در انتهاي خيابان چهار مردان قم ؛ جنب گلزار شهدا و در بخش شرقي شهر ؛ درون باغي کوچک موسوم به ” باغ گنبد سبز ” سه اثر تاريخي از قرن هشتم هجري به جاي مانده است . اين منطقه در محل به دروازه کاشان مشهور است و گنبد هاي آن نيز به گنبد هاي دروازه کاشان معروفند . دو گنبد از اين مجموعه ؛ با توجه به کتيبه هاي تاريخي موجود ؛ مدفن امراي خاندان علي صفي – فرمانروايان مستقل قم در قرن هشتم ه . ق است . کتيبه گنبد سوم متاسفانه از بين رفته و تاريخ و صاحب آن معلوم نيست ؛ اما با توجه به مدارک مختلف ؛ اين گنبد نيز از نظر تاريخي به همان دوره مربوط است و احتمالاُ به يکي ديگر از افراد خاندان علي صفي تعلق دارد . مردم قم ؛ اين سه بنا را به صورت مجموعه مدفن ” سعد ؛ سعيد و مسعود ” از بزرگان عرب هاي اشعري و احيا کنندگان قم در دوره اسلامي مي دانند.
چنين تصور مي رود که سعيد ؛ تصحيف تلفظي صفي و آن دو نام ديگر ؛ مکمل سجع باشد . بر اساس کتيبه تاريخي ؛ اين سه گنبد ؛ مدفن خواجه اصيل الدين ؛ خواجه علي صفي و شخص گمنام ديگري است . البته به غير از افراد نامبرده ؛ افراد ديگري از همان خاندان در زير اين گنبد ها مدفون هستند . ويژگي هاي سه گنبد اصلي از قرار زير است .
اين سه بنا از نگاه هنر گچبري از نمونه هاي بارز و منحصر به خود به شمار مي روند و شامل : ۱- برج مقبره خواجه اصيل الدين ، محل دفن دو تن از امراي خاندان صفي به سال ۷۶۱ هجري قمري است . ۲- برج مقبره خواجه علي صلي محل دفن سه تن از امراي خاندان صفي به سال ۷۹۲ هجري قمري است ۳- برج مقبره شمالي متعلق به اواخر قرن هشتم و اوايل قرن نهم هجري قمري است . مقابر باغ گنبد سبز در پانزدهم دي ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۲۹ در فهرست آثار ملي ثبت شده است .
گنبدهاي واقع در مقابر باغ عبارتند از: 1- گنبد جنوبي ، 2- گنبد مياني 3- گنبد شمالي .
گنبد جنوبي
بر اساس کتيبه تاريخي ، اين گنبد مدفن خواجه اصيل الدين ، فرزند علي صفي نياي بزرگ خاندان صفي و عموي باني گنبد است . خواجه علي صفي در قم نائب خالصه جات خواجه علاء الدين محمد هندو بود و ديگري فرزند وي خواجه علي اصيل يا همان جمال الدين علي است . او نخستين کسي از اين خاندان است که بر حکومت قم و مضافات آن دست يافت . آغاز فرمانروايي وي بعد از درگذشت ابوسعيد بهادر به سال 736 ه . ق بوده که سال 759 ه . قم در حين عهده داري اين مقام کشته شد .
گنبد مياني
از مفاد کتيبه چنين بر مي آيد که سه نفر در اين آرامگاه مدفونند . نخستين فرد که نام او در آغاز کتيبه آمده خواجه جمال الدين علي است . همان خواجه علي صفي ، او فرزند خواجه صفي الدين و نواده علي صفي ماضي ، شخصيتي سياسي اجتماعي در قرن هشتم و دومين امير خاندان صفي است که پس از خواجه علي اصيل ، فرمانرواي قم گرديد و تا آنجا که مشخص شده است تا سال ۷۷۴ ه . ق در اين مقام بود . خواجه علي خانقاهي در قم داشت که بيرون از دروازه کنکان قرار گرفته بود . جز اين خانقاه اثري به جاي مانده ديگر از خواجه علي صفي گنبد اصيل الدين است که در سال ۷۶۱ ه . ق بر قبر عمو و پسر عموي خود خواجه اصيل الدين و خواجه تاج الدين بنيان نهاد . نفر دوم مدفون در اين گنبد ، امير جلال الدين است که در متون تاريخي سخني از او به ميان نيامده است . سومين فرد مدفون که به عنوان برادر خواجه جمال الدين علي نام برده شده ، خواجه عماد الدين محمود قمي يکي ديگر از فرزندان خواجه صفي الدين است که تا سال ۷۹۱ ه . ق عهده دار امور نواحي قم بوده است .
گنبد شمالي
نام باني و صاحب بناي اين گنبد به جهت صدمه ديدن کتيبه آن مشخص نيست . اما محقق خارجي دونالدويلبر آن را متعلق به سال هاي ۷۶۵ – ۷۱۵ ه . ق مي داند و معتقد است با توجه به خصوصيات مشترک زياد با دو گنبد ديگر ، آن سه بنا در يک محدوده زماني ساخته شده و متعلق به خاندان صفي مي باشد . آنچه بيش از اندازه قابل توجه و توصيف مي باشد ، نوع معماري و مهندسي بنا و همچنين گچبري هاي منحصر به فرد است که مي توان به جرأت گفت در نوع خود بي نظير است . گنبد هاي مقبره از دو پوسته گسسته رک تشکيل شده و پوسته خارجي به منشور شانزده ترکي و پوسته داخلي بصورت عرقچين مي باشد که بر روي بدنه استوانه اي شکل دوازده وجهي بنا قرار دارد . البته پوسته خارجي گنبد جنوبي در طي زمان تخريب گشته و فرو ريخته است و پوسته داخلي آن در دوران معاصر تعمير و بازسازي شده است . به احتمال قريب به يقين فرم و شکل اين گنبد با توجه به اشتراکات فراوان با دو بناي شمالي و مياني به همان شکل دو پوسته رک مي باشد .
با توجه به اينکه بدنه استوانه اي شکل بنا به صورت دوازده وجهي است از داخل بنا به هشت ضلعي منظم تغيير شکل داده است . تزيينات اين بنا ها که انواع تکنيک هاي گچبري در آن به کار رفته ، از گنبد سلطانيه تأثير گرفته و نوع آجر چيني منظم و متحد الشکلي که بعضا با اسامي الله محمد و علي مزين گشته و همچنين نوع رنگ آميزي بسيار زيباي آن با رنگ هاي متفاوت و طرح هاي بسيار زيبايي از شمسه و اسپرهاي کار شده و کتيبه هاي به خط ثلث يا کوفي با گچبري برجسته سفيد رنگ و زمينه لاجوردي با نقوش اسليمي ميان دو حاشيه نقش و نگار شده و به صورت بسيار زيبا و هنرمندانه آيات قرآن و اسامي جلاله معصومين درون آن با طرحي از گل و بوته مزين شده است و در ادامه طاق نما ها و درگاه هايي چند گانه که به صورت قرينه و مقرنس گشته حاکي از شيوه هاي متنوع گچبري چند رنگ است و قسمت هايي از آن توسط شمسه اي عظيم با گره بندي هاي متعدد تزين يافته که همه آن ها نمونه هايي بسيار زيبا و بديع از نوع هنر معماري ذوق و سليقه گچبري و رنگ آميزي هنرمندان قمي در آن زمان به نمايش مي گذارد.
