صراط/ از دلاوري‌هاي حضرت عباس(ع) بسيار خوانده و شنيده‌ايم اما شايد کمتر درباره همسر، فرزندان و برادران تني جناب ابوفاضل(ع) چيزي بدانيم.
عباس هنگام شهادت 34 سال داشت [1]؛ پس ولادتش در سال 26 قمري بوده است. در نتيجه مي‌توان گفت ايشان در زمان شهادت امام علي(ع) چهارده سال، و در زمان شهادت امام حسن(ع) 24 سال داشته، و پس از آن، 10 سال ديگر هم با برادرش امام حسين(ع) زيسته است.
* آيا حضرت عباس(ع) در جنگ صفين حاضر بود؟
طبق اطلاعات کتاب «تاريخ قيام و مقتل جامع سيدالشهدا» (زير نظر حجت‌الاسلام مهدي پيشوايي)، مورخان درباره حضور عباس در جنگ صفين اختلاف دارند. برخي نوشته‌اند او در جنگ صفين شرکت داشته است برخي از محققان معاصر معتقدند عباس در بعضي جنگ‌ها حضور داشته، اما پدر بزرگوارش اجازه پيکار به او نداده است. بعضي هم بر آن‌اند که وي علاوه بر حضور در صفين، در نبردي قهرمانانه، ابتدا هفت تن از پسران ابنشَعثاء و سپس خود ابنشَعثاء را، که از قهرمانان سپاه معاويه بود، به هلاکت رساند و حيرت ناظران را برانگيخت.
اما چنين مطلبي در منابع متقدم نيامده و محدث نوري معتقد است اين ماجرا مربوط به عباس‌بن ربيعة [بن حارث بن عبدالمطلب] است که مشابه چنين جرياني را برايش نقل کرده‌اند و همين، باعث اشتباه برخي نويسندگان شده است؛ وگرنه عباس (ع) اصلاً در صفين حضور نداشته است
اما برخي محققان پاسخ داده‌اند که اين دو جريان متفاوت‌اند؛ زيرا هر دو (به فاصله چند صفحه) در مناقب خوارزمي آمده و بعيد است که خوارزمي به اشتباه يک جريان را به دو شکل نقل کردهباشد. فارغ از همه اين قيل‌وقال‌ها حقيقت آن است که اگر بپذيريم که تاريخ تولد عباس در سال 26 قمري بوده، او در جنگ صفين، يعني در سال 37 قمري، فقط يازده سال داشته است و در اين صورت نمي‌توان پذيرفت که با اين سن کم در جنگ شرکت کرده باشد.
* آيا حضرت عباس(ع) در قصاص ابن‌ملجم نقش داشت؟
عباس در زمان قصاص قاتل پدرش حاضر بود؛ اما نقشي در اجراي قصاص نداشت. او در هنگام غسل پيکر مطهر امام حسن (ع) همراه برادرش محمد حنفيه، امام حسين (ع) را ياري مي‌داد.
از عباس بن علي (ع) در دوره امامت امام حسين (ع) تا پيش از حوادث کربلا، مطلبي در دست نيست؛ اما مسلم است که با آغاز نهضت امام حسين (ع)، عباس در کنار برادر بزرگوارش حضور داشته و به همراه ايشان، شبانه مدينه را به سمت مکه ترک کرده است.
* همسر حضرت عباس(ع) که بود؟
عباس (ع) با لبابه دختر عُبيدالله بن عباس بن عبدالمطلب ازدواج کرد. البته کنيزي نيز داشت که از او صاحب فرزندي به نام حسن شد. [2] درباره تعداد فرزندان عباس اختلاف‌نظر وجود دارد.
*حضرت عباس(ع) چند فرزند داشت؟
برخي براي ابوفاصل(ع) دو فرزند به نام‌هاي عُبيدالله و فضل ذکر کرده‌اند (علوي (عمري)، اَلْمُجدي في انساب الطالبيين، ص 436) و برخي به دو فرزند به نام‌هاي عبيدالله و حسن اشاره کرده‌اند (ابن قتيبه دينوري، المعارف، ص 127).
ابن شهر آشوب از فرزند ديگري به نام محمد نام مي‌برد که در کربلا به شهادت رسيده است. (مناقب آل ابي‌طالب، ج 4، ص 122).
بعضي متأخران چهار پسر به نام‌هاي عبيدالله، فضل، حسن و قاسم و دو دختر براي عباس برشمرده‌اند. (مقرّم، العباس، ص 350) و برخي به اين چهار نفر، پسر ديگري به نام عبدالله نيز افزوده و گفته‌اند که وي نيز در کربلا به شهادت رسيده است. [3]
* نسل حضرت عباس(ع) چگونه تداوم يافت؟
همه دانشمندان نسب‌شناس اتفاق‌نظر دارند که نسل عباس(ع) تنها از طريق پسرش عُبيدالله، تداوم يافته است.
از نسل حضرت اباالفضل رجال نامداري پا به عرصه وجود نهادند؛ از جمله پنج تن از نوادگان او - يعني پسران حسن بن عُبيدالله بن عباس - به نام‌هاي عبيدالله، عباس، حمزةالأکبر، ابراهيم جَردَقه و فضل، در عصر خود افراد سرشناسي بودند. عبيدالله امير و قاضي‌القضاة مکه و مدينه بود. [4] عباس سخنراني فصيح و شاعري توانا شناخته مي‌شد. فضل سخنوري فصيح و بسيار متدين و شجاع بود. ابراهيم را نيز به فقه و ادب و زهد مي‌شناختند و قاسم بن حمزة‌بن حسن بن عبيدالله در يمن جايگاهي رفيع داشت.
از فرزندان عباس بن عبيدالله نيز، عبدالله سخنران و شاعري فصيح بود که در دربار مأمون جايگاهي ويژه داشت. از نوادگان حضرت عباس برخي وارد ايران شدند و در شهرهاي شيراز، گرگان و اَرجان (بهبهان) ساکن شدند و برخي ديگر به يمن، مصر و مغرب کوچ کردند.
*برادر حضرت عباس(ع) که بود؟
«عبدالله» از فرزندان ام‌البنين و برادر حضرت اباالفضل بود. لقبش را عبدالله اصغر و کنيه‌اش را ابومحمد اکبر نوشته‌اند. وي به هنگام شهادت 25 سال داشت و از خود فرزندي به يادگار نگذاشت. عبدالله راهاني بن ثَُبَيت حَضرَمي به شهادت رساند.
«أبوعمرو عثمان» يکي ديگر از فرزندان أم‌البنين و از برادران عباس بوده است. امير مؤمنان (ع) به سبب علاقه‌اي که به عثمان بن مظعون داشت، اين فرزندش را عثمان ناميد و فردمود: إنما سَمّيتةُ باسم أخي عُثمان بن مَظعون؛ «من او را به نام برادرم عثمان بن مظعون ناميده‌ام». عثمان در روز عاشورا با تير خَوْلي‌بن يزيد و با همدستي مردي از بني أبان‌بن دارم به شهادت رسيد. او در هنگام شهادت 21 سال داشت.
«أبوعبدالله جعفر»، فرزند ام‌البنين و آخرين برادر تني حضرت اباالفضل بود که در کربلا به دست هاني بن ثُبيْت حَضْرمي به شهادت رسيد. برخي معتقدند وي در هنگام شهادت نوزده سال داشته است. [5]
«ابوبکر بن علي(ع)» برادر ناتني عباس است که منابع متقدم نام مادرش را «ليلي» ثبت کرده‌اند. برخي معتقدند نام او محمد اصغر بوده است؛ ولي برخي مصادر، محمد اصغر و ابوبکر را در کنار هم، به عنوان دو تن از فرزندان امير مؤمنان (ع) ذکر کرده‌اند. ابن‌اعثم و نسّابه علوي نيز نام او را «عبدالله» ثبت کرده‌اند. وي در روز عاشورا به شهادت رسيد. [6]
«محمد» يکي ديگر از فرزندان امام علي(ع) بود که برخي او را با لقب «اصغر» معرفي کرده‌اند. مادرش أسماء بنت عميس خثعمي، و به عقيده برخي کنيزي أمّ‌ولد بوده است. [7] محمد در روز عاشورا در 22 سالگي، به دست مردي از [بني] أبان‌بن‌دارم به شهادت رسيد. [8]
* يک نکته
برخي منابع عمربن علي را نيز از شهداي کربلا دانسته‌اند؛ ولي شواهد متعدد گوياي آن است که وي تا سال‌ها پس از واقعه عاشورا زنده بوده است؛ تا جايي که برخي نوشته‌اند وي 75 يا 77 سال عمر کرد. گزارش‌هاي متعددي هم درباره او رسيده است که مربوط به سال‌هاي پس از عاشوراست. به اين ترتيب پذيرش حضور عمربن‌علي در کربلا دشوار مي‌نمايد.
* پاورقي‌ها
(1). منابع متقدم به تاريخ دقيق تولد عباس(ع) اشاره‌اي نکرده‌اند و تنها سن او را هنگام شهادت گزارش کرده‌اند؛ اما برخي از رجال‌نويسان متأخر گفته‌اند وي در روز چهارم شعبان سال 26 قمري متولد شده است.
(2). طبق احکام اسلام اگر کنيزي از ارباب خود صاحب فرزند شود، از کنيزي درآمده، آزاد مي‌شود و از آن پس او را اُمّ‌ولد مي‌خوانند.
(3). سيدمحسن امين، اعيان الشيعة، ج1، ص 610.
(4). برخي از اصحاب امامان (ع) مانند علي‌بن‌يقطين، براي دفاع از شعيان و مستضعفان در برابر ستم‌هاي امويان و عباسيان به اذن ائمه با دستگاه حاکم همکاري مي‌کردند. ممکن است همکاري عبيدالله نيز از همين قبيل بوده باشد.
(5). البته برخي سن او را هفده و برخي ديگر 29 سال نوشته‌اند با توجه به شهادت اميرمؤمنان (ع) در رمضان سال چهلم هجري، جعفر در هنگام شهادت در عاشوراي 61 قمري قطعاً بيش از هفده سال، و احتمالاً نوزده تا بيست سال داشته است؛ با فرض اينکه پس از شهادت پدر، در سال 41 قمري متولد شده باشد.
(6). طبري و ابن‌شهر آشوب مي‌گويند: در کشته شدن او در کربلا ترديدهايي هست. ابوالفرج اصفهاني نيز به نقل از مدائني مي‌گويد: او را در نهر آبي کشته يافتند و معلوم نشد چگونه کشته شده است.
(7). خليفة‌بن خياط نام مادرش را لبابه دختر عبيدالله بن عباس دانسته است اما براساس گزارش‌هاي معتبر و متقدم، لبابه همسر حضرت اباالفضل بوده است.
(8). ابن شهر آشوب، محمدبن علي را جزو شهداي کربلا دانسته است؛ ولي اين نکته را نيز تذکر داده است که برخي گفته‌آند محمد به علت بيماري در کربلا نتوانست بجنگد و از اين‌رو در روز عاشورا کشته نشد.
