شناخت مختصرى از زندگانى امام حسن(1)
پيشواى دوم جهان تشيع كه نخستين ميوه پيوند فرخنده على (ع) با دختر
گرامى پيامبر اسلام (ص) بود، در نيمه ماه رمضان سال سوم هجرت در شهر مدينه
ديده به جهان گشود.(1)
حسن بن على ع از دوران جد بزرگوارش چند سال بيشتر درك نكرد زيرا او تقريبا هفت سال بيش نداشت كه پيامبر اسلام بدرود زندگى گفت.
پس از درگذشت پيامبر (ص) تقريبا سى سال در كنار پدرش امير مومنان (ع) قرار
داشت و پس از شهادت على (ع) (در سال 40 هجرى) به مدت 10 سال امامت امت را
به عهده داشت و در سال 50 هجرى با توطئه معاويه بر اثر مسموميت در سن 48
سالگى به درجه شهادت رسيد و در قبرستان «بقيع» در مدينه مدفون .گشت
فرياد رس محرومان
در آيين اسلام، ثروتمندان، مسئوليت سنگينى در برابر مستمندان و
تهيدستان اجتماع به عهده دارند و به حكم پيوندهاى عميق معنوى و رشتههاى
برادرى دينى كه در ميان مسلمانان بر قرار است، بايد همواره در تامين
نيازمنديهاى محرومان اجتماع كوشا باشند. پيامبر اسلام (ص) و پيشوايان دينى
ما، نه تنها سفارشهاى مؤكدى در اين زمينه نمودهاند، بلكه هر كدام در عصر
خود، نمونه برجستهاى از انساندوستى و ضعيف نوازى به شمار مىرفتند.
پيشواى دوم، نه تنها از نظر علم، تقوى، زهد و عبادت، مقامى برگزيده و
ممتاز داشت، بلكه از لحاظ بذل و بخشش و دستگيرى از بيچارگان و درماندگان
نيز در عصر خود زبانزد خاص و عام بود. وجود گرامى آن حضرت آرام بخش دلهاى
دردمند، پناهگاه مستمندان و تهيدستان، و نقطه اميد درماندگان بود. هيچ
فقيرى از در خانه آن حضرت دست خالى برنمى گشت. هيچ آزرده دلى شرح پريشانى
خود را نزد آن بزرگوار بازگو نمىكرد، جز آنكه مرهمى بر دل آزرده او نهاده
مىشد. گاه پيش از آنكه مستمندى اظهار احتياج كند و عرق شرم بريزد، احتياج
او را برطرف مىساخت و اجازه نمىداد رنج و مذلت سؤال را بر خود هموار
سازد!
«سيوطى» در تاريخ خود مىنويسد: «حسن بن على» داراى امتيازات اخلاقى و
فضائل انسانى فراوان بود، او شخصيتى بزرگوار، بردبار، باوقار، متين، سخى و
بخشنده، و مورد ستايش مردم بود.(2)
نكته آموزنده
امام مجتبى (ع) گاهى مبالغ توجهى پول را، يكجا به مستمندان مىبخشيد،
به طورى كه مايه شگفت واقع مىشد. نكته يك چنين بخشش چشمگير اين است كه
حضرت مجتبى (ع) با اين كار براى هميشه شخص فقير را بى نياز مىساخت و او
مىتوانست با اين مبلغ، تمام احتياجات خود را برطرف نموده و زندگى
آبرومندانهاى تشكيل بدهد و احياناً سرمايهاى براى خود تهيه نمايد. امام
روا نمىديد مبلغ ناچيزى كه خرج يك روز فقير را بسختى تامين مىكند، به وى
داده شود و در نتيجه او ناگزير گردد براى تامين روزى بخور و نميرى، هر روز
دست احتياج به سوى اين و آن دراز كند.
خاندان علم و فضيلت
روزى عثمان در كنار مسجد نشسته بود. مرد فقيرى از او كمك مالى خواست.
عثمان پنج درهم به وى داد. مرد فقير گفت: مرا نزد كسى راهنمايى كن كه كمك
بيشترى به من بكند. عثمان به طرف حضرت مجتبى و حسين بن على (ع) و عبدالله
جعفر، كه در گوشهاى از مسجد نشسته بودند، اشاره كرد و گفت: نزد اين چند
نفر جوان كه در آنجا نشستهاند برو و از آنها كمك بخواه.
وى پيش
آنها رفت و اظهار مطلب كرد. حضرت مجتبى (ع) فرمود: از ديگران كمك مالى
خواستن، تنها در سه مورد رواست: ديهاى (خونبها) به گردن انسان باشد و از
پرداخت آن بكلى عاجز گردد، يا بدهى كمر شكن داشته باشد و از عهد پرداخت آن
برنيايد، و يا فقير و درمانده گردد و دستش به جايى نرسد. آيا كدام يك از
اينها براى تو پيش آمده است؟ (3)
گفت: اتفاقا گرفتارى من يكى از همين سه چيز است. حضرت مجتبى (ع) پنجاه
دينار به وى داد. به پيروى از آن حضرت، حسين بن على ع چهل و نه دينار و
عبدالله بن جعفر چهل وهشت دينار به وى دادند.
فقير موقع بازگشت، از كنار عثمان گذشت. عثمان گفت: چه كردى؟ جواب داد: از
تو پول خواستم تو هم دادى، ولى هيچ نپرسيدى پول را براى چه منظورى
مىخواهم؟ اما وقتى پيش آن سه نفر رفتم يكى از آنها (حسن بن على) در مورد
مصرف پول از من سوال كرد و من جواب دادم و آنگاه هر كدام اين مقدار به من
عطا كردند.
عثمان گفت: اين خاندان، كانون علم و حكمت و سرچشمه نيكى و فضيلتند، نظير آنها را كى توان يافت؟(4)
بخشش بى نظير
حسن بن على (ع) تمامى توان خويش را در راه انجام امور نيك و
خداپسندانه، به كار مىگرفت و اموال فراوانى در راه خدا مىبخشيد. مورخان
و دانشمندان در شرح زندگانى پرافتخار آن حضرت، بخشش بى سابقه و انفاق
بسيار بزرگ و بى نظير ثبت كردهاند كه در تاريخچه زندگانى هيچ كدام از
بزرگان به چشم نمىخورد و نشانه ديگرى از عظمت نفس و بى اعتنايى آن حضرت
به مظاهر فريبنده دنيا است. نوشتهاند:
«حضرت مجتبى (ع) در طول
عمر خود دو بار تمام اموال و دارايى خود را در راه خدا خرج كرد و سه بار
ثروت خود را به دو نيم تقسيم كرده و نصف آن را براى خود نگهداشت و نصف
ديگر را در راه خدا بخشيد.»(5)
كمك غير مستقيم
همت بلند و طبع عالى حضرت مجتبى ع اجازه نمىداد كسى از در خانه او
نااميد برگردد و گاه كه كمك مستقيم مقدور حضرت نبود، به طور غير مستقيم در
رفع نيازمنديهاى افراد كوشش مىفرمود و با تدابير خاصى گره از مشكلات
گرفتاران مىگشود. چنانكه روزى مرد فقيرى به آن بزرگوار مراجعه كرد و
درخواست كمك نمود. اتفاقا در آن هنگام امام مجتبى ع پولى در دست نداشت و
از طرف ديگر از اينكه فرد تهيدستى از در خانهاش نااميد برگردد، شرمسار
بود، لذا فرمود:
- آيا حاضرى تو را به كارى راهنمايى كنم كه به مقصودت برسى؟
- چه كارى؟
- امروز دختر خليفه از دنيا رفته و خليفه عزادار شده است، ولى هنوز كسى به
او تسليت نگفته است، نزد خليفه مىروى و با سخنانى كه به تو ياد مىدهم،
به وى تسليت مىگويى، از اين راه به هدف خود مىرسى.
- چگونه تسليت بگويم؟
- وقتى نزد خليفه رسيدى بگو: «الحمدلله الذى سترها بجلوسك على قبرها و لا هتكها بجلوسها على قبرك.»
(حاصل مضمون آنكه: حمد خدا را كه اگر دخترت پيش از تو از دنيا رفت و در
زير خاك پنهان شد، زير سايه پدر بود، ولى اگر خليفه پيش از او از دنيا
مىرفت، دخترت پس از مرگ تو دربدر مىشد و ممكن بود مورد هتك حرمت واقع
شود.)
مرد فقير به اين ترتيب عمل كرد.
اين جملههاى عاطفى در دوان خليفه اثر عميقى بر جاى نهاد و از حزن و اندوه وى كاست و دستور داد جايزهاى به وى بدهند.
آنگاه پرسيد: اين سخن از آن تو بود؟
گفت: نه، حسن بن على (ع) آن را به من آموخته است.
خليفه گفت: راست مىگويى، او منبع سخنان فصيح و شيرين است.(6)
بررسى علل صلح (آتش بس) امام حسن (ع)
مهمترين و حساسترين بخش زندگانى امام مجتبى، كه مورد بحث و گفتگوى
فراوان واقع شده و موجب خردهگيرى دوستان كوته بين و دشمنان مغرض يا بى
اطلاع گرديده است، ماجراى صلح آن حضرت با معاويه و كنارهگيرى اجبارى
ايشان از صحنه خلافت و حكومت اسلامى است.
گروهى، با مطالعه زندگانى
حضرت مجتبى ع و حوادث آن روز، اين سوالها را مطرح مىسازند كه چرا امام
حسن (ع) با معاويه صلح كرد؟ مگر پس از شهادت امير مؤمنان (ع) شيعيان و
پيران على با فرزندش حسن مجتبى (ع)بيعت نكرده بودند؟
آيا بهتر نبود كه آنچه را بعدا امام حسين (ع) انجام داد، امام حسن (ع)
پيشتر انجام مىداد و در برابر معاويه قيام مىكرد، و آنگاه يا پيروز
مىشد و يا با شهادت خود حكومت معاويه را متزلزل مىساخت؟
پيش از آنكه به پاسخ اين سوالها بپردازيم، لازم است مقدمتاً سه نكته را ياد آورى كنيم:
1- مبارزات حسن بن على (ع) پيش از دوران امامت
امام حسن (ع)، به شهادت تاريخ، فردى سخت شجاع و با شهامت بود و هرگز
ترس و بيم در وجود او راه نداشت. او در راه پيشرفت اسلام از هيچ گونه
جانبازى دريغ نمىورزيد و همواره آماده مجاهدت در راه خدا بود.
در جنگ جمل
امام مجتبى (ع) در جنگ جمل، در ركاب پدر خود امير مومنان (ع) در خط
مقدم جبهه مىجنگيد و از ياران دلاور و شجاع على ع سبقت مىگرفت و بر قلب
سپاه دشمن حملات سختى مىكرد.(7)
پيش از شروع جنگ نيز، به دستور
پدر، همراه عمار ياسر و تنى چند از ياران اميرمومنان (ع) وارد كوفه شد و
مردم كوفه را جهت شركت در اين جهاد دعوت كرد.(8)
او وقتى وارد كوفه شد كه هنوز «ابوموسى اشعرى» يكى از مهرههاى حكومت
عثمان بر سر كار بود و با حكومت عادلانه امير مومنان (ع) مخالفت نموده و
از جنبش مسلمانان در جهت پشتيبانى از مبارزه آن حضرت با پيمان شكنان
جلوگيرى مىكرد، با اين كار حسن بن على (ع) توانست بر رغم كار شكنيهاى
ابوموسى و همدستانش متجاوز از 9 هزار نفر را از شهر كوفه به ميدان جنگ
گسيل دارد.(9)
در جنگ صفين
نيز در جنگ صفين، در بسيج عمومى نيروها و گسيل داشتن ارتش امير مومنان
(ع) براى جنگ با سپاه معاويه، نقش مهمى به عهده داشت و با سخنان پرشور و
مهيج خويش، مردم كوفه را به جهاد در ركاب امير مومنان (ع) و سركوبى خائنان
و دشمنان اسلام دعوت نمود.(10)
آمادگى او براى جانبازى در راه حق
به قدرى بود كه امير مومنان در جنگ صفين از ياران خود خواست كه او و
برادرش حسين بن على (ع) را از دامه جنگ با دشمن باز دارند تا نسل پيامبر
(ص) با كشته شدن اين دو شخصيت از بين نرود.(11)
2- مناظرات كوبنده امام مجتبى (ع) با بنى اميه
امام حسن مجتبى ع هرگز در بيان حق و دفاع از حريم اسلام نرمش نشان
نمىداد. او علناً از اعمال ضد اسلامى معاويه انتقاد مىكرد و سوابق زشت و
ننگين معاويه و دودمان بنى اميه را بى پروا فاش مىساخت.
مناظرات و
احتجاجهاى مهيج و كوبنده حضرت مجتبى (ع) با معاويه و مزدوران و طرفداران
او نظير: عمرو عاص، عتبه بن ابى سفيان، وليد بن عقبه، مغيره بن شعبه، و
مروان حكم، شاهد اين معنا است.(12)
حضرت مجتبى (ع) حتى پس از انعقاد پيمان صلح كه قدرت معاويه افزايش يافت و
موقعيتش بيش از پيش تثبيت شد، بعد از ورود معاويه، به كوفه، برفراز منبر
نشست و انگيزههاى صلح خود و امتيازات خاندان على را بيان نمود و آنگاه در
حضور هر دو گروه با اشاره به نقاط ضعف معاويه با شدت و صراحت از روش او
انتقاد كرد.(13)
پس از شهادت اميرمومنان و صلح امام حسن (ع) خوارج تمام قواى خود را بر ضد
معاويه بسيج كردند. در كوفه به معاويه خبر رسيد كه «حوثره اسدى»، يكى از
سران خوارج، بر ضد او قيام كرده و سپاهى دور خود گرد آورده است.
معاويه، براى تثبيت موقعيت خود و براى آنكه وانمود كند كه امام مجتبى (ع)
مطيع و پيرو اوست، به آن حضرت كه راه مدينه را در پيش گرفته بود، پيام
فرستاد كه شورش حوثره را سركوب سازد و سپس به سفر خود ادامه دهد!
امام (ع) به پيام او پاسخ داد كه: من براى حفظ جان مسلمانان دست از سر تو
برداشتم (از جنگ با تو خوددارى كردم) و اين معنا موجب نمىشود كه از جانب
تو با ديگران بجنگم. اگر قرار به جنگ باشد، پيش از هر كس بايد با تو
بجنگم، چه، مبارزه با تو از جنگ با خوارج لازمتر است. (14)
در اين جملات روح سلحشورى و حماسه موح مىزند، بويژه اين تعبير كه با كمال
عظمت، معاويه را تحقير نموده مىفرمايد: دست از سر تو برداشتم (فانى تركتك
لصلاح الامة).
3- قانون صلح در اسلام
بايد توجه داشت كه در آيين اسلام قانون واحدى بنام جنگ و جهاد وجود
ندارد، بلكه همانطور كه اسلام در شرائط خاصى دستور مىدهد مسلمانان با
دشمن بجنگند، همچنين دستور داده است كه اگر نبرد براى پيشبرد هدف موثر
نباشد، از در صلح وارد شوند. ما در تاريخ حيات پيامبر اسلام (ص) اين هر دو
صحنه را مشاهده مىكنيم: پيامبر اسلام كه در بدر، احد، احزاب، و حنين دست
به نبرد زد، در شرائط ديگرى كه پيروزى را غير ممكن مىديد، ناگزير با
دشمنان اسلام قرار داد صلح بست و موقتاً از دست زدن به جنگ و اقدام حاد
خوددارى نمود تا در پرتو آن پيشرفت اسلام تضمين گردد. پيمان پيامبر (ص) با
«بنى ضمره» و «بنى اشجع» و نيز با اهل مكه (در حديبيه) از جمله اين موارد
به شمار مىرود(15)
بنابراين، همانگونه كه پيامبر اسلام (ص) بر
اساس مصالح عاليترى كه احيانا آن روز براى عدهاى قابل درك نبود، موقتاً
با دشمن كنار آمد، حضرت مجتبى (ع) نيز، كه از جانب رهبر و پيشواى دينى بود
و به تمام جهات و جوانب قضيه بهتر از هر كس ديگر آگاهى داشت، با درو
انديشى خاصى صلاح جامعه اسلامى را در عدم ادامه جنگ تشخيص داد. از اينرو
اين موضوع نبايد موجب خردهگيرى گردد، بلكه بايد روش آن حضرت عيناً مثل
پيامبر (ص) تلقى شود.
اينك براى آنكه انگيزهها و آثار صلح آن حضرت بهتر روشن شود، لازم است
تاريخ را ورق بزنيم و اين مسئله را با استناد به مدرك اصيل تاريخى بررسى
كنيم:
اجمالا بايد گفت: حضرت مجتبى (ع) در واقع صلح نكرد، بلكه صلح بر او تحميل
شد. يعنى، اوضاع و شرائط نامساعد و عوامل مختلف دست به دست هم داده وضعى
به وجود آورد كه صلح به عنوان يك مسئله ضرورى بر امام تحميل گرديد و حضرت
جز پذيرفتن صلح چارهاى نديد، به گونهاى كه هر كس ديگر به جاى حضرت بود و
در شرائط او قرار مىگرفت، چارهاى جز قبول صلح نمىداشت؛ زيرا هم اوضاع و
شرائط خارجى كشور اسلامى، و هم وضع داخلى عراق و اردوى حضرت، هيچ كدام
مقتضى ادامه جنگ نبود. ذيلاً اين موضوعات را جداگانه مورد بررسى قرار
مىدهيم:
از نظر سياست خارجى
از نظر سياست خارجى آن روز، جنگ داخلى مسلمانان به سود جهان اسلام
نبود؛ زيرا امپراتورى روم شرقى كه ضربتهاى سختى از اسلام خورده بود،
همواره مترصد فرصت مناسبى بود تا ضربت موثر و تلافى جويانهاى بر پيكر
اسلام وارد كند و خود را از نفوذ اسلام آسوده سازد.
وقتى كه گزارش
صف آرايى سپاه امام حسن و معاويه در برابر يكديگر، به سران روم شرقى رسيد،
زمامداران روم فكر كردند كه بهترين فرصت ممكن براى تحقق بخشيدن به هدفهاى
خود را به دست آوردهاند، لذا با سپاهى عظيم عازم حمله به كشور اسلامى
شدند تا انتقام خود را از مسلمانان بگيرند. آيا در چنين شرائطى، شخصى مثل
امام حسن (ع) كه رسالت حفظ اساس اسلامى را به عهده داشت، جز اين راهى داشت
كه با قبول صلح، اين خطر بزرگ را از جهان اسلام دفع كند، ولو آنكه به قيمت
فشار روحى و سرزنشهاى دوستان كوته بين تمام شود؟
«يعقوبى»، مورخ معروف، مىنويسد: هنگام بازگشت معاويه به شام (پس از صلح
با امام حسن) به وى گزارش رسيد كه امپراتور روم با سپاه منظم و بزرگى به
منظور حمله به كشور اسلامى از روم حركت كرده است.
معاويه چون قدرت مقابله با چنين قواى بزرگى را نداشت، با آنها پيمان صلح
بست و متعهد شد صد هزار دينار به دولت روم شرقى بپردازد.(16)
اين سند تاريخى نشان مىدهد كه هنگام كشمكش دو طرف در جامعه اسلامى، دشمن
مشترك مسلمانان با استفاده از اين فرصت، آماده حمله بود و كشور اسلامى در
معرض يك خطر جدى قرار داشت و اگر جنگ ميان نيروهاى امام حسن و معاويه در
مىگرفت، كسى كه پيروز مىشد، امپراتورى روم شرقى بود نه حسن بن على (ع) و
نه معاويه!! ولى اين خطر با تدبير و دورانديشى و گذشت امام بر طرف شد.
امام باقر (ع) به شخصى كه بر صلح امام حسن ع خرده مىگرفت، فرمود: اگر امام حسن اين كار را نمىكرد خطر بزرگى به دنبال داشت. (17)
از نظر سياست داخلى
شك نيست كه هر زمامدار و فرماندهى اگر بخواهد در ميدان جنگ بر دشمن
پيروز گردد، بايد از جبهه داخلى نيرومند و متشكل و هماهنگى برخوردار باشد
و بدون داشتن چنين نيرويى، شركت در جنگ مسلحانه نتيجهاى جز شكست ذلتبار
نخواهد داشت.
در بررسى علل صلح امام مجتبى (ع) از نظر سياست داخلى،
مهمترين موضوعى كه به چشم مىخورد، فقدان جبهه نيرومند و متشكل داخلى است،
زيرا مردم عراق و مخصوصا مردم كوفه، در عصر حضرت مجتبى (ع) نه آمادگى روحى
براى نبرد داشتند و نه تشكيل و هماهنگى و اتحاد.
خستگى از جنگ
جنگ جمل و صفين و نهروان، و همچنين جنگهاى توام با تلفاتى كه بعد از
جريان حكميت، ميان واحدهاى ارتش معاويه و نيروهاى امير مومنان (ع) در عراق
و حجاز و يمن درگرفت، در ميان بسيارى از ياران على ع يك نوع خستگى از جنگ
و علاقه به صلح و متاركه جنگ ايجاد كرد، زيرا طى پنج سال خلافت
اميرالمومنين عليه السلام- ياران آن حضرت هيچ وقت اسلحه به زمين ننهادند
مگر به قصد آنكه فردا در جنگ ديگرى مشاركت كنند. از طرف ديگر، جنگ آنها با
بيگانگان نبود، بلكه در واقع با اقوام و برادران و آشنايان ديروزى آنان
بود كه اينك در جبهه معاويه مستقر شده بودند.(18)مردم عراق در واقع با اين
دست و آن دست كردن، و كندى درگسيل داشتن نيروها براى جنگ با گروههاى مختلف
شام كه به حجاز و يمن و حدود عراق شبيخون مىزدند، عافيتطلبى و خستگى
ازجنگ را نشان مىدادند، و اينكه عراقيان دعوت مجدد اميرمومنان- عليه
السلام- را به جنگ صفين بكندى اجابتنمودند، نشانه همين خستگى بود.(19)
دكتر«طه حسين» پس از نقل ماجراى حكميت و پيچيدهتر شدن اوضاع در پايان حنگ
صفين، مىنويسد: سپس(على) تصميم گرقت رهسپار شام گردد، اما منافقان اصحابش
پيشنهاد كردند كه به كوفه بازكردد تا پس از جنگ، كارهاى خود را روبراه
كنند و با جمعيت و آمادگى بيشترى به سوى دشمن روى آورند. على- عليه
السلام- آنان را به كوفه باز آورد، ليكن ديگر از كوفه بيرون نرفت؛ چه؛
يارانش به خانههاى خود رفتيد و به كارهاى خود سرگرم شدند و به قدرىدر
كار جنگ سستى و بى رغبتى نشان دادند كه على- عليه السلام- را از خود ناميد
ساختند على(ع) پيوستهآنها را به جهاد مىخواند و در دعوت خويش اصرار
مىورزيد، ليكن نه مىشنيدند و نه مىپذيرند، تا آنجا كهروزى در خطبه خود
گفت: با نافرمانى خود، رأى مرا تباه ساختيد و كار به جايى رسيد كه قريش
گفتند: پسر ابى طالب مردى است دلير، ليكن با جنگ آشنايى ندارد. پدرشان
خوب، چه كسى علم جنگ را بهتر از من مىداند؟!.(20)
پس از شهادت اميرمنان(ع) كه حسن بن على به خلافت رسيد، اين پديده بشدت
آشكار شد و مخصوصا هنگامى كه امام حسن مردم را به جنگ اهل شام دعوت نمود
مردم خيلى بكندى آماده شدند. هنگامى كه خبر حركت سپاه معاويه به سوى كوفه
به امام مجتبى(ع) رسيد، دستور داد مردم در مسجد جمع شوند. آنگاه خصبهاى
آغاز كرد و پس از اشاره به بسيج نيروهاى معاويه، مردم را به جهاد در راه
خدا و ايستادگى در مبارزه با پيروان باطل دعوت نمود و لزوم صبر و فداكارى
و تحمل دشواريها را گوشزد كرد امام(ع) با اطلاعى كه از روحيه مردم داشت،
نگران بود كه دعوت او را احابت نكنند. اتفاقاً همين طور شد و پس از پايان
خطبه جنگى مهيج حضرت، همه سكوت كردند و احدى سخنان آن حضرت را تاييد نكرد!
اين صحنه به قدرى اسفانگيز و تكان دهنده بود كه يكى از ياران دلير و شحاع
امير مومنان(ع) كه در مجلس حضور داشت، مردم را به خاطر اين سستى و افسردگى
بشدت توبيخ كرد و آنها را قهرمامان دروغين و مردمى ترسو و فاقد شجاعت
خواند و از آنها دعوت كرد كه در ركاب امام براى جنگ اهل شام آماده
گردند.(21)
اين سند تاريخى نشان مىدهد كه مردم عراق تا چه حد به سستى و بى حالى
گراييده بودند و آتش شور و سلحشورى و مجاهدت، در آنها خاموش شده بود و
حاضر نبودند در جنگ شركت كنند. سرانجام پس از فعاليتها و سخنرانيهاى عدهاى
از ياران بزرگ حضرت مجتبى به منظور بسيج نيروها و تحريك مردم براى جنگ،
امام(ع) با عده كمى كوفه را ترك گفت و محلى در نزديكى كوفه بنام«نخيله» را
اردوگاه قرار داد و پس از ده روز اقامت در «نخيله» به انتظار رسيدن قواى
تازه، جمعا«چهار هزار نفر» در اردوگاه حضرت گردد آمدند! به همين جهت امام
ناگزير شد دوباره به كوفه برگردد و اقدامات تازه و جديترى جهت گردآورى
سپاه به عمل بياورد.(22)
جامعهاى با عناصر متضاد
علاوه بر اين، جامعه عراق آن روز يك جامعه متشكل و فشرده و متحد نبود،
بلكه از قشرها و گروههاى مختلف و متضادى تشكيل يافته بود كه بعضاً هيچ
گونه هماهنگى و تناسبى با يكديگر نداشتند. پيروان و طرفداران حزب خطرناك
اموى، گروه خوارح كه جنگ با هر دو اردوگاه را واجب مىشمردند، مسلمانان
غير عرب كه از نقاط ديگر در عراق گرد آمده بودند و تعدادشان به بيست هزار
نفر مىرسيد و بالاخره گروهى كه عقيده ثابتى نداشتندو و در ترجيح يكى از
طرفين بر ديگرى در ترديد بودند، عناصر تشكيل دهنده جامعه آن روز عراق و
كوفه به شمار مىرفتند. پيروان و شيعيان خاص امير مؤمنان(ع) نيز يكى ديگر
از اين عناصر محسوب مىشدند.(23)
سپاهى ناهماهنگ
اين چند دستگى و اختلاف عقيده و تشتت و پراكندگى، طبعاً در صفوف سپاه
امام مجتبى(ع) نيز منعكس شده و آن را به صورت ارتشى ناهماهنگ باتركيب
ناجور در آورده بود، ازينرو در مقابله با دشمن خارجى به هيچ وجه نمىشد به
چنين سپاهى اعتماد كرد. استاد شيعه، مرحوم شيخ مفيد، و ديگر مورخان در
مورد اين پديده خطرناك در سپاه امام حسن(ع) مىنويسند: «عراقيان خيلى
بكندى و بى علاقگى براى جنگ آماده شدند و سپاهى كه امام حسن(ع) بسيج نمود،
از گروههاى مختلفى تشكيل مىشد كه عبارت بودند از: 1- شيعيان و طرفداران
اميرمؤمنان(ع) 2- خوارج كه از هر وسيلهاى براى جنگ با معاويه استفاده
مىكردند(و شركت آنها در صفوف سپاهيان امام به خاطر دشمنى با معاويه بود،
نه دوستى با امام حسن)؛ 3- افراد سود جو و دنيا پرست كه به طمع منافع مادى
در سپاه امام نظر آنان چندان بر معاويه ترجيح نداشت؛ 5- و بالاخره گروهى
كه نه به خاطر دين، بلكه از روى تعصب عشيرگى و صرفاً به پيروى از رئيس
قبيله خود، براى جنگ حاضر شده بودند.(24) بدين ترتيب سپاه حضرت مجتبى(ع)
فاقد يكپارچگى و انسجام لازم جهت مقابله با دشمن نيرومندى چون معاويه بود.
سندى گويا
شايد هيچ سندى در ترسيم دور نماى جامعه متشتت و پراكنده آن روز عراق و
نشان دادن سستى عراقيان در كار جنگ، گوياتر و رساتر از گفتار خود آن حضرت
نباشد. حضرت مجتبى (ع) در «مدائن» يعنى آخرين نقطهاى كه سپاه امام تا
آنجا پيشروى كرد، سخنرانى جامع و مهيجى ايراد نمود و طى آن چنين فرمود:
هيچ شك و ترديدى ما را از مقابله با اهل شام باز نمىدارد. ما در گذشته به
نيروى استقامت و تفاهم داخلى شما، با اهل شام مىجنگيديم، ولى امروز بر
اثر كينهها اتحاد و تفاهم از ميان شما رخت بر بسته، استقامت خود را از
دست داده و زبان به شكوه گشودهايد.
وقتى كه به جنگ صفين روانه مىشديد دين خود را بر منافع دنيا مقدم
مىداشتيد، ولى امروز منافع خود را بر دين خود مقدم مىداريد. ما همان
گونه هستيم كه در گذشته بوديم، ولى شما نسبت به ما آن گونه كه بوديد
وفادار نيستيد.
عدهاى از شما، كسان و بستگان خود را در جنگ صفين، و عدهاى ديگر كسان خود
را در نهروان از دست دادهاند. گروه اول، بر كشتگان خود اشك مىريزند؛ و
گروه دوم، خونبهاى كشتگان خود را مىخواهند؛ و بقيه نيز از پيروى ما
سرپيچى مىكنند!
معاويه پيشنهادى به ما كرده است كه دور از انصاف، و بر خلاف هدف بلند و
عزت ما است. اينك اگر آماده كشته شدن در راه خدا هستيد، بگوييد تا با او
در مبارزه برخيزم و با شمشير پاسخ او را بدهيم و اگر طالب زندگى و عافيت
هستيد، اعلام كنيد تا پيشنهاد او را بپذيرم و رضايت شما را تامين كنيم.
سخن امام كه به اينجا رسيد، مردم از هر طرف فرياد زدند: «البقية، البقية»: ما زندگى مىخواهيم، ما مىخواهيم زنده بمانيم! (25)
آيا با اتكا به چنين سپاه فاقد روحيه رزمندگى، چگونه ممكن بود امام ع با
دشمن نيرومندى مثل معاويه وارد جنگ شود؟ آيا با چنين سپاهى، كه از عناصر
متضادى تشكيل شده بود و با كوچكترين غفلت احتمال مىرفت خود خطرزا باشد،
هرگز اميد پيروزى مىرفت؟
اگر فرضا امام حسن (ع) و معاويه جاى خود را عوض مىكردند و معاويه در رأس
چنين سپاهى قرار مىگرفت، آيا مىتوانست جز كارى كه امام حسن (ع) كرد،
بكند؟
آرى همين عوامل دست به دست هم داد و جامعه اسلامى را تا دو قدمى خطر قطعى
نزديك ساخت و حوادث تلخى به وجود آورد كه شرح آن را ذيلا مىخوانيد.
بسيج نيرو از طرف امام حسن ع
برخى از نويسندگان و مورخان گذشته و معاصر، حقايق تاريخ را تحريف
نموده و ادعا كردهاند كه امام حسن مجتبى (ع) آهنگ جنگ و مخالفت با معاويه
نداشت، بلكه از روز نخست در صدد بود از معاويه اميتازات مادى گرفته و از
زندگى راحت و مرفعى برخوردار شود و اگر مخالفتهايى با معاويه مىكرد، براى
تامين و تضمين اين امتيازات بود!
اسناد تاريخى زندهاى در دست است
كه نشان مىدهد اين تهمتها كاملا بى اساس است و با حقايق تاريخى به هيچ
وجه سازگار نمىباشد، زيرا اگر پيشواى دوم نمىخواست با معاويه بجنگد،
معنا نداشت گردآورى سپاه و بسيج نيرو كند؛ در صورتى كه به اتفاق مورخان،
امام مجتبى (ع) سپاه ترتيب داد و آماده جنگ شد، ليكن از يك سو به خاطر عدم
هماهنگى و چند دستگى سپاه امام (ع) و از سوى ديگر در اثر توطئههاى
خائنانه معاويه، از هم پاشيده شد و مردم از اطراف امام (ع) پراكنده شدند،
امام نيز بناچار از جنگ خوددارى نمود و مجبور به پذيرفتن صلح شد.
بنابراين، كار امام حسن (ع) با «قيام» و اعلان جنگ و تهيه لشكر آغاز شد و
سپس با درك عميق اوضاع و شرائط جامعه اسلامى و رعايت مصالح روز، منجر به
صلح مشروط گرديد.(26)
ذيلا نظر خوانندگان را به توضيحات بيشرتى در اين زمينه جلب مىكنيم:
مردم پيمان شكن
همانطور كه قبلا گفته شد، مردم عراق و
كوفه يكدل و يك جهت نبودند، بلكه مردمى متلوّن و بيوفا و غير قابل اعتماد
بودند كه هر روز زير پرچم گرد مىآمدند و همواره تابع وضع موجود و قدرت
روز بودند و به اصطلاح نان را به نرخ روز مىخوردند. بر اساس همين روحيه
بود كه همزمان با بحران آرايش سپاه و بسيج نيروهاى طرفين، عدهاى از روساى
قبائل و افراد وابسته به خاندانهاى بزرگ كوفه، به امام خيانت كرده و به
معاويه نامهها نوشتند و تاييد وحمايت خود را از حكومت وى ابراز نمودند و
مخفيانه او را براى حركت به سوى عراق تشويق كردند و تضمين نمودند كه به
محض نزديك شدن وى، امام حسن (ع) را تسليم كنند .
معاويه نيز عين نامهها را براى امام مجتبى (ع) فرستاد و پيغام داد كه
چگونه با اتكا به چنين افرادى حاضر به جنگ با وى شده است؟ (27)
فرمانده خائن
امام حسن (ع) پس از آنكه كوفه را به قصد جنگ با معاويه ترك گفت
«عبيدالله بن عباس» را با دوازده هزار نفر سپاه، به عنوان طلايه لشكر،
گسيل داشت و «قيس بن سعد» و «سعيد بن قيس» را كه هر دو از ياران بزرگ آن
حضرت بودند، به عنوان مشاور و جانشين وى تعيين نمود تا اگر براى يكى از
اين سه نفر حادثهاى پيش آمد، بترتيب، ديگرى جايگزين وى گردد.(28)
حضرت مجتبى (ع) خط سير پيشروى سپاه را تعيين فرمود و دستور داد در هر كجا
كه به سپاه معاويه رسيدند جلوى پيشروى آنها را بگيرند و جريان را به امام
(ع) گزارش دهند تابى درنگ با سپاه اصلى به آنها ملحق شود.(29)
«عبيدالله» فوج تحت فرماندهى خود را حركت داد و در محلى بنام «مسكن» با سپاه معاويه روبرو شد و در آنجا اردو زد.
طولى نكشيد به امام (ع) گزارش رسيد كه عبيدالله با دريافت يك ميليون درهم
از معاويه، شبانه همراه هشت هزار نفر به وى پيوسته است. (30)
پيدا است خيانت اين فرمانده، در آن شرائط بحرانى، در تضعيف روحيه سپاه و
تزلزل موقعيت نظامى امام (ع) تا چه حد موثر بود، ولى هر چه بود «قيس بن
سعد» كه مردى شجاع و با ايمان و نسبت به خاندان اميرمومنان بسيار باوفا
بود، طبق دستور امام حسن (ع) فرماندهى سپاه را به عهده گرفت و طى سخنان
مهيجى كوشيد روحيه سربازان را تقويت كند. معاويه خواست او را نيز با پول
بفريبد، ولى قيس فريب او را نخورد و همچنان در مقابل دشمنان اسلام
ايستادگى كرد.(31)
توطئههاى خائنانه
معاويه تنها به خريدن «عبيدالله» اكتفا نكرد؛ بلكه به منظور ايجاد
شكاف و اختلاف و شايعه سازى در ميان ارتش امام مجتبى (ع)، بوسيله جاسوسان
و مزدوران خود، در ميان لشكر امام مجتبى (ع) شايع مىكرد كه قيس بن سعد
(فرمانده مقدمه سپاه) با معاويه سازش كرده، و در ميان سپاه قيس نيز شايع
مىساخت كه حسن بن على (ع) با معاويه صلح كرده است!
كار به جايى
رسيد كه معاويه چند نفر از افراد خوش ظاهر را كه مورد اعتماد مردم بودند،
به حضور امام (ع) فرستاد. اين عده در اردوگاه «مدائن» با حضرت مجتبى (ع)
ملاقات كردند، و پس از خروج از چادر امام، در ميان مردم جار زدند: «خداوند
بوسيله فرزند پيامبر فتنه را خواباند و آتش جنگ را خاموش ساخت. حسن بن على
(ع) با معاويه صلح كرد، و خون مردم را حفظ نمود»!
مردم كه به سخنان آنها اعتماد داشتند، در صدد تحقيق برنيامدند و سخنان
آنها را باور نموده و بر ضد امام شورش كردند و به خيمه آن حضرت حمله ور
شده و آنچه در خيمه بود، به يغما بردند و در صدد قتل امام برآمدند و آنگاه
از چهار طرف متفرق شدند.(32)
خيانت خوارج
امام مجتبى (ع) از «مدائن» روانه «ساباط» شد. در بين راه يكى از خوارج
كه قبلا كمين كرده بود، ضربت سختى بر آن حضرت وارد كرد. امام بر اثر
جراحت، دچار خونريزى و ضعف شديد شد و به وسيله عدهاى از دوستان و پيران
خاص خود، به مدائن منتقل گرديد. در مدائن وضع جسمى حضرت بر اثر جراحت به
وخامت گراييد. معاويه با استفاده از اين فرصت بر اوضاع تسلط يافت. پيشواى
دوم كه نيروى نظامى لازم را از دست داده و تنها شده مانده بود، ناگزير
پيشنهاد صلح را پذيرفت.(33)
بنابراين اگر امام مجتبى (ع) تن به صلح
در داد چارهاى جز اين نداشت، چنانكه طبرى و عدهاى ديگر از مورخان
مىنويسند: حسن بن على (ع) موقعى حاضر به صلح شد كه يارانش از گرد او
پراكنده شده و وى را تنها گذاردند.(34)
گفتار امام پيرامون انگيزههاى صلح
امام مجتبى ع در پاسخ شخصى كه به صلح آن حضرت اعتراض كرد، انگشت روى
اين حقايق تلخ گذاشته و عوامل و موجبات اقدام خود را چنين بيان نمود:
من به اين علت حكومت و زمامدارى را به معاويه واگذار كردم كه اعوان و
يارانى براى جنگ با وى نداشتم. اگر يارانى داشتم شبانه روز با او
مىجنگيدم تا كار يكسره شود. من كوفيان را خوب مىشناسم و بارها آنها را
امتحان كردهام. آنها مردمان فاسدى هستند كه اصلاح نخواهند شد، نه وفا
دارند، نه به تعهدات و پيمانهاى خود پايبندند و نه دو نفر با هم موافقند.
بر حسب ظاهر به ما اظهار اطاعت و علاقه مىكنند، ولى عملاً با دشمنان ما
همراهند.(35)
پشواى دوم كه از سستى و عدم همكارى ياران خود بشدت ناراحت و متاثر بود، روزى خطبهاى ايراد فرمود و طى آن چنين گفت:
در شگفتم از مردمى كه نه دين دارند و نه شرم و حيا. واى بر شما! معاويه به
هيچ يك از وعدههايى كه در برابر كشتن من به شما داده، وفا نخواهد كرد.
اگر من با معاويه بيعت كنم، وظايف شخصى خود را بهتر از امروز مىتوانم
انجام بدهم، ولى اگر كار به دست معاويه بيفتد، نخواهد گذاشت آيين جدم
پيامبر را در جامعه اجرا كنم.
به خدا سوگند (اگر به علت سستى و بيوفايى شما) ناگزير شوم زمامدارى
مسلمانان را به معاويه واگذار كنم، يقين بدانيد زير پرچم حكومت بنى اميه
هرگز روى خوشى و شادمانى نخواهيد ديد و گرفتار انواع اذيتها و آزارها
خواهيد شد.
هم اكنون گويى به چشم خود مىبينم كه فردا فرزندان شما بر در خانه فرزندان
آنها ايستاده و درخواست آب و نان خواهند كرد؛ آب و نانى كه از آن فرزندان
شما بوده و خداوند آن را براى آنها قرار داده است، ولى بنى اميه آنها را
از در خانه خود رانده و از حق خود محروم خواهند ساخت.
آنگاه امام افزود:
اگر يارانى داشتم كه در جنگ با دشمنان خدا با من همكارى مىكردند، هرگز
خلافت را به معاويه واگذار نمىكردم، زيرا خلافت بر بنى اميه حرام
است....(36)
امام مجتبى كه ماهيت پليد حكومت معاويه را بخوبى مىشناخت، روزى در مجلسى
كه معاويه حاضر بود، سخنانى ايراد كرد و ضمن آن فرمود: «سوگند به خدا، تا
زمانى كه زمام امور مسلمانان در دست بنى اميه است، مسلمانان روى رفاه و
آسايش نخواهند ديد»(37).
و اين، هشدارى بود به عراقيان كه بر اثر سستى و به اميد راحتى و آسايش، تن
به جنگ با معاويه ندادند، غافل از اينكه در حكومت معاويه هرگز به اميد و
آرزوى خود دست نمىيابند.
پيمان صلح، و اهداف امام (ع)
پيشواى دوم، هنگامى كه بر اثر شرائط نامساعدى كه قبلا تشريح شد، جنگ
با معاويه را بر خلاف مصالح عالى جامعه اسلامى و حفظ موجوديت اسلام تشخيص
داد و ناگزير صلح و آتش بس را قبول كرد، فوق العاده كوشش نمود تا هدفهاى
عالى و مقدس خود را به قدر امكان از رهگذر صلح و به نحو مسالمتآميز تامين
كند.
از طرف ديگر، چون معاويه به خاطر برقرار صلح و قبضه نمودن
قدرت، حاضر به دادن همه گونه امتياز بود- به طورى كه ورقه سفيد امضا
شدهاى براى امام فرستاد و نوشت هر چه در آن ورقه بنويسد مورد قبول وى
مىباشد.(38)-امام از آمادگى او حداكثر بهره بردارى را نموده و موضوعات
مهم و حساس را كه در درجه اول اهميت قرار داشت و از آرمانهاى بزرگ آن حضرت
بشمارمى رفت، در پيمان صلح گنجانيد و از معاويه تعهد گرفت كه به مفاد قرار
داد عمل كند.
گر چه متن پيمان صلح در كتب تاريخ، به طور كامل و بترتيب، ذكر نشده است،
بلكه هر كدام از مورخان به چند ماده از آن اشاره نمودهاند، ولى با جمع
آورى مواد پراكنده آن از كتب مختلف مىتوان صورت تقريباً كاملى از آن
ترسيم نمود. با يك نظر كوتاه به موضوعاتى كه امام در قرار داد قيد نموده و
براى تحقق آنها پافشارى مىكرد، مىتوان به تدبير فوق العادهاى كه حضرت
در مقام مبارزه سياسى براى گرفتن امتياز از دشمن به كار برده، پى برد.
اينك پيش از آنكه هر يك از مواد صلحنامه را جداگانه مورد بررسى قرار
دهيم، متن پيمان صلح را كه در پنج ماده مىتوان خلاصه كرد، ذيلاً از نظر
خوانندگان محترم مىگذرانيم:
متن پيمان
ماده اول: حسن بن على (ع) حكومت و زمامدارى را به معاويه واگذارى
مىكند، مشروط به آنكه معاويه طبق دستور قرآن مجيد و روش پيامبر (ص) رفتار
كند.
ماده دوم: بعد از معاويه، خلافت از آن حسن بن على (ع) خواهد
بود و اگر براى او حادثهاى پيش آيد حسين بن على (ع) زمام امور مسلمانان
را در دست مىگيرد. نيز معاويه حق ندارد كسى را به جانشينى خود انتخاب كند.
ماده سوم: بدعت ناسزا گويى و اهانت نسبت به امير مومنان (ع) و لعن آن حضرت
در حال نماز بايد متوقف گردد و از على (ع) جزبه نيكى ياد شود.
ماده چهارم: مبلغ پنج ميليون درهم كه در بيت المال كوفه موجود است از
موضوع تسليم حكومت به معاويه مستثنا است و بايد زير نظر امام مجتبى (ع)
مصرف شود.
نيز معاويه بايد در تعيين مقررى و بذل مال، بنى هاشم را بر بنى اميه ترجيح
بدهد. همچنين بايد معاويه از خراج «دارابگرد» مبلغ يك ميليون درهم در ميان
بازماندگان شهداى جنگ جمل و صفين كه در ركاب امير مومنان كشته شدند، تقسيم
كند.(39)
ماده پنجم: معاويه تعهد مىكند كه تمام مردم، اعم از سكنه شام و عراق و
حجاز، از هر نژادى كه باشند، از تعقيب و آزار وى در امان باشند و از گذشته
آنها صرفنظر كند احدى از آنها را به سبب فعاليتهاى گذشتهشان بر ضد حكومت
معاويه تحت تعقيب قرار ندهد، و مخصوصاً اهل عراق را به خاطر كينههاى
گذشته آزار نكند.
علاوه بر اين معاويه تمام ياران على (ع) را، در هر كجا كه هستند، امان
مىدهد كه هيچ يك از آنها را نيازارد و جان و مال و ناموس شيعيان و پيران
على در امان باشند، و به هيچ وجه تحت تعقيب قرار نگيرند، و كوچكترين
ناراحتى براى آنها ايجاد نشود، حق هر كس به وى برسد، و اموالى كه از بيت
المال در دست شيعيان على (ع) است از آنها پس گرفته نشود.
نيز نبايد هيچ گونه خطرى از ناحيه معاويه متوجه حسن بن على (ع) و برادرش
حسين بن على (ع) و هيچ كدام از افراد خاندان پيامبر (ص) بشود و نبايد در
هيچ نقطهاى موجبات خوف و ترس آنها را فراهم سازد.
در پايان پيمان، معاويه اكيدا تعهد كرد تمام مواد آن را محترم شمرده دقيقا
به مورد اجرا بگذارد. او خدا را بر اين مسئله گواه گرفت، و تمام بزرگان و
رجال شام نيز گواهى دادند.(40)
بدين ترتيب پيشگويى پيامبر اسلام (ص)، در هنگامى كه حسن بن على (ع) هنوز
كودكى بيش نبود، تحقق يافت: پيامبر (ص) روزى برفراز منبر، با مشاهده او
فرمود:
«اين فرزند من سرور مسلمانان است و خداوند بوسيله او در ميان دو گروه از مسلمانان صلح برقرار خواهد ساخت.(41)
هدفهاى امام (ع) از صلح با معاويه
بزرگان و زمامداران جهان، هنگامى كه اوضاع و شرائط را بر خلاف هدفها و
نظريات خود مىيابند، همواره سعى مىكنند در موارد دوراهى، جانبى را
بگيرند كه زيان كمترى دربر داشته باشد، و اين يك اصل اساسى در محاسبات
سياسى و اجتماعى است.
امام مجتبى (ع) نيز بر اساس همين رويه
معقول مىكوشيد هدفهاى عالى خود را تا آنجا كه مقدور است، به طور نسبى
تامين نمايد. از اينرو هنگامى كه ناگزير شد با معاويه كنار آيد، طبق ماده
اول با اين شرط حكومت را به وى واگذار كرد كه در اداره امور جامعه اسلامى
تنها بر اساس قوانين قرآن و روش پيامبر (ص) رفتار نمايد.
بديهى است نظر امام تنها رسيدن به قدرت و تشكيل حكومت اسلامى نبود، بلكه
هدف اصلى، صيانت و نگهدارى قوانين اسلام در اجتماع و رهبرى جامعه بر اساس
اين قوانين بود و اگر اين روش به وسيله معاويه اجرا مىشد، باز تا حدودى
هدف اصلى تامين شده بود.
بعلاوه، طبق ماده دوم، پس از مرگ معاويه، حسن بن على (ع) مىتوانست
آزادانه رهبرى جامعه اسلامى را به عهده بگيرد، و با توجه به اينكه معاويه
در حدود سى سال از آن حضرت بزرگتر بود(42)و در آن ايام دوران پيرى را
مىگذرانيد و طبق شرائط عادى اميد زيادى مىرفت كه عمر وى چندان طول نكشد،
روشن مىگردد كه اين شرط، روى محاسبات عادى تا چه حد به نفع اسلام و
مسلمانان بود.
بقيه مواد پيمان نيز هر كدام حائز اهميت بسيار بود، زيرا در شرائطى كه
امير مومنان (ع) در مراسم نماز جمعه و در حال نماز با كمال بى پروايى مورد
سب و شتم قرار مىگرفت و اين كار به صورت يك بدعت ريشه دارى در آمده بود و
شيعيان و دوستداران آن حضرت و افراد خاندان پيامبر همه جا مورد تعقيب و در
معرض تهديد و شكنجه بودند، ارزش گرفتن چنين تعهدى از معاويه غير قابل
انكار بود.
اجتماع در كوفه
پس از انعقاد پيمان صلح، طرفين همراه قواى خود وارد كوفه شدند و در
مسجد بزرگ اين شهر گرد آمدند. مردم انتظار داشتند مواد پيمان طى
سخنرانيهايى از ناحيه رهبران دو طرف، در حضور مردم، تاييد شود تا جاى هيچ
گونه شك و ترديدى در اجراى آن باقى نماند.
اين انتظار بيجا نبود،
ايراد سخنرانى جز در برنامه صلح بود، لذا معاويه بر فراز منبر نشست و
خطبهاى خواند؛ ولى نه تنها در مورد پايبندى به شرائط صلح تاكيدى نكرد،
بلكه باطعنه و همراه با تحقير چنين گفت:
«من به خاطر اين با شما نجنگيدم كه نماز و حج به جا آوريد و زكات
بپردازيد! چون مىدانم كه اينها را نجام مىدهيد، بلكه براى اين با شما
جنگيدم كه شما را مطيع خود ساخته و بر شما حكومت كنم».
آنگاه گفت: «آگاه باشيد كه هر شرط و پيمانى كه با حسن بن على (ع) بستهام زير پاهاى من است، و هيچ گونه ارزشى ندارد.»(43)
بدين ترتيب، معاويه تمام تعهدات خود را زير پا گذاشت و پيمان صلح را آشكارا نقض كرد.
جنايات معاويه
معاويه به دنبال اعلام اين سياست، نه تنها تعديلى در روش خود به عمل نياورد بلكه بيش از پيش بر شدت عمل و جنايت خود افزود.
او بدعت اهانت به ساحت مقدس امير مومنان (ع) را بيش از گذشته روج داد،
عرصه زندگى را بر شيعيان و وياران بزرگ و وفادار على (ع) فوق العاده تنگ
ساخت، شخصيت بزرگى همچون «حجر بن عدى» و عدهاى ديگر از رجال بزرگ اسلام
را به قتل رسانيد، و كشتار و شكنجه و فشار در مورد پيروان على (ع) افزايش
يافت به طورى كه نوعاً شيعيان يا زندانى و يا متوارى شدند و يا دور از
خانه و كاشانه خود در محيط فشار و خفقان به سر مىبردند.
معاويه نه تنها ماده مربوط به حفظ احترام على (ع) و پيران آن حضرت را زير
پا نهاد، بلكه در مورد خراج «دارابگرد» نيز طبق پيمان رفتار نكرد.
«طبرى» در اين باره مىنويسد:
«اهل بصره خراج دارابگرد را ندادند و گفتند اين مال، متعلق به بيت المال ما و از آن ماست». (44) «ابن اثير» مىنويسد:
«اهل بصره از دادن خراج دارابگرد امتناع ورزيدند و اين كار را به دستور معاويه انجام دادند».(45)
بيدارى و آگاهى مردم
مردمى كه به سبب تحمل جنگهاى متعدد از جنگ خسته و بيزار بودند و به
پيروى از روساى خود و تحت تاثير تبليغات و وعدههاى فريبنده عمال معاويه
دل به صلح و سازش بسته بودند، لازم بود بيدار شوند و متوجه گردندكه به
خاطر اظهار ضعف از تحمل عواقب جنگ، و فريفتگى به وعدههاى معاويه و پيروى
كوركورانه از روساى خود، چه اشتباه بزرگى مرتكب شدهاند؟! و اين ممكن نبود
مگر آنكه به چشم خود آثار و عواقب شوم و خطرناك عمل خود را مىديدند.
بعلاوه لازم بود مسلمانان عملاً با چهره اصلى حكومت اموى آشنا شده و به
فشارها، محروميتها، تعقيبهايى مداوم، و خفقانهايى كه حكومت اموى به عمل
مىآورد، پى ببرند.
در حقيقت، آنچه لازم بود امام حسن(ع) و ياران صميمى او در آن برهه حساس از
تاريخ انجام دهند، اين بود كه اين واقعيتها را عريان و بى پرده بر همگان
مكشوف سازند و در نتيحه عقول و افكار آنها را براى درك و فهم اين حقايق
تلخ، و قيام و مبارزه بر ضد آن، آماده سازند.
بنابراين اگر امام مجتبى(ع) صلح كرد، نه براى اين بود كه شانه از زير بار
مسئوليت خالى كند، بلكه براى اين بود كه مبارزه را در سطح ديگرى شروع كند.
اتفاقاً حوادثى كه پس از انعقاد پيمان صلح به وقوع پيوست به اين مطلب كمك
كرد و عراقيان را سخت تكان داد. «طبرى» مىنويسد: «معاويه(پس از آتش بس)
در «نخليه» (نزديكى كوفه) اردو زد. در اين هنگام گروهى از خوارج بر ضد
معاويه قيام كرده وارد شهر كوفه شدند. معاويه يك ستون نظامى از شاميان را
به جنگ آنها فرستاد. خوارج آنها را شكست دادند. معاويه به اهل كوفه دستور
داد خوارج را
سركوب سازند، و تهديد كرد كه اگر با خوارج نجنگند، در امان نخواهند بود!»(46)
بدين ترتيب مردم عراق كه حاضر به جنگ در ركاب اميرمومنان و حسن بن على(ع)
نبودند، از طرف معاويه كه دشمن مشترك آنها و خوارج بود،مجبور به جنگ با
خوارج شدند! و اين نشان داد كه در حكومت معاويه هرگز به صلح و آرامشى كه
آرزو مىكردند نخواهند رسيد.
سياست تهديد و گرسنگى
علاوه بر اين، معاويه برنامه ضد انسانى دامنه دارى را كه بايد اسم آن
را برنامه تهديد و گرسنگى گذاشت، بر ضد عراقيان به مورد اجرا گذاشت و آنها
را از هستى ساقط كرد.
معاويه از يك طرف مردم عراق را در معرض همه گونه فشار و تهديد قرار داد و از طرف ديگر حقوق و مزاياى آنها راقطع كرد.
«ابن ابى الحديد»، دانشمند مشهور جهان تسنن، مىنويسد: شيعيان در هر جا كه
بودند به قتل رسيدند. بنى اميه دستها و پاهاى اشخاص را به احتمال اينكه از
شيعيان هستند،بريدند. هر كس كه معروف به دوستدارى و دلبستگى به خاندان
پيامبر(ص) بود، زندانى شد، يا مالش به غارت رفت، و يا خانهاش را ويران
كردند.
شدت فشار و تضييقات نسبت به شيعيان به حدى رسيد كه اتهام به دوستى على(ع)
از اتهام به كفر و بيدينى بدتر شمرده مىشد! و عواقب سختترى به دنبال
داشت!
در اجراى اين سياست خشونتآميز، وضع اهل كوفه از همه بدتر بود زيرا كوفه مركز شيعيان اميرمومنان(ع) شمرده مىشد.
معاويه«زياد بن سميه» را حاكم كوفه قرار داد و بعدها فرمانروايى بصره را
نيز به وى محول كرد. زياد كه روزى در صف ياران على(ع) بود و همه آنها را
بخوبى مىشناخت، پيدا كرده و كشت، تهديد كرد، دستها و پاهاى آنها را قطع
كرد، نابينا ساخت، بر شاخه درختان خرما به دار آويخت و از عراق پراكنده
نمود، به طورى كه احدى از شخصيتهاى معروف شيعه در عراق باقى نماند.
اوج فشار در كوقه و بصره
چنانكه اشاره شد، مردم عراق و مخصوصاً كوفه بيش از ديگران زير فشار
قرار گرفته بودند، به طورى كه وقتى به خانه دوستان و افراد مورد وثوق و
اطمينان خود رفت و آمد مىكردند و اسرار خود را با آنها در ميان
مىگذاشتند،چون از خدمتكار صاحبخانه مىترسيدند، مادام كه از آنها
سوگندهاى مؤكد نمىگرفتند كه آنها را لو ندهند، گفتگو را آغاز نمىكردند!
معاويه طى بخشنامهاى به عمال و فرمانداران خو در سراسر كشور نوشت كه شهادت هيچ يك از شيعيان و خاندان على(ع) را نپذيرند!
وى طى بخشنامه ديگرى چنين نوشت: «اگر دو نفر شهادت دادند كه شخصى، از
دوستدادان على(ع) و خاندان او است، اسمش را از دفتر بيت المال حذف كنيد و
حقوق و مقررى او را قطع نماييد»!
زياد كه بتناوب شش ماه در كوفه و شش ماه در بصره حكومت مىكرد، «سمرة بن
جندب» را به جاى خود در بصره گذاشت تا در غياب وى امور شهر را اداره كند.
سمره در اين مدت هشت هزار نفر را به قتل رسانيد. زياد به وى گفت: آيا
نمىترسى كه در ميان آنها يك نفر بيگناه را كشته باشى؟ گفت: اگر دو برابر
آنها رانيز مىكشتم هرگز از چنين چيزى نمىترسيدم!
«ابو سوار عدوى» مىگويد: سمره در بامداد يك روز چهل و هفت نفر از بستگان مرا كشت كه همه حافظ قرآن بودند.
صلح، زمينه ساز قيام عاشورا
اين حوادث وحشتناك، مردم عراق را سخت تكان داد و آنها را از رخوت و سستى به در آورد و ماهيت اصلى حكومت اموى را تا حدى آشكار نمود.
در همان حال كه روساى قبائل، از آثار و منافع پيمان صلح امام
حسن(ع)بهرهمند مىشدند و از بذل و بخششهاى معاويه برخوردار مىگشتند،
مردم عادى عراق كم كم به ماهيت اصلى حكومت بيدادگر و
خودكامه معاويه كه پاى خود به سوى آن رفته و به دست خود آن را تثبيت كرده بودند،پى مىبردند. (47)
معاويه «مغيره بن شعبه» را بر كوفه حاكم ساخت و كار بصره را به «عبدالله
بن عامر» وا گذاشت و اين شخص كه پس از قتل عثمان آن شهر را ترك گفته بود،
به بصره بازگشت. معاويه خود نيز به شام رفت و از دمشق به تدبيركار دولت
خويش پرداخت.
مردم عراق هر گاه به يادزندگانى در روزگار على(ع) مىافتادند، اندوهناك
مىشدند و از آن سستى كه در حمايت از على(ع) نشان داده بودند، اظهار
پشيمانى مىنمودند و نيز از صلحى كه ميان ايشان و مردم شام اتتفاق افتاده
بود، سخت پشيمان بودند. آنان چون به يكديگر مىرسيدند، همديگر را سرزنش
مىكردند و از يكديگر مىپرسيدند كه چه خواهد شد و چه بايد كرد؟ هنوز چند
سالى نگذشته بود كه نمايندگان كوفه ميان آن شهر و مدينه براى ديار حسبن بن
على و گفتگو با او و شنيدن سخنان وى به رفت و آمد پرداختند.(48)
بنابراين دوران صلح امام حسن(ع) دوران آمادگى و تمرين تدريجى امت براى جنگ
با حكومت فاسد اموى به شمار مىرفت تا روز موعود، روزى كه جامغه اسلامى
آمادگى قيام داشته باشد، فرا رسد.
اظهار آمادگى براى آغاز قيام
روزى كه امام حسن(ع) صلح كرد، هنوز اجتماع به آن پايه از درك و بينش
نرسيده بود كه هدف امام را تأمين كند. آن روز هنوز جامعه اسلامى اسير
زنجيرهاى آمال و آرزوها بود؛ آمال و آرزوهايى كه روح شكست را در آنها
تزريق كرده بود.
ازينرر و هدفى كه امام حسن(ع) تعقيب مىكرد اين
بود كه افكار عمومى رابراى قيام بر ضد حكومت اموى آماده كند و به مردم
فرصت دهد تا خود بينديشند و به حقايق اوضاع و ماهيت حكومت اموى پى ببرند،
بويژه آنكه اشارتهايى كه حضرت مجتبى(ع) به ستمگريها و جنايات حكومت اموى
وزير پا گذاشتن احكام اسلام مىنمود، افكار مردم را كاملاً بيدار
مىكرد.(49)
كم كم اين آمادگى قوت گرفت و شخصيتهاى بزرگ عراق متوحه حسين بن على(ع) شده از او خواستند كه قيام كند.
ولى حسين بن على(ع) آنها را به پيروى از امام مجتبى(ع) توصيه مىكرد و
مىفرمود: اوضاع فعلى براى قيام مساعد نيست و تا زمانى كه معاويه زنده
است،نهضت و قيام به ثمر نمىرسد.
بازتاب حوادث در مدينه
پس از شهادت حضرت مجتبى(ع) كه حسين بن على(ع) امامت را عهده دار بود،
خبر جنايتهاى معاويه بلا فاصله در مدينه طنين مىافكند و محور بحث در
اجتماعاتى مىگشت كه حسين بن على(ع) با شركت بزرگان شيعه در عراق و حجاز و
مناطق ديگر اسلامى تشكيل مىداد. براى نمونه، هنگامى كه معاويه «حجر بن
عدى» و همراهان او را كشت، عدهاى از بزرگان كوفه نزد حسين(ع) آمده جريان
را به حضرت خبر دادند و پخش اين خبر موجى از نفرت در همه افراد با ايمان
برانگيخت.
اين مطلب نشان مىدهد كه در آن هنگام جنبش منظمى بر ضد
حكومت اموى شكل مىگرفت كه مبلغين و عوامل موثر آن، همان پيروان اندك و
صميمى امام حسن(ع) بودند كه حضرت با تدبير هوشمندانه خويش جان آنان را از
گزند قشون معاويه حفظ كرده بود. هدف اين گروه اين بود كه با تذكار جناياتى
كه در سراسر دوران حكومت معاويه موج مىزد، روح قيام را در دلهاى مردم
برانگيزند تا روز موعود فرا رسد!(50)
چرا امام حسن(ع) صلح امام حسين(ع) قيام كرد؟
بحثهاى پيشين، راز و رمز صلح امام مجتبى(ع) را روشن ساخت، ولى
دراينجا، جاى يك سوال باقى است و آن اين است كه چرا امام حسن(ع) صلح كرد
ولى امام حسين قيام نمود؟ اگر صلح، كار درستى بود، چرا امام حسين(ع) با
يزيد صلح نكرد؟ و اگر قرار بر جنگ بود، چرا امام حسن نجنگيد؟
پاسخ اين سوال را بايد در اوضاع و شرائط متفاوت زمان اين دو امام بزرگ، و
نحوه رفتار و شخصيت معاويه و يزيد جستجو كرد. ذيلاً به گوشه هايى از تفاوت
شيوه معاويه و يزيد اشاره مىكنيم:
فريبكاريهاى معاويه
معاويه در دوران زمامدارى خود، با نقشهها و سياستهاى عوام فريبانه
خود،همواره سعى مىكرد به حكومت خود رنگ شرعى و اسلامى بدهد. او از اين كه
افكار عمومى، انحراف وى را از خط سير صحيح سياست اسلامى بفهمد، جلوگيرى
مىكرد. گر چه معاويه عملاً اسلام را تحريف نموده و حكومت اشرافى اموى را
جايگزين خلافت ساده و بى پيرايه اسلامى ساخته، و جامعه اسلامى را به يك
جامعه غير اسلامى تبديل كرده بود، ولى با وجود اينها ظواهر اسلام را
نسبتاً حفظ مىكرد،مقررات اسلامى را ظاهراً اجرا مىنمود، پردهها را
نمىدريد و در دربارش پارهاى از مقررات اسلامى ضراعات مىشد و نمىگذاشت
رنگ اسلامى ظاهرى جامعه عوض شود. او بخوبى درك مىكرد كه چون به نام دين و
خلافت اسلامى، بر مردم حكومت مىكند، نبايد علناً مرتكب كارهايى بشود كه
مردم آن را مبارزه با دين- همان دينى كه وى به نام آن بر آنان فرمانروايى
مىكرد- تلقى نمايند، بلكه هميشه به اعمال خودرنگ دينى مىداد تا با مقامى
كه داشت سازگار باشد و آن دسته از كارها را كه توجيه و تفسير آن طبق
موازين دينى مقدور نبود، در خفا انجام مىداد.
بعلاوه معاويه، در
حل و فصل امور و مقابله با مشكلات، سياست فوق العاده ماهرانهاى داشت و
مشكلات را به شيوههاى مخصوصى حل مىكرد كه فرزندش يزيد فاقد مهارت در به
كارگيرى آنها بود، و همين دو موضوع، پيروزى قيام و تأثير مثبت شهادت در
زمان حكومت معاويه را مورد ترديد قرار مىداد زيرا در اين شرائط افكار
عمومى درباره قيام و انقلاب ضد اموى داورى صحيح نمىكرد. بنى اميه
برانگيخته نمىشد، چون هنوز افكار عمومى به ميزان انحراف معاويه از اسلام،
آشنا نبود و به همين جهت، عناصر نا آگاه، جنگ حضرت مجتبى(ع) را با معاويه
بيشتر يك اختلاف سياسى و كشمكش بر سر قدرت و حكومت به شمار مىآوردند، تا
قيام حق در برابر باطل!
شهادت در چنين شرائطى به پيشبرد مقاصد نهضت كمك نمىكرد، بلكه افكار عمومى درباره آن دستخوش اشتباه مىگرديد و حقيقت لوث مىشد.
جو نا مساعد
چنانكه ديديم، «فضاى سياسى دوره معاويه فضاى صريحى نبود كه يك مصلح
بتواند از يك راه مشخص، امر را فيصله دهد، و جامعه، با هوشيارى، جهت خويش
راپيدا كند، چنين نبود، بلكه جوى بود كه هر مصلحى در آن جو مىبايست مراقب
عمل رهبران فساد باشد و در هر فرصت- با توجه به امكانات خود و چگونگى
اطرافيان خود و شكل مواجهه دشمن- عكس العملى مناسب نشان دهد، تا بدين گونه
«حقيقت مغلوب» را بر «غالب» پيروز گرداند. اين، مشكل عمده روزگار امام حسن
بود. در آن روزگار، آنچه به نام «شهادت» شناخته شده بود تأثيرى كه بايد،
نداشت. در واقع شهادت نيز مانند بسيارى از پديدهها، زمينه مساعدى
مىخواهد تا بتواند از صورت يك شهادت و اخلاص فردى در آيد و شكل يك پديده
اجتماعى موثر به خود گيرد و خون شهيد در رگ ديگر مردم، حيات بيافريند.
قرائن تاريخى نشان مىدهند كه اگر امام با سپاه سست عنصرى كه دور او را
گرفته بودند- و يادى از آنان گذشت كه چه كردند- بر مىخاست و ميان خود و
معاويه شمشير مىنهاد، او را به زودى به عنوان يك شهيد قهرمان، نمىكشتند،
بلكه او را اسير مىكردند! معاويه مىخواست ننگى را كه او و خاندانش از
دست سربازان اسلام ديده بودند، و روزى به دست سربازان سلحشور اسلام اسير
شده بودند، از طريق اسير كردن يكى از بزرگان آل محمد(ص) جبران كند. پس
امام در صورت شكست خوردن، به صورت شهيدى قهرمان- انسان كه درعاشورا پيش
آمد- كشته نمىشد، بلكه او به دست معاويه گرفتار مىشد و سرانجام به
گونهاى نامعلوم تلف مىگشت، و اين، يكى از زيانهاى بزرگ بود كه در آن روز
متوجه موضع حق مىشد.
اگر در جنگ با سپاه معاويه، سپاه امام مجتبى(ع) مغلوب مىشد، معاويه به
سرزمينها و شهرهاى اسلام مىتاخت و تا مىتوانست مىكشت، و بويژه شهرهاى
مكه و مدينه و كوفه و بصره و ديگر آباديهايى كه در قلمرو حكومت على بن ابى
طالب و امام حسن قرار داشت. بدين گونه تعداد كشته شدگان - برخلاف واقعه
عاشوا- محدود نمىماند و از حساب مىگذشت، اين بود آن حفظ خونى كه امام از
آن ياد مىكرد.»(51)
شايد به همين دلايل - و نيز به دليل صحه گذاشتن حسين بن على (ع) بر صلح
امام حسن (ع) بود كه - حسين بن على (ع) پس از شهادت برادر بزرگوار خود، در
مدت ده سال آخر حكومت معاويه يعنى تقريبا از سال 50 تا 60 هجرى قيام نكرد،
بلكه در انتظار فرصت مناسب، روز شمارى مىنمود و به آماده ساختن افكار
عمومى اكتفا مىورزيد، زيرا اگر در اين زمان قيام مىكرد، معلوم نبود
بازتاب آن در جامعه اسلامى چگونه خواهد بود و در افكار عمومى چگونه انعكاس
خواهد يافت؟
يزيد، چهره منفور جامعه اسلامى
اما اين مطلب در مورد يزيد درست برعكس بود زيرا( چنانكه در زندگانى
امام حسين (ع) گفتهايم) يزيد نه تنها پختگى و تدبير و سياست پدر را
نداشت، بلكه از رعايت ظواهر اسلام نيز كه مىخواست به نام آن بر مردم
حكومت كند، فرسنگها دور بود.
يزيد جوانى ناپخته، شهوت پرست، خود
سر، و فاقد دور انديشى و احتياط بود. او فردى بى خرد، متهور، خوشگذران،
عياش، و داراى فكر سطحى بود.
يزيد كه پيش از رسيدن به حكومت اسير هوسهاو پايبند تمايلات افراطى بود،
بعد از رسيدن به حكومت نيز نتوانست حداقل مثل پدر ظواهر اسلام را حفظ كند،
و خود را ولو به صورت ظاهر، فردى ديندار و با ايمان معرفى كند بلكه در اثر
خصلت بى پرواى و هوسبازى كه داشت، علنا مقدسات اسلامى را زير پا گذاشت و
در راه رضاى شهوات خود از هيچ چيز فرو گذارى نكرد. او علناً شراب مىخورد
و تظاهر به فساد و گناه مىكرد.
يزيد از لحاظ سياسى آن قدر ناپخته بود كه ماهيت اصلى حكومت بنى اميه را كه
دشمنى آشتىناپذير با اسلام و بازگشت به دوران جاهليت و احياى رژيم اشرافى
آن زمان بود، كاملا به مردم نشان داد.
اين پرده دريها و بى بند وباريهاى يزيد براى همه ثابت كرده بود كه وى بكلى
فاقد شايستگى و لياقت براى احراز مقام خلافت و رهبرى جامعه اسلامى است.
بنابراين مزدوران حكومت بنى اميه نمىتوانستند قيام حسين (ع) را در افكار
عمومى متهم و آلوده سازند، زيرا مردم به چشم خود، رفتار يزيد را، كه
كوچكترين تناسبى با موازين دينى و تعاليم مذهبى نداشت، مىديدند، و همين
رفتار يزيد در افكار عمومى، مجوز خوبى براى قيام جهت واژگون ساختن چنين
حكومتى به شمار مىرفت. در چنين شرائطى مردم قيام حسين بن على (ع) را قيام
فرزند پيامبر (ص) بر ضد حكومت باطل به منظور حفظ اسلام تلقى مىكردند، نه
اختلاف سياسى و يا كشمكش بر سر تصاحب مقام و قدرت!
جنبش نيرو مىگيرد
علت ديگر قيام حسين بن على (ع) را بايد در بيدارى افكار عمومى و
افزايش نفوذ دعوت شيعيان پس از صلح امام مجتبى ع جستجو كرد، زيرا جنبشى كه
پس از امضاى صلح، بر ضد حكومت اموى آغاز شده بود روز بروز در حال گسترش و
توسعه بود و بر دامنه نفوذ آن افزوده مىشد.
سياست معاويه نيز،
دانسته يا نادانسته، موجب گسترش و نيرومندى اين جنبش گرديد، زيرا معاويه
كه پس از شهادت امام مجتبى (ع) ميدان عمل را تا حدودى بلامانع مىديد، بيش
از پيش عرصه را بر مردم - خاصه شيعيان و پيروان امير مومنان (ع) تنگ گرفت
و از هيچ گونه ظلم و ستم فروگذار نكرد.
تجاوز مكرر معاويه به حقوق مسلمانان، حملات و شبيخونهاى پى در پى نظاميان
خشن و ستم پيشه معاويه بر مناطق مختلف اسلامى، كشتن و آزار مردم بيگناه،
نقض پيمان صلح و بيعت گرفتن براى وليعهدى يزيد- برخلاف مفاد صريح صلحنامه
- و بالاخره مسموم ساختن امام مجتبى (ع) مسائلى بود كه وجهه عمومى حكومت
بنى اميه را بيش از پيش لكه دار ساخت و موقعيت آن را تضعيف كرد. اين حوادث
موجب همبستگى و فشردگى هر چه بيشتر صفوف شيعيان و تقويت جبهه ضد اموى شد و
بتدريج زمينه نهضت و قيام حسينى را فراهم ساخت.
دكتر «طه حسين»، دانشمند و نويسنده معروف مصرى، پس از بيان سختگيريهاى معاويه نسبت به شيعيان پس از صلح، مىنويسد:
«در ده سال آخر حكومت معاويه، كار شيعيان بالا گرفت و دعوت آنها در شرق
كشور اسلامى و جنوب مناطق عربى فوق العاده انتشار يافت، به طورى كه هنگام
مرگ معاويه عده بسيارى از مردم، مخصوصاً اهل عراق، لعن معاويه و محبت اهل
بيت را جزئى از وظيفه دينى خود مىدانستند».(52)
بدين ترتيب، جامعه اسلامى به قدر كافى چهره حقيقى حكومت اموى را شناخت، و
طعم تلخ شكنجه هاى آن را چشيد، و از انواع ظلمها و تجاوزهاى اين حكومت به
حقوق مسلسانان، آگاه شد و ماسكى كه اين حكومت در ابتداى زمامدارى معاويه
بر چهره زده بود كنار رفته مردم با قيافه اصلى آن آشنا گشتند. و در نتيجه،
با مرگ معاويه و رشد و آگاهى حامعه اسلامى، تمام عواملى كه در زمان وى
مانع تحقيق يك قيام پيروزمند بود، بر طرف شد و راه قيام بر ضد حكومت اموى
كاملاً هموار گرديد و در اين هنگام بود كه حسين بن على (ع) ضربت قاطع را
بر پيكر حكومت فاسد بنى اميه وارد ساخت و آن قيام بزرگ و بىنظير را پى
ريزى نمود.
نهضت الهام بخش
قيام حسين بن على (ع) تحول دامنه دارى در جامعه اسلامى به وجود آورد،
اوضاع را دگرگون ساخت و افكار عمومى را بر ضد حكومت بنى اميه شوراند و
منشأ پيدايش نهضتها و انقلابهاى پى در پى و بزرگى مانند: قيام توابين،
نهضت بزرگ ديگر گرديد، در حالى كه اگر همين انقلاب در زمان حضرت مجتبى و
به وسيله آن حضرت عملى مىگرديد، فاقد چنين ثمراتى بود.
حسين بن
على (ع) در واقع دنباله برنامه برادر ارجمند خود را گرفت، زيرا حضرت مجتبى
(ع) با كمال شهامت، خردهگيريهاى كوته فكران و عناصرافراطى را تحمل كرد و
بتدريج زمينه انقلاب را فراهم ساخت و افكار عمومى را آماده نمود و آنگاه
كه زمينه كاملاً آماده شد، حسين بن على (ع) ابتكار عمل را در تهاجم به
كانون فساد به دست گرفت.
تفاوت ياران
گذشته از تفاوتهايى كه دوره امام حسن (ع) با زمان امام حسين داشته
است- و شرح آن گذشت-بايد تفاوت اساسى ميان ياران اين دو امام را نيز در
نظر گرفت.
در صفحات گذشته ديديم كه سپاه امام حسن (ع) با شنيدن
يك شايعه، بهم ريختند و جمعى، سرا پرده امام حسن (ع) را غارت كردند و حتى
فرش زير پاى امام را ربودند!
ديديم آنان كه ميخواستند در ركاب امام، با سپاه شام بجنگند و در اين راه
جان دهند، خود حادثه ساز شدند و امام را تنها گذاشتند. اكنون آنان را
مقايسه كنيد با ياران امام حسين كه شب عاشورا مىگفتند:
«به خدا سوگند اگر بدانيم كه كشته مىشويم، آنگاه ما را زنده مىكنند، سپس
مىكشند و خاكسترمان را بر باد مىدهند، و اين كار را هفتاد بار مىكنند،
از تو جدا نخواهيم شد تا اينكه در راه تو جان بسپاريم. يك كشته شدن كه بيش
نيست، و آن شهادت است و كرامت جاويد و سعادت ابدى».
آرى با اين گونه مردان، مىتوان، شورى در تاريخ بشر در انداخت به نام
«شهادت» و طنينى در گنبد افلاك در افكند به نام «عاشورا»، نه با كسانى كه
با آنان نه غلبه نصيب گردد، نه شهادت، بلكه آدمى را دست بسته تحويل دشمن
دهند و آنچه بر جاى ماند، ذلت اسارت باشد و بس!
اين بود كه امام حسن فقط سنگر مبارزه را تغيير داد، به عبارت ديگر تغيير
جاى داد نه تغيير جهت، مانند كسى كه در وسيلهاى در حال حركت نماز بخواند
و روى به قبله داشته باشد، اين نماز گزاز با تغيير مركوب،تغيير وضع و جاى
مىدهد، نه تغيير جهت(روى به قبله بودن). قبله مردان حق همواره مبارزه با
باطل بوده است، چه از ميدان عاشورا، چه از درون كوچهها و محلههاى كوفه و
مسجد مدينه، چه از زندان بغداد و.
امام حسن(ع) ، معاويه را، بزرگترين مانع نشر حق و عدالت در آن روزگار را
هدف گرفته بود،گاه از زاويه تجهيز سپاه و گاه از زاويه تدبير قبول صلح.
(53)
دو رويه يك رسالت
علامه مجاهد، مرحوم«سيد شرف الدّين عاملى»، در مقدمهاى كه بر كتاب پر
ارج«صلح الحسن» تأليف دانشمند و محقق عاليقدر«شيخ راضى آل ياسين»نوشته،
چنين مىنگارد:
«...مهمترين هدف امام حسن آن بود كه پرده از چهره
اين طاغيان بر دارد و آنان را آن طور كه بودند، بشناساند، تا از عملى شدن
نقشه هايى كه براى از بين برد رسالت جدش پيامبر كشيده بودند، جلوگيرى
نمايد، و اين هدف امام، به طور كامل برآورده شد و ماسك از چهره كثيف
امويان برافتاد و ماهيت پليد آنان آشكار گشت(و خدا را بر اين نعمت سپاس).
از بركت اين تدبير امام حسن بود كه برادرش سيدالشهدا آن انقلاب بزرگ را كه روشنگر حقيقت و عبرت بخش خردمندان بود، به وجود آورد.
اين دو برادر، دو رويه يك رسالت بودند كه وظيفه و كار هريك، در جاى خود، و
در اوضاع و احوال خاص خود از نظر ايفاى رسالت و تحمل مشكلات، و نيز از نظر
فداكارى و از خود گذشتگى، درست معادل و هموزن ديگرى بود.
حسن از بذل جان خود دريغ نداشت، و حسين در راه خدا جانبازتر از حسن نبود.
چيزى كه هست، حسن، جان خود رادر يك جهاد خاموش و آرام فدا كرد و چون وقت
شكستن سكوت رسيد، شهادت كربلا واقع شد؛ شهادتى كه پيش از آنكه حسينى باشد.
حسنى بود!
از نظر خردمندان صاحبنظر، واقعيت فداكارى در روز«ساباط» از روز«عاشورا»
ريشه دارتر بود، زيرا امام حسن آن روز در صحنه فداكارى، نقش يك قهرمان
شكيبا و پايدار را در چهره يك شكست خورده از پاى در آمده ايفا كرد.
از اينجاست كه شهادت عاشورا درمرتبه اول حسنى بود و در مرتبه دوم حسينى،
زيرا اين حسن بود كه در واقع شالوده نهضت عاشورا را ريخته و آن را به ثمر
رساند.
گويى امام حسن و امام حسين (ع) (به منظور روشن كردن ماهيت ضد اسلامى حكومت
اموى و بيدار كردن مردم از غفلت) بر سر يك برنامه متفقاً تصميم گرفته
بودند كه هر يك نقشى ايفأ كنند، منتها نقش امام حسن نقش صبر وپايدارى
حكيمانه باشد و نقش امام حسين (ع)، نقش انقلاب و قيام مردانه، تا از اين
دو نقش، يك تاكتيك كامل در راه هدف واحد، به وجود آيد.
از اينجا بود كه پس از واقعه ساباط و كربلا، مردم بيدار شدند و شروع كردند
به فكر كردن در مسائل و حوادث، و پى به ماهيت پليد بنى اميه بردند.(54)
با توجه به اين حقايق، مىتوان گفت كه اگر حسين بن على (ع) در شرائط
تاريخى برادرگرامى خود امام حسن قرار مىگرفت، همان كار را مىكرد كه امام
حسن (ع) كرد،و و اگر امام حسن (ع) در زمان حسين بن على، برنامه او را در
پيش مىگرفت زيرا اين دو امام بزرگ هر كدام با توجه به اوضاع و شرائط خاص
زمان خود، رسالت تاريخى خويش را انجام دادند.
پيامبر اسلام (ص) با پيش بينى اين حوادث و خرده گيريهاى، درباره اين دو
فرزند عاليقدر خود فرمود: «حسن و حسين دو پيشواى اسلامند، خواه صلح كنند و
خواه نبرد و جهاد.»(55)
صلح يا صلاح...؟
اين بخش رابا مقاله يكى از نويسندگان كه در يكى از مجلات تهران (56)زير عنوان «صلح ياصلاح...؟» چاپ شده بود، به پايان مىرسانيم:
صلح حسن (ع) يا به عبارتى متاركه و آتش بس وى با معاويه را شايد بتوان يكى
از دشوارترين مراحل سير امامت در دنياى اسلام ناميد. اين انقلابىترين
نرمش تاريخ، و تحمل رنج طاقت فرساى آن، كه هيچ كس جز پسر على (ع) آن هم
توسط درك عاليترين درجات ايمان قادر به انجامش نبوده و نخواهد بود، همواره
بحثانگيز و سوال آفرين بوده است، و متاسفانه غرض و رزان به قلم غرض، و
جاهلان به ديده جهل، اين شگرد ايمانى را در پرده تحريف و ابهام پيچيدهاند.
امامان همگى، مظهر تقوى و روش هستند، تقوى در همگى شان مشترك، و روش در تمامى شان متفاوت است.
روش على (ع) در دو مرحله: سكوت و خروش: راهگشاى امت مىگردد. شيوه حسن (ع)
در مرحله اول روش پدر، و راه حسين (ع) در مرحله دوم آن شكل مىگيرد. على
(ع) بى سكوت، خروش و شهادتى هشدار دهنده و حياتبخش نمىداشت، فرياد و
جانفشانى حسين (ع) نيز بدون صلح برادر، اين چنين در تاريخ به ثبت نمىرسيد.
آنان كه حسن (ع) را بع عافيت انديشى متهم كردهاند، و آنان هم كه تحت
تاثير شور و احساس، آرزو كردهاند كه «اى كاش او نيز شهادت را بر مىگزيد
و از ساباط (نام مكان صلح، نام روز صلح، همان صلح انقلابى و تاريخ ساز حسن
(ع)، و به عبارتى ديگر روز عاشوراى حسن (ع) عاشوراى ديگر، و از كوفه،
كربالاى ديگر مىساخت، هر دو در اشتباهند.
گزينش موثرترين شيوه مبارزه
چه بسا تحمل شهادت براى حسن آسانتر بود، اما او نيز مانند ساير امامان
بايد تنها به فكر نجات اسلام و مسلمين، و برگزيدن موثرترين شيوه و مستى
مبارزه، مىبود. با كمى تفحص مىيابيم كه در دوران حسن هيچ روش ديگرى جز
صلح، آن هم به هدف ماندن براى پر پيامتر رفتن، و زنده بودن براى بهتر
مردن، به كار نمىآمد. اگر حسن در آن تنهايى و بى ياورى، مانند برادر قيام
مسلحانه مىكرد و شهيد مىشد، امامت تداوم نمىيافت.
شايد اگر او
هم مانند برادر حتى هفتاد و دو يار صديق و جانباز مىداشت، به آن خروش دست
مىزد، اما وقتى دشمن آن گونه اطراف او را از ياور تهى مىكند كه حتى
همسرش را براى مسموم كردنش، تحت فرمان مىگيرد و امراى سپاهش را براى «كت
بسته» تحويل دادن او به معاويه، به معامله وا مىدارد، و در نهايت،
فرمانده سپاهى را كه براى قيام بايد از او كمك بگيرد، بر عليهاش به طغيان
مىكشاند، چه راهى جز صلح پيش پايش مىماند؟
به تنها كسى كه مىتوانست اعتماد كند، همان حسينى بود كه فرداى پر پيام
عاشورا، منتظرش نشسته بود. بى انصافى است اگر اذعان نكنيم كه شهادت كربلا
پيش از آنكه حسينى باشد، حسنى است و چهره حسن را در روزى كه در صحنه
فداكارى با نقشى از يك قهرمان نستوه و پايدار، و در چهره مظلومانه يك از
پا ننشسته مغلوب، صلح را بتحميل، تحمل مىكند، با بيدارى ننگريم.
بى ترديد، اگر معاهده حسن با معاويه نبود و محك آزمودن در شكستن مفاد آن،
به وسيله همين صلح به مردم داده نمىشد، قيام حسين نيز به وقوع نمىپيوست.
اگر شرط حسن با معاويه كه او را از تعيين جانشين محروم مىساخت برقرار
نمىشد، تا معاويه آن را با انتصاب يزيد بشكند، نه حسين دستاويز مشهودى
براى قيام مىداشت، و نه پيروانش دليل واضح براى استدلال...(57)
ساباط و عاشورا؛ افشاگر جاهليت پليد امويان
امت آن روز، خود وقتى بر مسير دو حادثه «ساباط» و «عاشورا» نظر افكند،
جاهليت زشت و پليد امويان را بوضوح احساس مىكرد. ديد كه حسن مسالمت را
پذيرفت، ولى باز معاويه به هيچ يك از پنج شرط توافق پايبند نبوده و
ميثاقها را شكست. نه در دوران حكومت، بر اساس كتاب خدا و سنت پيامبر خدا،
عمل كرد؛ نه پس از خود، زمام امر را به شورا و يا صاحب واقعى آن سپرد ؛ نه
دشنام و ناسزا به على را موقوف كرد و تقدس منبر را از اين بدعت ننگين مصون
داشت؛ نه خراج تعهد كرده را پرداخت ؛ و نه مسلمانان متعهد و ياران على را
از آسيب حملات ناجوانمردانهاش بركنار داشت... و سرانجام نيز حسن رامسموم
كرد.
بزرگترين تجسم خواستن و نتوانستن!
به بركت قيام حسن، و قيام فريادگونه حسين، نقطههاى پوشيده، عريان
شدند و فكرهاى نهان، عيان گشتند. اين بغض اسلام بود كه در حسن نهفت و
نهفت...، و در حسين به فرياد شكست، و شالوده امامت بود كه خون جگر حسن
نطفه بست، و در خون پيكر حسين به بلوغ رسيد.<>
حسن، بزرگترين
تجسم خواستن و نتوانستن بود. سربازى كه در جنگها، يكه تازيش حيرتها
مىآفريد، و خلفى كه در مكتب رشادت تا شهادت پدر، از ارث و آموزش بهره
برده بود، آنجا كه رسالت را در ميدان امامت، تنها در صلح، ممكن ديد، چه
بزرگوارانه و پرشكيب، آن را پذيرفت، كه تحمل كرد. اين، زيبايى روش حسن بود
نه كيفيتى ديگر، كه سكوت و صلح را تنها بر لبه شمشيرش نشاند، و راههاى
ديگر اسلام را در حصار پناه مصون داشت. زبان برنده و خطبههاى كوبنده و
كلام توفندهاش سكوت شمشير را بكمال جبران كردند، و مستعدترين زمينه را
براى قيام خونين برادر فراهم ساختند تا بدانجا كه معاويه از سخن گفتنش
مىهراسيد و رندان مزدور را بر آن داشت تا رشته كلام را از اين صاحب بر
حقش، به سرقت برده و حتّى الامكان به وى اجازه صحبت در مجامع را ندهند.
جهاد در وسيعترين ميدانها
او بزرگترين قدم اصلاحى را برداشت، و در هنگامهاى كه فتنه و سلاح،
حاكم بود، درهاى مكتب اخلاق، محبت و اصلاح را گشود، و مانند مصلحى كه جز
به صلاح نمىانديشد، نام را به رضاى خدا فروخت. او صلح را در ابتداى راه
برنگزيد، بلكه در انتهاى آن، و پس از شكست در همه جبهههاى جهاد، گردن
نهاد جهاد دردناك او در وسيعترين ميدآنهاو گستردهترين ابعاد صورت گرفت.
در جبهه مبارزه با دشمن، هم لشكر و هم سنگر را به آزمون گذاشت و هم مقابله
با فتنهها و نيرنگها را. در جهاد با اصحاب منافق، ازنيروى اصلاح و ارشاد
كمك گرفت و در جهاد با نفس، از مهار خشم و تحمل صلحى تحميلى.
با نظرى حتى اجمالى بر جهادهاى اين مظلوم خاموش، هر اعتراضى اعتذار مىشود و هر ايرادى ستايش./p>
1- ابن شهراشوب، مناقب آل ابى طالب، تصحيح و تليعق: حاج سيد هاشم رسولى
محلاتى، قم، موسسه انتشارات علامه، ج 4، ص 28 - شيخ مفيد، الارشاد، قم،
منشورات مكتبه بصيرتى، ص 187 - اسد الغابه فى معرفه الصحابه، تهران،
المكتبةالاسلامية، ج 2، ص 10، - ابن حجر العسقلانى، الاصابه فى تمييز
الصحابه، بيروت، داراحيأ التراث العربى، 1328 ه'.ق، ج 1، ص 328.
) در تهيه و تنظيم اين بخش، علاوه بر مدرك گذشته، از جزوه «فلسفه صلح امام حسن (ع) (فاقد نام مؤلف و ناشر) نيز استفاده شده است.
الف - قيام الحسن، تاليف هشام بن السائب الكلبى كه در سال 205 ه'.ق در گذشته است.
ب- قيام الحسن، تاليف ابراهيم بن محمد الثقفى كه در سال 283 ه'.ق، در
گذشته است (حكيمى، محمد رضا، امام در عينيت جامعه، تهران، دفتر نشر فرهنگ
اسلامى، ص 171).
هنگامى كه حسن بن على در «مدائن» اردو زده بود، ناگهان شخصى (كه از
مزدوران معاويه بود) صدا زد: مردم! قيس بن سعد كشته شده است، فرار كنيد!
مردم متفرق شدند و...(تاريخ الامم و الملوك، بيروت، دارالقاموس الحديث، ج
6، ص 92 - الكامل فى التاريخ، بيروت، دارصادر، ج 3،ص 404- الاصاب: فى
تمييز الصحابة، ط 1، بيروت، داراحيأ التراث العربى، 1328 ه'.ق، ج 1، ص
330/)
تذكرة الحواص، ص 194 - اسدالغابة، ج 2، ص 12 - نورالابصار، ص 121- الفصول
المهمه، ابن صباغ مالكى، ص 158 - الاصابة، ج 1، ص 330- كشف الغمة، ترجمه
فارسى، ج 2، ص 98- تهذيب التهذيب، ج 2، ص 298 - الصواعق المحرقه، ص 82-
البدايه و النهايه، ج 8، ص 36- الاستيعاب، (در حاشيه الاصابه) ج 1، ص 369-
حليه الاوليأ، ج 2، ص 35- اسعاف الراغبين (در حاشيه نور الابصار)- مسند
احمد حنبل، ج 5، ص 38 و 44 - عمدة الطالب، ص 65 - الطبقات الكبرى
عبدالوهاب شعرانى، ج 1، ص 26 - انساب الاشراف، ج 3، ص 42.
ابوالفرج مىگويد: معاويه به اين خطبه را پيش از ورود به كوفه ايراد كرد.
«معاويه به فرماندار خود در بصره تصميم دستور داد مردم را برضد حسن بن على
تحريك كند. او نيز اين ماموريت را انجام داد و در نتيجه تحريكات وى، اهل
بصره داد وفرياد به راه انداختند و گفتند: اين مال، متعلق به بيت المال
است، چرا آن را به ديگران بدهيم!» (انساب الاشراف، تحقيق: شيخ محمد باقر
محمودى بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1397 ه.ق، ص 47/)
امام مجتبى(ع) تمام اين حوادث را پيش بينى مىكرد. او بخوبى مىدانست كه
اگر زمام امور مسلمانان به دست بنى اميه بيفتد، سرنوشت تاريكى در انتظار
آنان و مخصوصاً شيعيان خواهد بود، ولى مسلمانان تا روزى كه خود با اين
حوادث تلخ، رو در رو قرار نگرفته بودند، پى به اهميت قضيه نمىبردند. آنان
هنگامى كه با اين حوادث وحشتناك مواجه شدند، تازه متوجه شدند كه فرصت را
از دست دادهاند و فهميده و نفهميده مقدمات بدبختى خود را فراهم ساختهاند.
حضرت مجتبى(ع) ضمن خطبهاى كه مشروح آن در صفحات گذشته نقل شد، به اين
آينده تاريك اشاره كرده بود: «اگر(به علت سستى و بيوفايى شما) ناگزير شوم
زمامدارى مسلمانان را به معاويه بسپارم، يقين بدانيد زير پرچم حكومت بنى
اميه هرگز روى خوشى و شادى نخواهيد ديد و گرفتار انواع شكنجه ها و آزارها
خواهيد شد. هم اكنون گويى، به چشم خود مىبينم كه فردا فرزندان شما بر در
خانه فرزندان آنها ايستاده، آب و نان درخواست خواهند كرد، آب و نانى كه
مال فرزندان شما بوده و خداوند براى آنها قرار داده است، ولى بنى اميه
آنها را از در خانه خود رانده از حق مسلم خود محروم خواهند ساخت».
«الحسن و الحسين امامان قاما او قعدا» (مناقب آل ابى طالب، قم، مكتبه الطباطبائى، ج 3، ص 394).
2- كان الحسن رضى الله عنه له مناقب كثيره: سيدا، حليما، ذاسكينة و وقار
وحشمة، جوادا، ممدوحا...(تاريخ الخلفا، ط 3، بغداد، مكتبه المثنى، 1383
ه'.ق، ص 189/)
3- ان المسالة لا تحل الا فى احدى ثلاث: دم مفجع، او دين مقرع، او فقر مدقع ففى ايها تسئل؟
4-مجلسى، بحارالانوار، تهران، المطبعة الاسلامية، 1393 ه'.ق، ج 43، ص 333.
5- سيوطى، تاريخ الخلفا، ط3، بغداد، مكتبه المثنى، 1383 ه'.ق، ص 190 - ابن
واضح، تاريخ يعقوبى، نجف، منشورات المكتبة الحيدرية، 1384 ه'.ق، ج 2، ص
215 - سبط ابن جوزى، تذكره الخواص، نجف، منشورات المطبعه الحيدريه، 1383
ه'.ق، ص 196 - الشيخ محمد الصبان، اسعاف الراغبين (در حاشيه نور الابصار)
قاهره، مكتبه المشهد الحسينى، ص 179.
6- شريف الفرشى، باقر، حياة الامام الحسن، ط 2، نجف، مطبعه الاداب، 1384 ه'.ق، ج 1، ص 302.
7-ابن شهراشوب، مناقب آل ابى طالب، ج 4، ص 21.
8- ابن واضح، تاريخ يعقوبى، نجف، منشورات المكتبة الحيدرية، 1384 ه'.ق، ج
2، ص 170 - ابن قتيبه دينورى، الامامة والسياسة، ط 3، قاهره، مكتبه مصطفى
البابى الحلبى، 1382 ه'.ق، ج 1، ص 67.
9-ابوحنفيه دينورى، الاخبار الطوال، ط 1، قاهره، داراحيأ الكتب العربى،
(افست انتشارات آفتاب تهران) ص 144-145 - ابن اثير، الكامل فى التاريخ،
بيروت، دارصادر، ج 3، ص 231.
10- نصر بن مزاحم، وقعه صفين، ط 2، قم، منشورات مكتبه بصيرتى، 1382 ه'.ق، ص 113.
11-ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، قاهره، داراحيأ الكتب العربيه، 1961 م، ج 11، ص 25 (خطبه 200.(
12- طبرسى، احتجاج، نجف، المطبعه المرتضويه، ص 144-150.
13-طبرسى، همان كتاب، ص 156.
14ابن ابى الحديد، همان كتاب، ج 5، ص 98 - ابن اثير، الكامل فى التاريخ،
بيروت، دارصادر، ج 3، ص 409 -على بن عيسى الاربلى، كشف الغمه فى معرفة
الائمه، تبريز، مكتبة بنى هاشم، 1381 ه'.ق، ج2، ص 199 - ابوالعباس
المبرد، الكامل فى اللغة و الادب، ط1، بيروت، دارالكتب العلميه، 1407
ه'.ق، ج 2، ص 195.
15- امام حسن مجتبى (ع) در پاسخ شخصى كه به صلح آن حضرت با معاويه اعتراض
داشت، به پيمانهاى صلح پيامبر اسلام استناد نموده، و فرمود: به همان دليل
كه پيامبر با آن قبائل پيمان بست، من نيز با معاويه قرار داد آتش بس منعقد
ساختم. (مجلسى، بحارالانوار، تهران، المكتبة الاسلامية، 1383 ه'.ق، ج 44،
ص 2).
16- تاريخ بعقوبى، نجف، منشورات المكتبة الحيدرية، 1384 ه'.ق، ج 2، ص 206.
17- مجلسى، بحارالانوار، تهران، المطبعه الاسلاميه، 1383 ه.ق، ج 44، ص 1.
18- در جنگ جمل متجاوز از سى هزار نفر كشته شدند (تاريخ يعقوبى، ج 2، ص
172) و در جنگ نهروان چهار هزار نفر از خوارج به قتل رسيدند (تاريخ
يعقوبى، ج 2، ص 182)و مجموع تلفات طرفين در جنگ صفين به صد و ده هزار نفر
رسيد (مسعودى، مروج الذهب، ط 1، بيروت، دارالاندلس، 1965 م، ج 2، ص 393).
19- مس الدين، محمد مهدى، ارزيابى انقلاب حسين (ثوره الحسين)، ترجمه مهدى پيشوايى، چاپ دوم، قم، انتشارات توحيد، ص 197-200.
20- آيينه اسلام، ترجمه محمد ابراهيم، آيتى بيرجندى، تهران، شركت سهامى انتشار، 1339 ه'.ش، ص 250-251 .
21- ابوالفرج، الاصفهانى، مقاتل الطالبيين، ط 2، نجف، منشورات المكتبه،
الحيدرى:، 1385 ه'.ق، ص 39 ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، قاهره،
داراحيأ الكتب العربيه، 1961 م، ج 16، ص 38 - احمد بن يحيى البلاذرى،
انساب الاشراف، ط 1، ص 60، تحقيق: الشيخ محمد باقر المحمودى، بيروت،
دارالتعارف للمطبوعات، 1397 ه.ق، ص 32.
22-آل ياسين، شيخ راضى، صلح الحسن، ط 2، منشورات دارالكتب العراقيه فى الكاظميه، ص 102.
23-آل ياسين، همان كتاب، ص 68-74.
24- شيخ مفيد، الارشاد، قم، منشورات مكتبه، بصيرتى، ص 189 - ابن صباغ مالكى، الفصول المهمه فى معرفة .الائمة، 1303 ه'.ق، ص 167
25- ابن اثير، اسد الغابه فى معرفة الصحابة، تهران، المكتبه الاسلاميه، ج
2، ص 13 و 14- ابن اثير، الكامل فى التاريخ، بيروت، دارصادر، ج 3، ص 406-
مجلسى، بحارالانوار، تهران، مكتبه الاسلاميه، 1393 ه.ق، ج 44، ص 21 - سبط
ابن الجوزى، تذكره الخواص، نجف، منشورات المطبعه الحيدريه، 1383 ه.ق، ص
199.
26-به همين جهت است كه چند تن از مورخان قديم اسلامى، كتابهايى به همين
نام (قيام الحسن) نوشتهاند كه از آن جمله دو كتاب زير را مىتوان نام برد:
27-شيخ مفيد، الارشاد، قم، منشورات مكتبة بصيرتى، ص .191 مويد اين معنا
پاسخى است كه امام مجتبى (ع) به يكى از شيعيان داد. امام ضمن پاسخ سؤال او
كه چرا دست از جنگ كشيدى؟ فرمود: سوگند به خدا اگر با معاويه جنگ مىكردم،
مردم مرا به او تسليم مىكردند (مجلسى، بحارالانوار، ج 44، ص 20
28- . يعقوبى از سعيد بن قيس نام نمىبرد ولى مورخان ديگر، به ترتيبى كه گفته شد نوشته اند
29-ابوالفرج الاصفهانى، مقاتل الطالبيين، ط 2، نجف، منشورات المكتبة الحيدرية، 1385 ه'.ق، ص 40.
30-دو پسر عبيدالله را «بسر بن ارطاة» يكى از فرماندهان خونخوار معاويه،
كشته بود (ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، قاهره، داراحيأ الكتب
العربية، 1961 م، ج 2، ص 14)؛ از اينرو جاداشت كه حداقل، خصومت او با
معاويه كه قاتل اصلى فرزندانش بود، او را از اين عمل ننگين بازدارد، اما
آن عنصر سست و بى لياقت با پيوستن به معاويه، نيروهاى امام مجتبى (ع) را
درهم ريخت و خيانت بزرگى مرتكب شد.
31- ابوالفرج الاصفهانى، همان كتاب، ص 42- ابن واضح، تاريخ يعقوبى، نجف، منشورات المكتبة الحيدرية، 1384 ه'.ق، ج 2، ص 204.
32-چنانكه قبلا گفتيم، با توجه به اينكه ارتش امام مجتبى (ع) از گروههاى
مختلفى تشكيل يافته بود كه در ميان آنها عدهاى از خوارج و عدهاى از
عناصر سود جو و دنيا پرست بودند، جاى تعجب نبود كه در صدد قتل امام برآيند
و چادر و لوازم سفر آن حضرت را غارت كنند و در همان حال عدهاى فرياد
بزنند: اين مرد ما را به معاويه فروخت و مسلمانان را ذليل ساخت!! براستى
كه سبط اكبر پيامبر (ص) تا چه حد مظلوم بوده است؟!
33- ابن واضح، تاريخ يعقوبى، نجف، منشورات المكتبة الحيدرية، 1384 ه'.ق، ج
2، ص 205، مورخان جريانى را كه منتهى به غارت خيمه امام و حمله به سوى آن
حضرت شد، به طور مختلف نوشتهاند. از آن جمله «طبرى» و «ابن اثير» و «ابن
حجر عسقلانى» مىنويسند:
34- محمد بن جرير الطبرى، همان كتاب، ص 92- ابن اثير، اسدالغابه فى معرفة
الصحابة، تهران، المكتبه الاسلامية، ج 2، ص .14 عبارت اسد الغابه چنين
است: «...فلما افردوه امضى الصلح.»
35- مجلسى، بحارالانوار، تهران، المكتبة الاسلامية، 1393 ه'.ق، ج 44، ص 147 - طبرسى، احتجاج، نجف ،المطبعة المرتضوية، ص 157.
36- شبر، سيد عبدالله، جلأالعيون، قم، مكتبة بصيرتى، ج 1، ص 345-346.
37- ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغه، قاهره، داراحيأ الكتب العربية، 1961 م، ج 16، ص 28.
38- ابن اثير، الكامل فى التاريخ، بيروت، دارصادر، ج 3، ص 405 - ابن
عبدالبر، الاستيعاب فى معرفة الاصحاب، (در حاشيه الاصابه)، ط 1، بيروت،
دار احيأ التراث العربى، 1328 ه.ق، ج1، ص 371 - محمد بن جرير الطبرى،
همان كتاب، ج 6، ص 93.
39- دارابگر يكى از پنج شهرستان ايالت فارس در قديم بوده است. (لغتنامه
دهخدا، لغت داربجرد). شايد علت انتخاب خراج «دارابگرد» اين باشد كه اين
شهر طبق اسناد تاريخى، بدون جنگ تسليم ارتش اسلام شد و مردم آن با
مسلمانان پيمان صلح بستند. خراج آن طبق قوانين اسلام، اختصاص به پيامبر و
خاندان آن حضرت و يتيمان و تهيدستان و درماندگان راه داشت. از اينرو امام
مجتبى (ع) شرط كرد كه خراج اين شهر به بازماندگان شهداى جنگ جمل و صفين
پرداخت شود زيرا درآمد آنجا، همچنانكه گفته شد، به خود آن حضرت تعلق داشت.
بعلاوه، بازماندگان نيازمند شهيد اين دو جنگ كه بى سرپرست بودند، يكى از
موارد مصرف اين خراج به شمار مىرفتند (مجلسى، بحارالانوار، تهران،
المكتبه الاسلاميه، 1393 ه.ق، ج 44، ص 10).
40- مشروح پيمان صلح را در كتاب «صلح الحسن» تاليف شيخ راضى آل ياسين (ط
2، منشورات دارالكتب العراقية فى الكاظمية) ص 259-261 مطالعه فرماييد.
41- اين پيشگويى با اندكى اختلاف در الفاظ، در كتب و مآخذ ياد شده در زير، از آن حضرت نقل شده است:
42-آل ياسين، همان كتاب، ص 278.
43- ابن ابى الحديد، همان كتاب، ج 16، ص 15 - ابوالفرج الاصفهانى، مقاتل
الطالبيين، نجف، منشورات المكتبه الحيدرية، 1385 ه'.ق، ص 45- شيخ مفيد،
الارشاد، قم، منشورات مكتبه بصيرتى، ص 191.
44-محمد بن جرير الطبرى، تاريخ الامم و الملوك، بيروت، دارالقاموس الحديث، ج 6، ص 95.
45-الكامل فى التاريخ، بيروت، دارصادر، ج 3، ص .405 بلاذرى نيز مىنويسد:
46- تاريخ الامم و الملوك،بيروت، دارالقاموس الحديث، ج 6، ص 95.
47- طبرى، محمد بن جرير، تاريخ الامم و الملوك، بيروت، دار القاموس الحديث،ج 6، ص 132.
48- حسين، طه، على و دو فرزند بزرگوارش، ترجمه احمد آرام، تهران، كتابفروشى و چاپخانه على اكبر علمى، 1332 ه.ش،ص 207.
49- از اين جهت مىتوان گفت كه پيمان صلح، براى معاويه حكم شمشيرى دو دم
را داشت كه هر دولبهاش به زيان وى بود! زيرا اگر او به مفاد صلحنامه عمل
مىكرد، هدف امام تا حدودى تأمين مىشد و اگر آن را نقض مىكرد، نتيجه آن
ايجاد تنفر عمومى از حكومت اموى و جنبش و بيدارى مردم بر ضد اين حكومت
بود، و اين، مسئلهاى بود كه پيشواى دوم آن را از نظر دور نداشت.
50- شمس الدين، محمد مهدى، ارزيابى انقلاب حسين(ع)، ترجمه مهدى پيشوائى، قم، انتشارات توحيد،1362 ه.ش، 178-179.
51- حكيمى، محمدرضا، امام در عينيت جامعه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، صفحات 121 و 133 و 171.
52- على و فرزندانش، ترجمه محمد على خليلى، چاپ سوم، تهران، انتشارات بنگاه مطبوعاتى گوتنبرگ، ص 298.
53-حكيمى، همان كتاب،ص 129-130.
54- آل ياسين، شيخ راضى، صلح امام حسن پرشكوهترين نرمش قهرمانانه تاريخ،
ترجمه سيد على خامنهاى،موسسه انتشارات آسيا، 1354 ه'.ش، مقدمه،ص 20-21.
55- ابن شهر اشوب مىنويسد: همه مسلمانان اتفاق دارند كه پيامبر اسلام (ص) فرمود:
56-مجله زن روز در عهد طاغوت، بدون ذكر نام نويسنده مقاله.
57-البته اين بخش را نبايد مسلم تلقى كرد- مولف.
سيره پيشوايان، مهدى پيشوايى، 85 - 139
