آخرين برگ از زندگى حضرت على (ع )

شهادت در محراب عبادت جنگ نهروان پايان يافت و على ع ) به كوفه مراجعت فرمود, ولى عدّه اى از خوارج كه در نهروان توبه كرده بودند دوباره زمزمهء مخالفت سر دادند و بناى فتنه و آشوب گذاشتند. على (ع ) براى آنان پيام فرستاد و آنان را به آرامش دعوت كرد و از مخالفت با حكومت برحذر داشت , ولى چون از هدايت ايشان نااميد شد با قدرت آن گروه ماجراجو و طغيانگر راتار و مار كرد و در نتيجه برخى از آنان كشته و زخمى شدند وعده اى هم پا به فرار گذاشتند. يك از فراريان خوارج , عبدالرحمان بن ملجم از قبيلهء مراد بود كه به مكه گريخت .
فراريان خوارج مكه را مركز عمليات خود قرار دادند و سه تن از آنان به نامهاى عبدالرحمان بن ملجم مرادى و برك بن عبدالله تميمى (1) و عمرو بن بكر تميمى (2) در يكى از شبهاگردهم آمدند و اوضاع آن روز و خونريزيها و جنگهاى داخلى را بررسى كردند و از نهروان و كشتگان خود ياد كردند و سرانجام به اين نتيجه رسيدند كه باعث اين خونريزى و برادركشى على (ع ) و معاويه و عمروعاص هستند و اگر اين سه نفر از ميان برداشته شوند مسلمانان تكليف خود را خواهند دانست و به ميل خود خليفه اى انتخاب خواهند كرد. پس اين سه نفر با هم پيمان بستند و آن را به سوگند موكد كردند كه هر يك از آنان متعهد كشتن يكى از سه نفر گردد.
ابن ملجم متعهد قتل على (ع ) شد و عمرو بن بكر عهده دار كشتن عمروعاص گرديد و برك بن عبدالله نيز قتل معاويه را به عهده گرفت . (3) نقشهء اين توطئه به طور محرمانه در مكه كشيده شد و براى اينكه هر سه نفر در يك وقت هدف خود را عملى سازند, شب نوزدهم ماه مبارك رمضان را تعيين كردند و هر يك براى انجام مأموريت خود به سوى شهر موردنظر خود حركت كرد. عمرو بن بكر براى كشتن عمروعاص به مصر رفت و برك بن عبدالله براى قتل معاويه به سوى شام حركت كرد و ابن ملجم نيز راهى كوفه شد.(4)
برك بن عبدالله در شام به مسجد رفت و در شب موعود در صف اول به نماز ايستاد و در حالى كه معاويه سر به سجده داشت با شمشير به او حمله كرد ولى , در اثر اضطراب روحى و دستپاچگى , شمشير او به خطا رفت و به جاى سر بر ران معاويه فرود آمد و معاويه زخم شديدى برداشت . او را فوراً به خانه اش منتقل كردند و بسترى شد. وقتى ضارب را درپيش او حاضر كردند معاويه از او پرسيد: چگونه بر اين كار جرأت كردى ؟ گفت : امير مرا معاف دارد تا مژده اى به او بدهم . معاويه گفت : مژدهء تو چيست ؟ برگ گفت : على را امشب يكى از همدستهاى من كشته است و اگر باور ندارى مرا توقيف كن تا خبر آن به تو برسد, و اگر كشته نشده باشد من تعهد مى كنم كه بروم و او را بكشم و باز نزد تو آيم . معاويه او را تارسيدن خبر قتل على (ع ) نگه داشت و چون خبر مسلم شد او را رها كرد و بنا به نقل ديگر همان وقت او را به قتل رساند.(5)
طبيبان چون زخم معاويه را معاينه كردند گفتند: اگر امير اولادى نخواهد مى توان با دوا معالجه كرد و گرنه محل زخم بايد با آتش داغ شود. معاويه از داغ كردن با آتش تسيد و به قطع نسل راضى شد و گفت : يزيد و عبدالله براى من كافى هستند.(6)
عمروبن بكر نيز در همان شب در مصر به مسجد رفت و در صف اول به نماز ايستاد. از قضا در آن شب عمروعاص راتب شديدى عارض شده بود كه از التهاب و كسالت آن نتوانسته بود به مسجد برود و خارجة بن حنيفه (حذافه ) (7) را براى اداى نماز به مسجد فرستاده بود و عمرو بن بكر او را به جاى عمروعاص كشت و چون جريان را دانست گفت :<اردت عمراً و اراد الله خارجة> (8) يعنى : من كشتن عمرو را خواستم و خدا كشتن خارجه را.
اما عبدالرحمان بن ملجم مرادى در روز بيستم ماه شعبان سال 40هجرى به كوفه آمد. گويند چون على (ع ) از آمدنش با خبر شد فرمود: آيا رسيد؟ همانا جز آن چيزى بر عهدهء من نمانده و اكنون هنگام آن است .
ابن ملجم در خانهء اشعث بن قيس فرود آمد و يك ماه در خانهء او ماند و هر روز, با تيز كردن شمشير خود را آماده مى كرد. (9) در آنجا با دخترى به نام قطام , كه او نيز از خوارج بود,مواجه شد و عاشق او گرديد طبق نقل مسعودى , قطام دختر عموى ابن ملجم بود و پدر و برادرش در واقعه ا نهروان كشته شده بودند. قطام از زيباترين دختران كوفه بود و چون ابن ملجم او را ديد همه چيز را فراموش كرد و رسماً از وى خواستگارى نمود.(10)
قطام گفت : من با كمال ميل تو را به همسرى خود مى پذيرم مشروط بر اينكه مهريهء مرا مطابق ميل من قرار دهى . عبدالرحمان گفت : بگو بدانم مقصودت چيست ؟
قطام كه عاشق را تسليم ديد, مهر را سنگين كرد و گفت : سه هزار درهم و يك غلام و يك كنيز و قتل على بن ابى طالب .
ابن ملجم : تصور نمى كنم مرا بخواهى و آن وقت قتل على را به من پيشنهاد كنى
قطام تو سعى كن او را غافلگير كنى . در آن صورت , اگر او را بكشى هر دو انتقام خود را گرفته ايم و روزگار خوشى خواهيم داشت و اگر در اين راه كشته شوى جزاى اخروى و آنچه خداوند براى تو ذخيره كرده است از نعمتهاى اين جهان بهتر و پايدارتر است .
ابن ملجم : بدان كه من جز براى اين كار به كوفه نيامده ام .(11)
شاعر دربارهء مهريهء قطام گفت است :
فلم ار مهراً ساقه ذو سماحة كمهر قطام من فصيح و اعجم
ثلاثة الاف و عبد و قينةو قتل على بالحسام المصمم
فلامهر اعلى من على و ان علاو لا قتل الا دون قتل ابن ملجم (12)
من نديم مهرى را كه صاحب كرمى , اعم از عرب و عجم , آن را عهده دار شود مثل مهر قطام و آن عبارت تو از سه هزار درهم و يك غلام و يك كنيز و قتل على بن ابى طالب (ع ) به تيغ تيز برنده . و هيچ مهرى گرانتر از على (ع ) نيست هر چند گرانمايه باشد و هيچ جنايتى بدتر از جنايت ابن ملجم نخواهد بود.
قطام گفت : من جمعى را از قبيلهء خود با تو هماره مى كنم كه تو را در اين باره يارى دهند و همين كار را هم كرد و مردم ديگرى از خارجيان كوفه به نام وردان بن مجالد از همان قبيله ءتيم الرباب را با وى همراه ساخت .
ابن ملجم كه مصمم به قتل على (ع ) بود با يكى از خوارج به نام شبيب بن بجره كه از قبيلهء اشجع بود ملاقات كرد و به او گفت : آيا طالب شرف دنيا و آخرت هستى ؟! پرسيد:منظورت چيست ؟ گفت : به من در قتل على بن ابى طالب كمك كن . شبيب گفت : مادرت به عزايت بنشيند, مگر تو از خدامات و سوابق و فداكاريهاى على در زمان پيامبر (ص ) اطلاع ندارى ؟
ابن ملجم گفت : واى بر تو, مگر نمى دانى كه او قاتل به حكميت مردم در كلام خدا شد و برادران نمازگزار ما را به قتل رساند؟ بنابراين , به انتقام برادران دينى خود, او را خواهيم كشت . (13)
پپشبيب پذيرفت و ابن ملجم شمشيرى تهيه كرد و آن را با زهرى مهلك آب داد و سپس در موعد مقرر به مسجد كوفه آمد.
آن دو در آنجا با قطام , كه در روز جمعه سيزدهم ماه رمضان معتكف بود, ملاقات كردند و او به آن دو گفت كه مجاشع بن وردان بن علقمه نيز داوطلب شده است كه با آنان همكارى كند. چون هنگام عمل فرار رسيد قطام سرهاى آنان را با دستمالهاى حرير بست و هر سه شمشيرهاى خود را به دست گرفتند و شب را با كسانى كه در مسجد مى ماندند به سر بردندو در مقابل يكى از درهاى مسجد كه معروف به <باب السده >بود نشستند.(14)

امام (ع ) در شب شهادت

امام (ع ) در ماه رمضان آن سال پيوسته از شهادت خود خبر مى داد. حتى در يكى از روزهاى ميانى ماه , هنگامى كه بر فراز منبر بود, دست به محاسن شريفش كشيد و فرمود:<شقيترين مردم اين موها را با خون سرم رنگين خواهد كرد>. همچنين فرمود:
ماه رمضان فرا رسيد و آن سرور ماههاست در اين ماه در وضع حكومت دگرگونى پديد مى آيد. آگاه باشيد كه شما در اين سال در يك صف (بدون امير) حج خواهيد كرد و نشانه اش اين است كه من در ميان شما نيستم .(15)
اصحاب آن حضرت مى گفتند: او با اين سخن خبر از مرگ خود مى دهد وى آن را درك نمى كنيم .(16) به همين جهت ,آن حضرت در روزهاى آخر عمر خود, هر شب به منزل يكى از فرزندان خود مى رفت . شبى را نزد فزندش حسن (ع ) و شبى در نزد فرزندش حسين (ع ) و شبى در نزد دامادش عبدالله بن جعفر شوهر حضرت زينب (ع ) افطار مى كرد و بيش ازسه لقمه غذا تناول نمى فرمود. يكى از فرزندانش سبب كم خوردن وى را پرسيد. امام (ع ) فرمود: <امر خدا مى آيد و من مى خواهم شكمم تهى باشد. يك شب يا دو شب بيشترنمانده است >پس در همان شب ضربت خورد.(17)
در شب شهادت افطار را ميهمان دخترش ام كلثوم بود. در هنگامى افطار سه لقمه غذا خورد و سپس به عبادت پرداخت و از اول شب تا صبح در اضطراب و تشويش بود. گاهى به آسمان نگاه مى كرد و حركات ستارگان را در نظر مى گرفت و هر چه طلوع فجر نزديكتر مى شد تشويش و ناراحتى آن حضرت بيشتر مى شد و مى فرمود: <به خدا قسم , نه من دروغ مى گويم و نه آن كسى كه به من خبر داده دروغ گفته است ; اين است شبى كه مرا وعدهء شهادت داده اند>.(18)
اين وعده را پيامبر اكرم (ص ) به وى داده بود. على (ع ) خود نقل مى كند كه پيامبر (ص ) در پايان خطبه اى كه در فضيلت و احترام ماه رمضان بيان فرمود گريه كرد عرض كردم : چراگريه مى كنى ؟ فرمود: براى سرنوشتى كه در اين ماه براى تو پيش مى آيد: <كانى بك و انت تصلى لربك و قد انبعث اشقى الاولين و الاخرين شقيق عاقر ناقة ثمود فضربك ضربة على فرقك فخضب منها لحيتك >(19)
يعنى : گويا مى بينم كه تو مشغول نماز هستى و شقيترين مردم جهان , همتاى كشندهء ناقهء ثمود, قيام مى كند و ضربتى بر فرق تو فرود مى آورد و محاسنت را با خون رنگين مى سازد.
بالاخره آن شب هولناك به پايان رسيد و على (ع ) در تاريكى سحر اداى نماز صبح به سوى مسجد حركت كرد. مرغابيانى كه در خانه بودند در پى او رفتند و به جامه اش آويختند.بعضى خواستند آنها را از او دور سازند. فرمود: <دعوهن فانهن صوائح تنبعها نوائح >يعنى : آنها را به حال خود بگذاريد كه فرياد كنندگانى هستند كه نوحه گرانى در پى دارند.(20)
امام حسن (ع ) گفت : اين چه فال بدى است كه مى زنى ؟ فرمود: اى پسر, فال بد نمى زنم , ليكن دل من گواهى مى دهد كه كشته خواهم شد.(21)
ام كلثوم از گفتار امام (ع ) پريشان شد و عرض كرد: دستور بفرماييد كه جعده به مسجد برود و با مردم نماز بگزارد.
حضرت فرمود: از قضاى الهى نمى توان گريخت . آن گاه كمربند خود را محكم بست و در حالى كه اين دو بيت را زمزمه مى كرد عازم مسجد شد.
اشدد حيازيمك للموت فان الموت لاقيكا
و لا تجزع من الموت اذا حل بواديكا(22)
]كمر خود را براى مرگ محكم ببند, زيرا مرگ تو را ملاقات خواهد كرد. و از مرگ , آن گاه كه به سوى تو درآيد, جزع و فرياد مكن
امام (ع ) وارد مسجد شد و به نماز ايستاد و تكبير افتتاح گفت و پس از قرائت به سجد رفت . در اين هنگام ابن ملجم در حالى كه فرياد مى زد: <لله الحكم لا لك يا على >با شمشيرزهر آلود ضربتى بر سر مبارك على (ع ) وارد آورد. از قضا اين ضربت بر محلى اصابت كرد كه سابقاً شمشير عمرو بن عبدود بر آن وارد شده بود (23) و فرق مبارك آن حضرت را تاپيشانى شكافت .
مرحوم شيخ طوسى در <امالى >حديث ديگرى از امام على بن موسى الرضا (ع ) از پدران گراميش از امام سجاد (ع ) نقل مى كند:
ابن ملجم در حالى كه على (ع ) در سجده بود, ضربتى بر فرق مبارك آن حضرت وارد ساخت (24
مفسرمعروف شيعه ابوالفتوح رازى در تفسير خود نقل مى كدن : على (ع ) در نخستين ركعت از نمازى كه ابن ملجم او را ضربت زد, يازده آيه از سورهء انبياء را تلاوت كرد.(25)
دانشمند معروف اهل تسنن سبط ابن جوزى مى نويسد: هنگامى كه امام در محراب قرار گرفت چند نفر به او حمله كردند و ابن ملجم ضربتى بر آن حضرت فرود آورد (26) وبلافاصله با همراهانش گريختند.
خون از سر على (ع ) در محراب جارى شد و محاسن شريفش را رنگين كرد. در اين حال آن حضرت فرمود: <فزت و رب الكعبة>: به خدا كعبه سوگند كه رستگار شدم . سپس اين آيه را تلاوت فرمود: <منه خلقناكم و فيها نعيدكم و منا نخرجكم تارة اخرى >(27).
على (ع ) وقتى ضربت خورد فرياد زد: او را بگيريد. مردم از پى ابن ملجم شتافتند و كسى به او نزديك نمى شد مگر آنكه او را با شمشير خود مى زد. پس قثم بن عباس پيش تاخت واو را بغل گرفت و به زمين كوبيد.
چون او را به نزد على (ع )آوردند, به او گفت : پسر ملجم ؟ گفت : آرى وقتى حضرت ضارب را شناخت به فرزندش حسن فرمود:
مواظب دشمنت باش , شكمش را سير و بندش را محكم كن . پس اگر مردم او را به من ملحق كن تا در نزد پروردگارم با او احتجاج كنم و اگر زده ماندم يا او را مى بخشم يا قصاص مى كنم .(28)
حسنين (ع ) به اتفاق بنى هاشم , على (ع ) را در گليم گذاشتند و به خانه بردندبار ديگر ابن ملجم را به نزد آن حضرت آوردند. اميرالمؤمنين (ع ) به او نگريست و فرمود: اگر من مردم او را بكشيد, چنان كه مرا كشته , و اگر سالم ماندم خواهم ديد كه رأى من دربارهء او چيست . فرزند مرادى گفت : من اين شمشير را به هزار درهم خريده ام و به هزار درهم ديگر زهرداده ام . پس اگر مرا خيانت كند حق تعالى او را هلاك گرداند(29)
در اين موقع ام كلثوم به او گفت : اى دشمن خدا, امير المؤمنين را كشتى ؟ آن ملعون گفت : اميرالمؤمنى را نكشته ام , بلكه پدر تو را كشته ام .
ام كلثوم گفت : اميدوارم كه آن حضرت از اين جراحت شفا يابد.
ابن ملجم باز با وقاحت گفت : مى بينم كه برايش گريان خواهى بود. والله كه من او را ضربتى زده ام كه اگر آن را در مياان اهل زمين قسمت كنند همه را هلاك كند.(30)
قدرى شير براى آن حضرت آوردند. كمى از آن شير را نوشيد و فرمود به زندانى خود نيز از اين شير بدهيد و او را اذيت نكنيد.
هنگامى كه اام (ع ) ضربت خورد پزشكان كوفه به بالين وى گرد آمدند. در بين آنان از همه ماهرتر اثير بن عمرو بود كه جراحات را معالجه مى كرد. وقتى او زخم را ديد دستور دادشش گوسفندى را كه هنوز گرم است براى او بياورند. سپس رگى از آن بيرون آورد و در محل ضربت قرار داد و آن گاه كه آن را بيرون آورد گفت : يا على وصيتهاى خود را بكن , زيرااين ضربت به مغز رسيده و معالجه موثر نيست . در اين هنگام امام (ع ) كاغذ و دواتى خواست و وصيت خود را خطاب به دو فرزندش حسن و حسين (ع ) نوشت .
اين وصيت , گرچه خطاب به حسنين (ع ) است ولى در حقيقت براى تمام بشر تا پايان عالم است . اين وصيت را عده اى از محدثان و مورخانى كه قبل از مرحوم سيد رضى و بعد ازاو مى زيسته اند با ذكر سند نقل كرده اند (31) البته اصل وصيت بيشتر از آن است كه مرحوم سيد رضى در نهج البلاغه آورده است . اينك قسمتى از آن را مى آوريم :
او صيكما بتقوى الله و ان لا تبغيا الدنيا و ان بغتكما و لا تاسفا على شىء منها زوى عنكما و قولا بالحق و اعملا للاجر و كونا للظالم خصماً و للمطلوم عوناً.
شما را به تقوا و ترس از خدا سفارش مى كنم و اينكه در پى دنيا نباشيد, گرچه دنيا به سراغ شما آيد و بر آنچه از دنيا از دست مى دهيد تأسف مخوريد سخن حق را بگوييد و براى اجر و پاداش (الهى ) كار كنيم و دشمن ظالم و ياور مظلوم باشيد.
اوصيكما و جميع ولدى و اهلى و من بلغه كتاب بتقوى الله و نظم امركم و صلاح ذات بينكم , فانى سمعت جدكم (ص ) يقول : <صلاح ذات البين الفضل من عامة الصلاة و الصيام >.
من , شما و تمام فرزندان و خاندانم و كسانى را كه اين وصيتنامه ام به آنان مى رسد به تقوى و ترس از خداوند و نظم امور خود و اصلاح ذات البين سفارش مى كنم , زيرا كه من از جدشما (ص ) شنيدم كه مى فرمود: اصلاح ميان مردم از يك سال نماز و روزه برتر است .
الله الله فى الايتام فلا تغبوا افواههم و لا يضيعوا بحضرتكم . و الله الله ى جيرانكم فانهم وصية نبيكم . ما زال يوصى بهم حتى ظننا انه سيورتهم .
خدا را خدا را در مورد يتيمان ; نكند كه گاهى سير و گاهى گرسته بمانند; نكند كه در حضور شما, در اثر عدم رسيدگى از بين بروند.
خدا را خدا را كه در مورد همسايگان خود خوشرفتارى كنيد, چرا كه آنان مورد توصيه و سفارش پيامبر شما هستند. وى همواره نسبت به همسايگان سفارش مى فرمود تا آنجا كه ماگمان برديم به زودى سهميه ات از ارث برايشان قرار خواهد داد.
والله الله فى القرآن لا يسبقكم بالعمل به غيركم . والله الله فى الصلاة فانها عمود دينكم . والله الله فى بيت ربكم لا تخلوه ما بقيتم فانه ان ترك لم تناظروا.
خداى را خدا را در توجه به قرآن ; نكند كه ديگران در عمل به آن از شما پيشى گيرند. خدا را خدا را در مورد نماز, كه ستون دين شماست . خدا را خدا را در مورد خانهء پروردگارتان ;تا آن هنگام كه زنده هستيد آن را خلى نگذاريد, كه اگر خالى گذارده شود مهلت داده نمى شويد و بلاى الهى شما را فرا مى گيرد.
و الله الله فى الجهاد باموالكم وانفسكم و السنتكم فى سبيل الله . و عليكم بالتواصل و التباذل و اياكم و التدابر و التقاطع . لا تتركوا الامر بالمعروف فى النهى عن المنكر فيولى عليكم شراركم ثم تدعون فلا يستجباب لكم .
خدا را خدا را در مورد جهاد با اموال و جانها و زبانهاى خويش در اره خدا. و بر شما لازم است كه پيوندهاى دوستى و محبت را محكم كنيد و بذل و بخشش را فراموش نكنيد و ازپشت كردن به هم و قطع رابطه بر حذر باشيد. امر به معروف و نهى از منكر را ترك مكنيد كه اشرار بر شما مسلط مى شوند و سپس هر چه دعا كنيد مستجاب نمى گردد.
سپس فرمود:
اى نوادگان عبدالمطلب , نكند كه شما بعد از شهادت من دست خود را از آستين بيرون آوريد و در خون مسلمانان فرو بريد و بگوييد امير مؤمنان كشته شد و اين بهانه اى براى خونريزى شود.
... الا لا تقتلن بى الاقاتلى . انظروا اذا انا مت من ضربته هذه فاضربوه ضربة بضربة, و لا تمثلوا بالرجل , فانى سمعت رسول الله (ص ) يقول : <اياكم و المثلة و لو بالكلب العقور>.(32)
آگاه باشيد كه به قصاص خون من تنها قاتلم را بايد بكشيد. بنگريد كه هرگاه من از اين ضربت جهان را بدرود گفتم او را تنها يك ضربت بزنيد تا ضربتى در برابر ضربتى باشد. و زنهاركه او را مثله نكنيد( گوش و بينى و اعضاى او را نبريد),كه من از رسول خدا شنيدم كه مى فرمود: <از مثله كردن بپرهيزيد, گرچه نسبت به سگ گزنده باشد>.
فرزندان امام (ع ) خامش نشسته بودند و در حالى كه غم و اندوه گلوى آنان را مى فشرد به سخنان دلپذير و جانپرور آن حضرت گوش فرا مى دادند. اما در پايان اين وصيت از هوش رفت وچون مجدداً چشمان خود را باز كرد فرمود: اى حسن , با تو سخنى چند دارم . امشب شب آخر عمر من است . چون درگشتم با دست خود مرا غسل بده و كفن كن و خودشخصاً مباشر اعمال كفن و دفن من باش و بر جنازهء من نماز بخوان و در تاريكى شب جنازهء مرا دور از شهر كوفه مخفيانه به خاك بسپار تا كسى از آن با خبر نشود.
على (ع ) دو روز زنده بود و در شب جمعهء نخستين روز از دههء آخر ماه رمضان ( شب بيست و يكم سال 40هجرى ) در سن 63سالگى بدرود حيات گفت : پسر گراميش امام حسن (ع ) او را با دست خود غسل داد و بر او نماز خواند در نماز هفت تكبير گفت و سپس فرمود: <اما آنهالا تكبر على احد بعده >يعنى : بدانيد كه پس از على (ع ) بر جنازه هيچكس هفت تكبير گفته نمى شود على (ع ) در كوفه د رجايى بنام <غرى >(نجف اشرف فعلى > فن شد. دوران خلافتش چهار سال و ده ماه بود (33)

در سوگ على (ع )

پس از شهادت امام (ع ) حسن بن على (ع ) به خطبه ايستاد و خدا را ستود و بر او ثنا گفت و بر پيامبر درود فرستاد و سپس گفت :
<الا انه قد مضى فى هذه الليلة رجل لم يدركه الاولون و لن يرى مثله الاخرون من كان يقاتل و جبرئيل عن يمينه و ميكائيل عن شماله و الله لقد توفى فى الليلة التى قبض فيها موسى بن عمران و رفع فيها عيسى بن مريم و انزل القرآن الا و انه ما خلف صفراء و لا بيضاء الا سبعمائة درهم فضلت من عطائه اراد ان يبتاع بها خادما لاهله >(34)
امشب مردى درگذشت كه پيشينيان به حقيقت او نرسيده اند و آيندگان هرگز مانند او را نخواهند ديد. كسى كه چون نبرد مى كرد جبرئيل در طرف راست و ميكائيل در طرف چپ او بودند. به خدا سوگند, در همان شبى وفات يافت كه موسى بن عمران درگذشت و عيسى به آسمان برده شد و قرآن نازل گرديد. بدانيد كه او زر و سيمى از خود برجا نگذاشت مگر هفتصد درم كه از مقررى او پس انداز شده بود و مى خواست با آن مبلغ براى خانواده اش خادمى بخرد.
سپس قعقاع بن زراره برخاست و گفت :
<رضوان الله عليك يا امير المؤمنين , فوالله لقد كانت حياتك مفتاح خير و لو ان الناس قبلوك لا كلوا من فوقهم و عن تحت ارجلهم و لكنهم غمطوا النعمة و آثروا الدنيا على الاخرة>(35)
رضوان خدا بر تو باد اى امير مؤمنان به خدا سوگند زندگيت كليد هر خير بود, و اگر مردم ترا مى پذيرفتند از بالاى سر و زيرپاى خود مى خوردند و نعمت خدا آنان را فرا مى گرفت ;ليكن اينان نعمت را ناسپاسى كردند و دنيا را بر آخرت برگزيدند.
ابوالاسود دوئلى ابيات زير را در رثاى على (ع ) سروده است :
])]الا ابلغ معاويه بن حب فلا قرت عيون الشامتينا
افى شهر الصيام فجعتمونا بخير الناس طرا اجمعينا؟
قتلتم خير من ركب المطايا و ذللها و من ركب السفينا
و من لبس النعال من حذاهاو من قرء المثانى و المبينا
اذا استقبلت وجه ابى حسين رايت النور فوق الناظرينا
لقد علمت قريش حيث كانت بانك خيرهم حسبا و دينا(36)
به معاوية بن حرب بگوييد كه چشمهاى شماتت كنندگان روشن مباد. آيا در ماه رمضان ما را به سوگ بهترين تمام مردم نشانديد؟ بهترين كسى را كشتيد كه بر دامها سوار شد و آنها رارام كرد, بترين كسى كه نعلين بپا كرد و بهترين كسى كه آيات مثانى و كتاب مبين را خواند. اگر به روى پدر حسين بنگرى فروغ او را مشاهد مى كنى كه بر فراز سر بينندگان پرتو انداخته است . اى على , قريش هركجا باشد دانسته است كه تو در حسب و دين بهترين آنان هستى .
از جمله كسانى كه دربارهء على (ع ) مرثيه گفته است صعصعة بن صوحان است كه در بلاغت و حاضر جوابى معروف بوده است . او چنين در سوگ اميرالمؤمنين (ع ) سخن گفت :
پدر و مادرم فداى تو باد اى امير مؤمنان و گوارا باد بر تو (كرامتهاى الهى ). همانا تو پاكيزه مولد و شكيبا و مجاهد بودى و به آنچه آرزو داشتى رسيدى و با خدا معاملهء پر سودى كردى و به سوى پروردگار خود شتافتى و او تو را با خوشى و نويد پذيرفت و فرشتگان بر تو گرد آمدند و در جوار مصطفى (ص ) ساكن شدى و خداوند تو را در جوار او قارر داد ومنزلتى مانند منزلت او به تو عطا كرد و از جام خود سيراب فرمود:
از خداى خود (كه پيروى از تو را بر مامنت نهاد و توفيق داد كه به روش تو عمل كنيم و دست دوستانت بوده و دشمن دشمنانت باشيم ) مسئلت مى كنيم كه ما را با تو محشورسازد,زيرا به مرتبه اى رسيدى كه پيش از تو كسى به آن نرسيد و مقامى را به دست آوردى كه پيش از تو كسى به دست نياورد. تو در راه خدا پيشاپيش پيامبر به بهترين صورت جهاد كردى و دين خدا را استوار كردى و سنت را محكم ساختى و فتنه را خاموش كرديب و اسلام به تو پايدار شد و دين به تو انتظام پذيرفت و مناقبى در تو گرد آمد كه در غير تو جمع نشده است . پيش از هر كسى دعوت پيامبر (ص ) را اجابت كردى و پيروى او را بر هر چيز ديگر مقدم داشتى و به يارى او پيشقدم شدى و با جان خود در راه خدا فداكارى كردى وشمشير خود را براى يارى او از نيام بركشيدى . هر ستمكار سرسختى به وسيلهء تو شكست خورد و هر كافرى به دست تو خوار ش . كفر و شرك و ستم با دست تو بركنده شدند وگمراهان و سركشان را هلاك كردى . پس گوارا باد بر تو اى اميرالمؤمنين آنچه را كه خداوند از اين مناقب و فضائل بر تو ارزانى داشت . نزديكترين مردم به پيامبر بودى و قبل از همه ايمان آوردى و در علم و فهم از همه برتر و در يقين كاملتر و از همه شجاعتر و دليرتر و سوابق تو در اسلام از همه بيشتر است .
پس خداوند ما را از اجر تو محروم نسازد, زيرا تو كليد خيرات بودى و در بديها را به روى ما بستى . اما با شهادت تو درهاى بدى به روى ما باز شد و درهاى خير بسته گرديد. اگرمردم سخنان تو را مى شنيدند خيرات از بالا سر و از پايين پاى آنان روان مى شد, ولى افسوس كه دنيا را بر آخرت ترجيح دادند.
خوارج و ديگر دشمنان اسلام از اين جنايت هولناك ابن ملجم خوشحال بودند و از اقدام وى تمجيد مى كردند. يكى از خوارج به نام عمران بن حطان وقاشى دربارهء ابن قثم گفته است :
يا ضربة من تقى ما اراد بهاالا ليبلغ من ذى العرش رضواناً
انى لا ذكره يوما فاحسبه اوفى البرية عندالله ميزاناً
چه ضربتى از پرهيزگارى كه جز رسيدن به رضوان الهى از آن قصدى نداشت . من وقتى او را به ياد مى آورم تصور مى كنم كه نزد خداوند كفهء ترازويش از همه سنگينتر است .
و قاضى ابو طيب طاهر بن عبدالله شافعى در پاسخ او چنين سروده است :
يا ضربة من شقى ما اراد بهاالا ليهدم للا سلام اركاناً
انى لا ذكره يوما فالعنه دنيا و العن عمراناً و حطاناً
عليه ثم عليه الدهر متصلاً لعائن الله اسراراً و اعلاناً
فانتما من كلاب النار جاءبه نص الشريعة برهاناً و تبياناً(37)
چه ضربتى از تبهكارى كه جز ويران كردن پايه هاى دين از آن قصدى نداشت . من روزى كه او را به ياد مى آورم يك دنيا به عمران و حطان لعن مى كنم . بر او باد پيوسته لعنتهاى خداوندى در آشكار و نهان , و شما از سگهاى دوزخ هستيد كه نص شريعت بر آن شاهد و گواه است .
بدين طريق شعله هى پر فروغ حيات انسان والايى كه در كعبه زاده شد و در مسجد به شهادت رسيد خاموش شد. انسانى كه , پس از رسول اكرم (ص ), جهان براى او همتايى نديده و نخواهد ديد. نه در جهاد و ايثار براى او نظيرى بود, نه در علم و آگاهى از اسرار هستى , نه در ديگر فضائل , تا آنجا كه وجود شريفش مجموعه اى از اضداد بود كه هرگز در شخصى گرد نمى آيند:
جمعت فى صفاتك الاضداد فلهذا عزت لك الانداد
زاهد حاكم حليم شجاع قاتك ناسك فقير جواد
در تو صفات گوناگون گرد آمده اند و از اين رو براى تو همتايى نمى توان يافت . تو همتايى نمى توان يافت . تو انشانس وارسته و سياستمدار و بردبار و شجاع و عابد و جرىء وتهيدست و سخاوتمند و ايثارگر هستى .
نگارنده در همين جا دامن سخن را, با كمال شرمندگى , كوتاه مى كند و مى داند كه نتوانسته است حتى نيمرخى ناقص از چهرهء ملكوتى و ممتاز اميرالمؤمنين امام على (ع ) را ترسيم كند. اما خوشحال است كه به وظيفه خود عمل كرده و با در درست داشتن يك بسته نخ بى ارزش در عداد خريداران يوسف در آمده است , شايد كه رويزى مشمول شفاعت اوگردد.

جعفر سبحانى قم ، مؤسسه امام صادق (ع )،10خرداد 1367ه. ش ،برابر با 15شوّال 1408ه ق

(فروغ ولايت , آية الله جعفر سبحاني, ص 786 - 768)