قنات

قنات اختراع ايرانيان است و دهها قرن هم قدمت دارد . در حالی که چينيها فن حفر قنات را تازه حدود ۲۰۰ سال پس از ايرانيان آموخته‌اند.اجداد ما آبهای شيرين دامنه کوهستان را با کمک فن قنات‌سازی که روش ابداعی خودشان بوده به حاشيه کويرها برده‌اند.
با همان روش بسيار ابتدايی و مصالح ابتدايی‌تر (کولهای [تالاب] سفالين). قناتها علاوه بر انتقال آب شيرين به دشتها و حاشيه کويرها می‌توانند با توجه به لايه‌های زمين‌شناسی کشور، در زه‌کشی و انتقال آب شور و دور کردن اين آبها از مجاورت سفره‌های آب شيرين زيرزمينی مورد استفاده قرار گيرند.

گوبلو، دانشمند فرانسوی حدود بيست سال در ايران اقامت داشته و در زمينه آب در ايران کار کرده است، موضوع مطالعه خود را قنات انتخاب می‌کند و با سفرهای متعدد به مناطق مختلف جهان و با استفاده از ۵۳۴ منبع علمی، تحقيقی کتاب يا تز دکترای خود را تحت عنوان »قنات فنی برای ستيابی به آب در ايران» می‌نويسد: »قنات اختراع ايرانيان است و دهها قرن هم قدمت دارد .در حالی که چينيها فن حفر قنات را تازه حدود ۲۰۰ سال پس از ايرانيان آموخته‌اند. همه چيز دال بر آن است که نخستين قناتها در محدوده فرهنگی ايران ظاهر شده‌اند. حال بايد ديد که قنات چگونه ابداع شده است».

گوبلو معتقد است که قنات، ابتدا يک فن آبياری نبوده، بلکه به طور کامل از تکنيک معدن نشأت گرفته و منظور از احداث آن جمع‌آوری آبهای زيرزمينی مزاحم (زه آبها) به هنگام حفر معادن بوده است…. ترديدی نيست که در گستره فرهنگی ايران، از معادن «مس» و احتمالاً «روی» موجود در کوههای زاگرس، در جريان هزاره دوم قبل از ميلاد مسيح بهره‌برداری شده است.

يکی از موانع اصلی در پيشرفت کار معدنچيان، وجود آب بوده و هست. تا قبل از اختراع پمپهای مجهز معدنچيان برای خارج کردن آبها از معدن، تنها يک راه داشتند و آن اينکه اگر شيب زمينی اجازه می‌داد، دالانهايی برای خارج کردن آبهای مزاحم به فضای ازاد بيرون از معدن حفر می‌کردند که آب بدون استفاده از هيچ نيروی فنی، از دل معدن به خارج جاری می‌شد.

گوبلو معتقد است که ايرانيان نخستين که به کار کشاورزی اشتغال داشته‌اند، چون آب رودها، چشمه‌ها و غيره را مردمان بومی آسيا اشغال کرده و با آن کشاورزی می‌کردند، سعی کرده‌اند، با ساکنان بومی درگيری نداشته باشند و لذا از هر منبع آبی ديگر کشور استفاده کنند و ترجيح داده‌اند در جاهايی اقامت و کشاورزی کنند که هنوز کسی در آنجا وچود نداشته است. در اين اثنا، در بعضی نقاط جويهايی را ديدند که آب در آن جاری است و اين آبها تقريباً ثابت و دائمی نيز می‌باشد.

آب اين جويها از دهليز يا مجراهای ايجادشده برای معادن خارج می‌شود. به احتمال زياد، گروههای کوچکی از کشاورزان تازه وارد يا ايرانيان نخستين، در اين کوهپايه‌ها برای استفاده از اين آبها سکنی گزيدند و اين کوهپايه‌ها بهترين نقاط برای احداث قنات بوده است. ايرانيان اوليه (تازه واردين به فلات ايران) از فن تخليه آب معدنچيان “آکادی“ی که ابتدا مورد استفاده تنها معدنی داشته است، وسيله‌ای بنيادی برای رفع نياز خود به آب در فعاليتهای کشاورزی به وجود آوردند. به احتمال قوی ابتدا کشاورزان از معدنچيان می‌خواستند که جويها يا منابع آبی ديگری از اين نوع در خارج از معدن بر آنها حفر کنند.

حال بايد ديد از چه زمانی دلايل قاطع بر وجود قنات، موجود است و اين تکنيک طی قرنها در حوزه فرهنگی ايران، يعنی مهد نخستين خود به چه مرحله‌ای از رشد رسيده و به ديگر مناطق جهان صادر شده است.

قنات در افسانه‌های ايرانی
مشهورترين افسانه‌های قديمی ايران که فردوسی در شاهنامه به نظم آورده است و به نظر می‌رسد با افسانه‌هايی از يک قرن جلوتر به زبان عربی از سوی ابوجعفر طبری ايرانی (که در دربار بغداد می‌زيسته) نوشته شده منبع الهام مشترکی داشته‌اند. اين افسانه‌ها يک سلسله ابداعات تکنيکی و ازجمله بهره‌برداری از معادن و کانالهای آب ضروری برای کشاورزی را به هوشنگ، از نخستين پادشاهان سلسله اسطوره‌ای پيشداديان نسبت می‌دهد.

قنات در امپراطوری هخامنشی
شهر راگس يا راجس (ری) در چند کيلومتری شهر ری کنونی يکی از پر جمعيت‌ترين شهرها در امپراطوری هخامنشی بود. و شهرهای ديگر مانند اکباتان (همدان) و پاساگارد همگی با استفاده از سيستم قنات توانستند آب خود را تأمين کنند و به حيات خود ادامه دهند. در حال حاضر عميق‌ترين قنات ايران، قنات قصبه گناباد است با حدود ۳۴۰ متر عمق، مادر چاه آن، طولانی‌ترين قنات درمنطقه يزد است با طول ۱۰۰ کيلومتر قنات قصبه گناباد پيشينه تاريخی ۲۵۰۰ ساله دارد و بيش از دو هزار هکتار از اراضی کشاورزان اين شهرستان را به صورت سنتی آبياری می‌کند و پر آب‌ترين قنات ايران، قنات اکبرآباد فسا است و قديمی‌ترين قنات ايران، قنات ابراهيم‌آباد اراک می‌باشد و عجيب‌ترين قنات ايران، قنات دو طبقه مون اردستان است که حدود ۸۰۰ سال پيش احداث شده است. يکی ديگر از قناتهای جالب و قديمی ايران قنات کيش می‌باشد که در سال ۱۳۷۱ کشف شد.

قنات دو هزار ساله کيش با شهر زيرزمينی ساخته شده در آن از مکانهای ديدنی کيش است. در مسير اين قنات، چاههايی به چشم می‌خورد که در گذشته برای لايروبی قنات حفرشده بود.تاکنون ۲۰۰حلقه از اين چاههادر مسير قنات شناسايی شده است که فاصله هر کدام از يکديگربه ۱۴ تا ۱۶ متر ميرسد.سقف قنات را لايه های مرجانی به ضخامت ۲ تا ۱۵ مترو لايه های زيرين قنات را خاک نفوذناپذير مارنی تشکيل می‌دهد که اين خاصيت باعث شده است تا آب باران پس از نفوذ از لايه‌های مرجانی در عمق نفوذناپذير زمين تشکيل سفره‌های آب زيرزمينی را بدهد.

چهار کيلومتر از مسير اين قنات تاکنون حفاری و لايروبی شده است و هم اکنون در عمق ۱۵ متری اين قنات شهری زيرزمينی با کاربری سياحتی و تجاری در حال ساخت و تکميل است.

ویژگی های قنات های ایران

دسترسی به آب‏های زیرزمینی و شیوه‏ی انتقال سنتی‏ آب‏ها به سطح زمین و بهره‏گیری از آنها خود شگفتی عمومی‏ قنات‏هاست ولی استادکاران مقنی جهت ساخت،حفر گمانه‏های مادر چاه،ترازکشی مقدماتی مسیر،حفر کوره، اندازه‏گیری تراز شیب،برطرف کردن موانع حفر،دویل زنی، بوکن،سدبندی‏های زیرزمینی و…از شگفتی‏های نوادر قنات‏ است که در اینجا به صورت فشرده به آنها پرداخته می‏شود.

قنات‏های ایران:

براساس آخرین آمار رسمی(1377)در پهنه ایران‏ 164/32 قنات با آبدهی سالیانه 000/000/823/9 متر مکعب آب فعال‏اند،حدود 7/77%این قنات‏ها در قلمرو شرقی ایران حفر شده‏اند که پهنه آن کمتر از 300 میلی‏متر باران دریافت‏ می‏دارند و 3/22%بقیه در قلمرو غربی ایران شمارش شده‏اند که از حدود 300 تا بیش از 1000 میلی‏متر،باران آن را محاسبه می‏کنند.کم‏بارانی در شرق ایران سبب شده که قسمت اعظم آن به صورت پهنه وسیعی از کویر درآید و در هاله‏های آن میله‏های قنات چون خط زنجیری از فضا به طور مشخص مشاهده شود.برای شناخت این قنات‏های اعجاب‏انگیز،برخی‏ از قنات‏های این هاله را مورد مطالعه قرار می‏دهیم.

موقعیت قنات‏های اعجاب‏ انگیز حاشیه کویر

اگر شهر کاشان را مرکز پژوهش در مورد قنات‏های شگفت‏آور قرار دهیم و حدود 160 کیلومتر شعاع دایره آن را مورد بررسی قرار دهیم‏ به شگفتی‏هایی در قناعت‏های پهنه مذکور برمی‏خوریم.قناعت‏های کهن‏ هزار ساله اطراف اراک،قناعت دو طبقه اردستان،قنات‏های ابو زید آباد و تلک‏ آباد کاشان با سدهای زیرزمینی،قنات کهن وزوان میمه با سد زیرزمینی‏ و…هرکدام به گونه‏ای اعجاب‏ انگیزند.

مراحل احداث قنات:

اصولا برای احداث قنات،مقنیان مراحل چهارگانه‏ای را پشت سر گذارده تا در مرحله پنچم آب را در کوره قنات به جریان اندازند.این مراحل‏ به ترتیب زمانی انجام عبارتند از:
در جست‏وجوی محل گمانه و یافتن محل موردنظر
حفر مادر چاه و چاه‏های گمانه
ترازکشی مقدماتی
راستی دیدن و حفر میله‏ها و کوره قنات
پایان حفاری و جاری شدن آب در کوره
آنچه می‏توان از آفرینش شگفتی‏ها و نبوغ ذکر نمود انجام مراحل‏ سوم و چهارم است که در پاره‏ای از قنات‏ها ابداع خارق العاده‏ای است که‏ در زیر،گوشه‏هایی از آن را که به کالبد و پیکره قنات مربوط می‏شود به‏ اختصار بیان می‏کنیم.

ترازکشی

ترازکشی یعنی سنجش اختلاف ارتفاع سطح ایستایی آب در مادر چاه‏ تا سطح افقی در زمین محل روستایی موردنظر و محاسبه این اختلاف‏ ارتفاع با سطح زیر کشت روستای مذکور.برای محاسبه فاصله مذکور را به چندین«بیله»(تخته زمین)تقسیم نموده و شیب درون هر تخته را حسب «طناب‏ کشی» و«قد انسان»مشخصی از نظر طول و ارتفاع‏ محاسبه می‏کنند.
در این حالت استاد کار مقنی(مقنی باشی)به شخصی در راستای کوره‏ قناتی که بایستی حفر شود دستور حرکت داده و در نقطه معینی از طرف‏ مادر چاه به سمت مظهر،فرمان ایستادن می‏دهد.(به فاصله‏ای که خط تراز چشم استاد کار با سطح شانه‏های فرد ایستاده در یک راستا و در فاصله‏ دید یکدیگر قرار گرفته باشند.)در این حالت فاصله بین استاد کار مقنی و شخص مذکور که در یک راستای مستقیم قرار دارند ریسمان‏کشی شده، فاصله و اندازه قد شخص موردنظر به شیوه‏ای ثبت می‏گردد.این عمل در هر قطعه زمین(بیله)چندین بار انجام گرفته و از جمع آن فاصله بین‏ مادر چاه و زمین‏های موردنظر روستا مشخص و سطح ایستایی آب با سطح‏ عمومی زمین‏ها نیز معین می‏گردد.با در نظر گرفتن درصد کمی شیب‏ زمین جهت حرکت آب،بایستی به مزارع سوار شود وگرنه در انتخاب‏ گمانه در مادر چاه تجدید نظر به عمل می‏آید.
نمودارهای کروکی هندسی زیر شیوه اندازه‏گیری ترازکشی را مشخص می‏دارد.

ترازکشی مقدماتی

اندازه قد انسان از سطح تا کف پا،5/1 متر
اندازه 6 قد انسان*5/1 متر 9 متر AB
AC برابر است با عمق مادر چاه‏

قنات ابراهیم آباد اراک:

در میانه راه شهر قم به شهر اراک روستایی به نام ابراهیم آباد واقع‏ است که تنها قنات آن دارای تاریخ بیش از یک هزار سال است.مادر چاه‏ این قنات مخروطی شکل است زیرا قطر دهانه میله آن حدود یک متر و قطر محل اتصال میله به کوره به حدود 10 حلقه می‏رسد.میله‏های بعدی‏ پس از مادر چاه که تعداد آنها به 40 حلقه می‏رسد هرکدام حدود 100 متر عمق دارند و مادر چاه نیز دارای عمقی حدود 110 ذرع می‏باشد..
-عمق مادر چاه حدود 110 ذرع برابر با 114 متر
-عمق 40 میله پس از مادر چاه،هر یک 100 ذرع،مشهور به‏ چاه‏های 100 منی
-مزد لایروبی هر حلقه از 40 میله در هر بار،100 من گندم(300 کیلوگرم)
قنات‏های مذکور دارای 18 کیلومتر طول 615 میله در طول مسیر و آب قنات در هر کشتمان حدود 96 هکتار زمین را به زیر کشت‏ می‏برد.
AB و A’B’ دو تخته‏ای می‏باشند به شکل افقی در دهانه چاه قرار داده شده‏اند، OO’ وسط دو تخته می‏باشد که ریسمانی آن دو را به هم‏ وصل می‏کند،دو ریسمان OO2 و OO1 با زاویه قائمه وسط تخته‏ها را به بستر کوه در همان راستا متصل و محکم می‏نمایند.از طرفین هر تخته‏ دو ریسمان شاقولدار،روی هم چهار ریسمان شاقولدار می‏آویزند تا سر شاقول‏ها در وسط کوره معلق و بدون حرکت بماند،سر شاقول‏ها را در دو میله محل O1 و O’1 در روی ریسمان مشخص می‏کنند.ریسمان‏ دیگری عمود بر ریسمان OO2 و O’O’2 از دو کوره در راستای‏ سر شاقول‏ها به سمت یکدیگر با زاویه‏های 90 درجه جهت طناب راستا که‏ O1C و O’1C’ باشد مشخص نموده و دو نفر استاد کار به حفر میله از دو طرف آنقدر ادامه می‏دهند تا به هم برسند.البته در ضمن کار با اندازه‏گیری جهت راستای شاقول‏ها و ضربات تریک از خطای خود جلوگیری می‏نمایند.(تریک ضربه‏ای است محکم که مقنی با کلنگ به‏ وسط دهانه کوره(پیشکار)وارد آورده و مقنی دیگر در کوره میله قابل صدا را تشخیص داده و بدان پاسخ می‏دهد).
از سال 1318 تا 1378(به مدت 60 سال)فقط دو نفر از محلیان با تهور توانسته‏اند به درون مادر چاه بروند،یکی از آنها یک مقنی محلی و دیگری از مالکین همان روستا بوده است ولی درون میله‏های صد منی‏ بسیاری رفته‏اند.طنابی که این افراد را به قعر چاه برده طناب ضخیم و محکمی بوده است که بیش از 100 متر طول و بیش از 100 من وزن(یک‏ خروار،300 کیلوگرم)داشته و از روستا بار یک الاغ قوی هیکل چالاک‏ کرده و به محل برده‏اند.
افرادی که به درون چاه‏های 100 منی رفته‏اند خبرمی‏دهند که انتهای‏ میله چاه‏ها در سنگ حفر شده است و دیواره‏ها همه آب‏زا می‏باشند و در مورد مادر چاه اظهار می‏دارند که دیواره‏ها آبزاست و با صدای عجیبی به قعر چاه ریزش می‏کند.ترس از این‏ چاه به خاطر مخروطی شکل بودن آن است که مقنیان‏ درون آن بدون دسترسی به دیواره‏ها فقط معلق‏اند و جز صداهای وحشتناک آب و تاریکی چیزی مشاهده‏ نمی‏کنند.محلیان مجموعه این چهل میله پس از مادر چاه را چاه‏های«سرزا»می‏نامند.
البته مادر چاه قنات ابراهیم آباد اراک عمیق‏ترین‏ مادر چاه در ایران نیست بلکه عمیق‏ترین مادر چاه قنات‏ بیدخت گناباد خراسان می‏دانند که عموما عمق آن را حدود 300 متر نوشته‏اند ولی یک مجله رسمی در شال‏ 1330 نوشت که،عمق مادر چاه قنات بیدخت گناباد 350 متر است.
یکی دیگر از ویژگی‏های خاص قنات،زندگی‏ مقنیان در اطاق‏های حفر مانندی است که در عمق‏ زمین در کنار بستر کوره قنات حفر و در دل زمین‏ می‏کندند و درون آن زندگی موقتی داشتند،این‏ جایگاهها در یزد به«بوکن»و در میمه اصفهان به‏ «مرد خانه»شهرت داشته‏ اند.

بوکن

بوکن سرپناهی است اطاق مانند در عمق زمین که‏ در گذشته نه چندان دور،محل سکونت و خورد و خوراک‏ مقنیان یزدی بود که در احداث قناتی در دل کویر مشارکت‏ داشتند زیرا در قلمرو یزد طول برخی از قناتها از ده‏ها کیلومتر نیز تجاوز می‏نمود ازاین‏رو قبل از عمومیت یافتن وسایل نقلیه چرخدار موتوری رفت‏ و آمد روزانه در سرما و گرمای کویری در این مسیر ناممکن بود.بنابراین‏ مقنیان مجبور بودند که به خاطر شغل خود مدتی از خانه و کاشانه دست‏ کشیده و در دل بیابان‏های کویری اطراف یزد در محل احداث قنات مسکن‏ موقتی ایجاد کنند.این سکونت گاه‏ها در نزد سکنه یزد به خصوص مقنی‏ها به«بوکن»معروف بوده است،مقنیان بوکن را در دل زمین حفر می‏کردند و هنوز مقنیانی که خود در این بوکن‏ها زندگی می‏کرده‏اند حیات دارند.
معمولا مقنیان در هر سه کیلومتری که در کوره قنات پیش می‏رفتند و میله‏های مربوط به کوره قنات را مرتبط می‏کردند،بوکن جدیدی در کنار و یا در درون میله چاه احداث می‏کردند تا از زمان رفت‏وآمد آنها کاسته شده‏ و بر کار خود مسلط باشند ولی از هنگامی که وسائل نقلیه چرخدار عمومیت‏ یافت و وارد زندگی مقنیان شد،بوکن‏نشینی نیز ضرورت خود را از دست داد.
شیوه حفر بدین شکل بود که ابتدا در کنار میله قنات در سطح زمین‏ به حفر راهرویی شیب‏دار پرداخته،سپس در انتهای آن اقدام به کندن‏ اطاقی در عمق زمین می‏نمودند.گاهی با چندین پله به عمق زمین راه‏ یافته و در انتهای آن در کنار راهرویی سه اطاق در دل زمین حفر می‏کردند که در ورودی همه آنها به راهروی اصلی مربوط می‏شد.سه اطاق مذکور بدین شرح بود:
-اطاق خواب،استراحت و خوراک
-کلنگ‏ کش‏ خانه
-آشپزخانه
بر روی هرکدام از سه اطاق مذکور هواکشی حفر می‏کردند تا هوای‏ مطبوع سطح زمین را به اطاق‏های مذکور برساند،بوکن‏ها دارای شکل و اندازه‏های مختلفی بودند که در زیر به دو نمونه از آن اشاره می‏شود.
نقاط A.B.C.D.E و…حفره‏هایی است دست‏ساز که مقنیان به‏ هنگام خواب سرشان را درون آنها گذارده و بدنشان در روی زمین اطاق‏ خواب قرار می‏گرفت.
-ارتفاع اطاق بوکن را کوتاه‏تر از قد انسان می‏گرفتند و معتقد بودند که‏ پهنا و ارتفاع زیاد امکان ریزش دارد.
-در برخی بوکن‏ها،برای رفع نقصیه ریزش،ستونی از زمین را در وسط اطاق به حال طبیعی خود باقی گذارده و نمی‏کندند.
-محلیان نوشته‏اند که حدود اندازه اطاق خواب 5/1*4 متر است ولی‏ در بوکن‏های مختلف اندازه‏ها همانند نیست.
-راهروی عمومی توسط پله‏هایی به سطح زمین مرتبط می‏شد و (به تصویر صفحه مراجعه شود) برشی از یک مردخانه‏ آشپزخانه،کلنگ‏کش‏خانه و اطاق خواب توسط هواکش‏هایی چاه مانند،به‏ سطح زمین راه داشتند.
مرد خانه نوع دیگری از بوکن است که میله قنات در وسط جایگاه‏ خواب قرار دارد،حدود اندازه‏ها و شکل در تصویر مشخص شده است.
دبیل

دبیل عبارتند است از:حفر راستای میله از کف کوره و حفر واژگون‏ میله از عمق به سطح زمین.روش بدین صورت است که گاهی در حفر میله‏ای از قنات با پایین رفتن چند متری در راستای میله به یک سفره آبی‏ زیرزمینی برخورد می‏کنند که ادامه حفاری درون سفره‏ی آبی ناممکن‏ می‏شود.مقنیان ورزیده ادامه کار را رها نمی‏کنند بلکه با ریسمان‏کشی و محاسبه دقیق از درون‏ کوره،راستای میله نیمه کاره را شناسایی، اندازه‏گیری و حفر میله را از پایین به بالا آغاز می‏کنند تا به سفره آبی برسند.
با مشاهده مرطوب شدن ادامه کار در میله، مقنیان متوجه می‏شوند،که از زیر کار به سفره‏ آبی نزدیک شده‏اند و با احتیاط کامل کار را ادامه‏ می‏دهند،در همین موقع در دل دیواره میله‏ سوراخی حفر می‏کنند که در صورت رسیدن به‏ سفره آبی و سوراخ شدن کف بستر سفره آبی و ریزش با فشار آب در میله،مقنی خود را فورا به‏ سوراخ از پیش حفر شده رسانیده و در امان‏ می‏ماند و بدین شیوه آب‏های سفره آبی سر راه‏ تخلیه شده و ادامه کار میله از زیر به سمت بالا و اتصال آن به میله نیمه کاره از سطح زمین میسر می‏شود.این شیوه حفر میله از پایین به بالا و اتصال آن به میله نیمه کاره قبلی متوقف شده‏ را«دبیل زنی»می‏ نامند.
چپر

چپر چتری است تخته‏ای که مقنیان به هنگام حفر میله قنات در بالای سر خود تعبیه می‏کنند تا به هنگام کار از خطرات ریزش خاک و سنگ مصون بمانند.کلاه آنها دارای سقف ضخیم و پر از پارچه و پنبه‏ است که ضربه‏ های ناشی از سقوط سنگ را خنثی نماید.
سد زیرزمینی قنات وزوان:

روستای بزرگ وزوان که امروزه به شهرکی تبدیل شده است با دو قنات‏ حاجی آباد و عمومی وزوان در جنوب شهر میمه اصفهان واقع شده است،در اینجا قنات عمومی وزوان به خاطر دارا بودن سد یا بند زیرزمینی موردنظر است:
این قنات به طول حدود 1800 متر،در فاصله حدود 1200 متری از مادر چاه،در عمق 16 متری زمین سر راه کوره قنات سدی بسته‏اند که از عجایب معماری قنات‏ است.در محل مذکور سه سد در کنار هم بسته شده که در حال حاضر دو سد آن‏ متروکه شده ولی سد سوم آن فعال و مورد بهره‏برداری است،البته هر سه را باهم‏ نبسته‏اند و از قراین‏چنین برمی‏آید که سد اول را در زمان ساسانیان بسته‏اند.سد مذکور سد ساده‏ای است که در جلوی کوره قنات احداث و در زمانی که نیازی به‏ آب نبوده دریچه کوره را در زیر سد بسته و به خاطر ریشه‏های کوهستانی قسمت‏ ترون قنات،آب در پشت سد انباشته می‏شده است.
مدت‏ها پس از احداث این سد،به خاطر فرونشستن سطح آب کوره،در مقابل این سد در همان محل،سد دومی بسته شده که از تاریخ احداث و سازندگان آن آگاه نیستیم.با پایین نشستن آب کوره قنات این سد،به اجبار سد سومی بین این دو سد بسته شده که هم اکنون نیز فعال است.مشخصات‏ آماری این سد زیرزمینی چنین پژوهش شده است:
فاصله سطح کوره تا سطح زمین 16 متر
فاصله دیواره سد 9 متر
پهنای سد 5/1 متر
ارتفاع دهانه کوره تا زیر سقف 2 متر
ارتفاع سقف کوره تا راءس سد 7 متر
در دیواره سنگی سد 5 دریچه به فاصله‏های حدود 1 تا 5/1 متر از هم ساخته‏ شده که دریچه ششم آن مجرای کوره را تشکیل می‏دهد و به هنگام بی‏نیازی از آب،کل دریچه‏ها فاصله‏های زمانی معین یکی از پس دیگری گشوده می‏شوند تا به مجرای کوره می‏رسند و با گشودن آن جریان آب عادی می‏شود.
بر روی سنگ قبرهای نتراشیده،خرد شده و شکسته قبرستان کهنه شهرک امروزی‏ وزوان نقوش نقر شده هندسی مانندی را مشاهده کردم که پاره‏ای از آنها بر روی سنگ‏ قبرهای مختلف همانند و هم‏شکل بودند ازاین‏رو حدس زده شد که این نقوش بایستی‏ علائم موروثی خانوادگی باشند و 25 نوع از این نقوش را بر روی سنگ قبرهای بدون کتابت‏ و نام هم‏شکل مشاهده نموده و ضمن اندازه‏گیری ابعاد آنها،12 نوع از اشکال را به صورت‏ هندسی ترسیم شد. چاره‏ی آب در تاریخ فارس کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران و گنجینه‏ ملی آب ایران

«اگر که آب مایه زندگی است،اگر در رگ هستی‏ می‏گذرد،تشنگی می‏زداید،سبزه با آن می‏روید، پاکیزگی می‏آورد و دیدنش دلپذیر و آوایش دلنواز است،باید که همه اندیشه کرد و به هر را بدستش‏ آورد.آب در گذر تاریخ همیشه و همه‏جا یکسان‏ بدست نیامده است.آب و هوا،سرزمین و فرهنگ‏ همه دستی گونه‏گون در چاره‏سازی‏ها داشته است.» سازه‏های آبی پیشینیان نشانگر ژرف‏نگری ایرانیان و احاطه بر دانش مهندسی آب است.کتاب حاضر تحت عنوان«چاره‏ی آب در تاریخ فارس»به این‏ نگرش می‏پردازد.نویسندگان همان‏گونه که خود می‏گویند همه‏ی چاره‏ها و راهکارهای موجود برای به‏ دست آوردن آب نیست و تنها گوشه‏هایی است‏ درخشان از آن همه.
در این کتاب که به سرزمین فارس و بناهای دیرپای‏ آن برمی‏گردد،سعی شده بیشتر از واژه‏های فارسی‏ بهره گیرد.در واقع جلد اول این کتاب تلاش دارد بیشتر پیرامون آبیاری و چاره‏های آن برود و جلد دوم‏ را با نگرشی با رنگ و بوی شهری تدوین کند.جلد نخست کتاب در ده بخش و تحت عناوین:چاره‏ی‏ آب به روزگار پیش از نشانه‏ها،آبیاری-کاری ایرانی، نگرش یک پارچه به حوزه‏ی آبریز،کار در چشمه‏ها، بهره‏برداری از رودخانه-نمونه‏ی کر،بندها، بهره‏برداری گروهی از آب،راه‏های بالا کشیدن آب، انبارهای آب و واژگان ارائه شده است.در جلد دوم‏ کتاب دیده می‏شود که ایرانیان چه استادانه از آب در تمامی نمودهای گوناگون تمدن شهری بهره‏ می‏گیرد.و در این راستا نویسنده به بررسی آبرسانی‏ برخی آبادی‏ها می‏پردازد و راهکارهای سرد کردن آب‏ آشامیدنی مورد توجه قرار می‏گیرد.در بررسی نمونه‏ تخت جمشید دیده می‏شود که چه کار بزرگی صورت‏ گرفته است و برای پس راندن روانآب‏های شهری‏ چه چاره‏اندیشی‏هایی صورت گرفته است.سپس از دژها سخن گفته می‏شود،و راه‏های رساندن آب به‏ این دژها.در ادامه آب و آبادانی شهرها و برپایی‏ باغ‏ها و گردش آب در باغ‏ها مورد توجه قرار می‏گیرد. سپس به یکی از نمودهای بارز تمدن شهری یعنی‏ گرمابه اشاره می‏شود.