس، ص-1636-ـ-1637.

[25]. كتاب مقدس، ارميا، 36: 1-ـ-32.

[26]. دايرة-المعارف، ج-3، ص-227.

[27]. قاموس الكتاب المقدس، ص55ـ56؛ كتاب مقدس، مراثى ارميا، 1-ـ-5.

[28]. الهدى الى دين-المصطفى، ج1، ص-154.

[29]. EncycLopedia of IsLam, VIV,p79.

[30]. تفسير عبدالرزاق، ج-1، ص-358؛ جامع البيان، مج-3، ج-3، ص-41؛ مجمع البيان، ج-2، ص-639.

[31]. جامع-البيان، مج-3، ج-3، ص-41؛ مجمع-البيان، ج-2، ص-639؛ تفسير قرطبى، ج-3، ص-188.

[32]. تاريخ دمشق، ج-8، ص-33؛ الدرالمنثور، ج-1، ص-86.

[33]. زاد المسير، ج-5، ص-167.

[34]. تاريخ دمشق، ج64، ص210؛ البداية والنهايه، ج2، ص26.

[35]. الميزان، ج-2، ص-378.

[36]. تفسير ابن-كثير، ج-3، ص-27-ـ-28؛ قصص-الانبياء، ابن-كثير، ص421؛ اسرائيليات والموضوعات، ص-234-ـ-237.

[37]. تاريخ دمشق، ج-8، ص-34.

[38]. تاريخ طبرى، ج1، ص-321؛ تاريخ دمشق، ج8، ص34-ـ-41؛ قصص-الانبياء، ابن-كثير، ص432-ـ-436.

[39]. قصص الانبياء، ابن-كثير، ص-436-ـ-438.

[40]. قصص الانبياء، راوندى، ص-225؛ تاريخ طبرى، ج-1، ص-316.

[41]. الفرج بعد الشده، ج-1، ص-18؛ تاريخ دمشق، ج-8، ص-32.

[42]. البدء والتاريخ، ج-30، ص-115.

[43]. المعارف، ص48؛ تفسير قرطبى، ج3، ص188؛ الدرالمنثور، ج2،ص-29.

[44]. تفسير قمى، ج-1، ص-117؛ تفسير عياشى، ج-1، ص140ـ141؛ وسائل-الشيعه، ج16، ص142-ـ-143.

[45]. تاريخ طبرى، ج-1، ص-317.

[46]. جامع-البيان، مج-3، ج-3، ص-49؛ و مج-9، ج-15، ص-50-ـ-52؛ تاريخ طبرى، ج-1، ص-324.

[47]. معانى القرآن، ج-1، ص-277-ـ-278؛ مجمع البيان، ج-2، ص-639؛ تفسير قرطبى، ج-3، ص-187.

[48]. تفسير عياشى، ج-1، ص-141؛ مجمع-البيان، ج-2، ص-639؛ تفسير ابن-كثير، ج-1، ص-322.

[49]. التبيان، ج2، ص320؛روضة-الواعظين، ص14؛ بحارالانوار، ج7، ص34.

[50]. الصافى، ج-1، ص-292؛ كنزالدقائق، ج-2، ص-426.

[51]. زادالمسير، ج1، ص-292؛ تفسير بيضاوى، ج1، ص-219؛ كنزالدقائق، ج2، ص426.

[52]. الكشاف، ج-2، ص-649؛ جوامع الجامع، ج-1، ص-744؛ غريب القرآن، ص-277.

[53]. المعارف، ص-47.

[54]. بحارالانوار، ج-14، ص-356.

[55]. تفسير قمى، ج1، ص113-ـ-115؛ بحار الانوار، ج14، ص356-ـ-357.

[56]. تاريخ طبرى، ج1، ص-347؛ الكامل، ج-1، ص-198-ـ-206.

[57]. المعارف، ص-47؛ تفسير قرطبى، ج-10، ص-141؛ مجمع البيان، ج-6، ص-614.

[58]. بحارالانوار، ج-14، ص-355.

[59]. اثبات-الوصيه، ص-86-ـ-87.

[60]. الاعتقادات، ص-60-ـ-61؛ بحارالانوار، ج-53، ص-128.

[61]. مجمع-البيان، ج2، ص604؛ تفسير عياشى، ج1، ص-131؛ البرهان، ج1، ص-503.

[62]. تفسير قمى، ج-1، ص-108؛ الصافى، ج-1، ص-274؛ بحارالانوار، ج-13، ص-439.

[63]. مجمع البيان، ج-2، ص-610؛ الميزان، ج-2، ص-296-ـ-297.

[64]. تفسير قرطبى، ج-11، ص-182.

[65]. تاريخ طبرى، ج-1، ص-327؛ المحبر، ص-6-ـ-7؛ تاريخ ابن-خلدون، ج-2، ص-161، 239 و 299.

[66]. البداية و النهايه، ج-6-، ص-138؛ الدرالمنثور، ج-1، ص-86-.

[67]. عمدة-الطالب، ص28؛ تهذيب-الكمال، ج1، ص175؛ الطبقات، ج-1، ص-47.

[68]. الغدير، ج-6، ص-39.

[69]. تاريخ ابن-خلدون، ج-2، ص-107.

[70]. مستدرك سفينة البحار، ج-8، ص-556.

[71]. ينابيع الموده، ج-3، ص-198؛ كشف الظنون، ج-1، ص-912.

[72]. تاريخ طبرى، ج-1، ص-317؛ البداية والنهايه، ج-2، ص-51؛ تاريخ ابن-خلدون، ج-2، ص-161.

[73]. معجم-البلدان، ج-5، ص-140.

[74]. تاريخ يعقوبى، ج-1، ص-65.

[75]. معجم احاديث المهدى، ج-1، ص-530-ـ-531.