، تصوف در حقیقت، مخلوطی از تفکرات فرقه ها و ادیان مختلف اعم از بودایی، میترایی، زردشتی، مانوی، تائو، مسیحی، برهمایی، یهود و اسلام است. مسایلی همچون: فقر، خرقه پوشی، ریاضتهای طولانی، از آداب هندوهاست.[۱] تشرف را از آیین میترا گرفتند. آیین میترا همان مهرپرستی ایران باستان است. میترا، یعنی خورشید.[۲] غسل اسلام گنابادیها، از غسل تعمید مسیحیها اخذ شده است. پرسه و گدایی صوفی مبتدی، از آیین برهمایی گرفته شده است.[۳]عین قول و عقیده صوفیها در مورد ذکر، در آیین زردشت آمده که باید پیکر پیر را بدل گیرند و چنان داند که حاضر و ناظر است و از فکر پیر غایب نگردد.[۴] چنانکه ملا علی گنابادی، فرزند ملا سلطان مشهور به نور علی شاه ثانی میگوید: مقلد ناچار است که در وقت عبادت مرشد را در نظر آورد.[۵]
صاحب استوارنامه میگوید: صحت اعمال و عبادات و معارف موقوف است به اجازه قطب، والا باطل است و قبول خدا نیست، هر چند با خلوص نیت باشد؛ زیرا معنای خالص بودن نیت خلوص للقطب است و کسی راهی به خلوص لله ندارد، مگر از راه قطب. ولایت، یعنی بیعت با ولیّ امر که به واسطه آن، صورت قطب وارد قلب میشود.[۶] عُشرِیِّه نیز که در فرقه نعمت اللهی گنابادی جریان دارد و جانشین خمس وزکات است، از آیین مسیح و یهود اخذ شده است.[۷]
دوره های مختلف تصوف: مرحله تأسیس
این مرحله بعد از جریان سقیفه با مقدمه حسن بصری شروع میشود و تا زمان ابوهاشم کوفی ادامه دارد. بزرگان این گروه سفیان ثوری و ابو هاشم کوفی است که مرحله رشد و دست به عصا راه رفتن این جریان است.
جوانه زدن تصوف
از چهره های مشهور این دوره شفیق بلخی (وفات ۱۹۴ ق)، رابعه عدویه (وفات ۱۸۵ ق) و حارث محاسبی (وفات ۱۹۰ تا ۱۹۵ ق) میباشد. در این دوره کم کم مبانی عارفانه وارد تصوف شد، مانند عشق که توسط رابعه عدویه گسترش یافت.
مرحله رشد و رواج تصوف
این مرحله تقریباً در قرن سوم جریان یافته است. از چهرههای معروف این دوره که تصوف را رشد دادند، بایزید بسطامی، جنید بغدادی، سهل تستری، منصور حلاج و شبلی بودند و در این مرحله مفاهیمی همچون شطحیات وتقدیس شیطان وارد تصوف شد.
مرحله نظم و کمال
اوایل قرن چهارم را باید شروع مرحله چهارم تصوف دانست. کل آبادی و سراج از مشاهیر این دوره هستند. تصوف در این مرحله صورت مکتوب می یابد و اوّلین کتابها در این دوره به رشته تحریر در می آید، مانند: الرعایة لحقوق الله که نویسنده اش مجهول است و اللمع سرّاج طوسی که متوفای ۳۸۰ ق است.
مرحله شرح و تعلیم
این مرحله مربوط به قرنهای پنجم تا نهم است که از بهترین قرنهای رشد و شکوفایی برای تصوف محسوب میشود. در این دوره سیر و سلوک فرقهای شروع شد و فرقه های بسیاری شکل گرفت. از چهرههای تأثیرگذار این مرحله، سیف فرقانی، داود قیصری، عبد الرحمن جامی، لاهیجی، عطار نیشابوری، شبستری و مولوی را میتوان نام برد. در این دوره، تصوف نظری مدوّن شد و در حیطه عمل گسترش بسیاری یافت.
ایجاد خانقاه
در قرن چهارم واقعهای بهوقوع پیوست که نقطه عطف برای تصوف بود و آن ایجاد اوّلین خانقاه است. واژه خانقاه بهصورتهای مختلف خوانده و نوشته میشود. بیشتر تلفظ ها عبارتاند از: خانگاه، خوانقاه، خانه گاه، خانجاه، خانقه، خانگه. این واژه، ۳۳ نوع نوشتاری دارد. برای «خان» معانی گوناگونی در نظر گرفته اند که عبارتاند از:
- خان > کاروانسرا
- خان > معبد و پرستشگاه
ز یزدان چو شاه آرزو یافت
ز دریا سوی خان آذر شتافت
- خوان > سفره
چنان پهن خوان کرم گسترد
سیمرغ در قاف حسرت خورد
- خان > حاکم
«گاه» هم به چند معنا آمده است:
- گاه > سریر و تخت پادشاهی
- گاه > زمان و هنگام
- گاه > جا و مکان
خانقاه را بیشتر به معنای معبد و پرستشگاه و سفره دانسته اند و اوّلین خانقاه به شهادت خود صوفیه در قرن چهارم هجری توسط امیری مسیحی در رمله شام برای صوفیان ساخته شد.
می نویسند: امیری ترسا به شکار رفته بود که در راه دو تن از این طایفه را دید که فرا هم رسیدند و دست در آغوش یکدیگر کردند و بنشستند و آنچه داشتند از خوردنی پیش نهادند و به خوردنی. آنگاه برفتند. امیر ترسا را معامله و همانجا الفت ایشان با یکدیگر خوش آمد. یکی از ایشان را طلب کرد و پرسید: آن کی بود؟ گفت: ندانم. گفت: از کجا بود؟ گفت: ندانم. گفت: تو را چه بود؟ گفت: هیچ چیز. امیر گفت: پس این چه الفت بود که شما را با یکدیگر بود؟ درویش گفت: این ما را طریقت است. گفت: شما را جایی هست که آنجا فراهم آیید؟ گفت: نی. گفت: پس من برای شما جایی سازم تا با یکدیگر آنجا فراهم آیید. پس آن خانقاه به رمله بساخت![۸]
اندک اندک صوفیان هر کجا رفتند، خانقاهی ساختند و اینگونه مساجد ترک شد و موقوفات برای خانقاهها معین نمودند و آدابی بنا نهادند؛ حتی برای ورود به خانقاه آداب ورسوم خاصی ساختند و برای هر خانقاه یک متولی بهنام شیخ درست کردند.[۹] مستر همفر، جاسوس انگلیس در کشورهای اسلامی، در خاطرات خود برنامه دولت انگلستان را در مورد اسلام اینگونه بیان میکند: گسترش همه جانبه خانقاه های دراویش، تکثیر و انتشار رساله ها و کتابهایی که مردم عوام را به روی گرداندن از دنیا و مافیها وگوشه گیری سوق میدهد، مانند مثنوی مولوی و احیاء العلوم غزالی.[۱۰]
اگر مسجد پایگاه رسمی اسلام است، در مقابل، خانقاه همیشه پایگاه مخالفان اسلام و کانون توطئه علیه اسلام بوده است. ارزش مسجد در اسلام بسیار زیاد است؛ زیرا مهمترین کانون تربیت اسلامی میباشد. پیامبر گرامی اسلام(۷) فرمودند: «رفت وآمد به مساجد رحمت است و خودداری از رفتن به مساجد نفاق است».[۱۱] در روایتی دیگر میفرمایند: «مساجد خانه های افراد با تقوا می باشد».[۱۲]
همچنین حضرت علی (ع) میفرمایند: «مساجد بهترین قطعات زمین هستند و ارزشمندترین انسانها در پیشگاه با عظمت خداوند کسی است که نخستین شخص در رفتن به مسجد و آخرین نفر در بیرون آمدن از آن بوده باشد».[۱۳]
پرسش ما از متصوفه این است که چرا خانه های خدا را رها کرده و در خانقاه ها سکونت گزیدهاید؟ و چرا در بین صفوف مسلمانان تفرقه ایجاد میکنید؟
البته برخی فرقه های صوفیه به دلیل ترس از مردم، اسم خانقاه های خود را به حسینیه تغییر دادهاند؛ اما برنامه های همیشگی خود را انجام میدهند.
پی نوشت:
[۱] . ماللهند، ج۱، ص۲۵.
[۲] . آیین میترا، ص ۲۷.
[۳] . ماللهند، ج ۲، ص ۴۵۳.
[۴] . ریاض السیاحة، ص ۱۸۱.
[۵] . صالحیه، ص ۳۳۴.
[۶] استوارنامه، ص ۱۳۲.
[۷] . انجیل متی، باب ۲۳، ش ۲۳.
[۸] . نفحات الانس، ص۳۱؛ طرایق الحقایق، ج۱، ص۸۰.
[۹] . سفرنامه ابن بطوطه، ص۲۶.
[۱۰] . خاطرات مستر همفر،ص ۶۵.
[۱۱] . کنزالعمال، ص۵۷۰.
[۱۲] . جامع الاحادیث شیعه، ج ۴، ص ۴۳۷.
[۱۳] . سفینه البحار، ج ۱، ص۶۰۰.
پایگاه فرق، ادیان و مذاهب
