∞ آیه شب هفتم ماه مبارک رمضان ∞

قَوْلٌ مَّعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِّن صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ

گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان)، و عفو (و گذشت از خشونتهای آنها)، از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد، بهتر است؛ و خداوند، بی‌نیاز و بردبار است.   

سوره بقره آیه ۲۶۳ 

تقدیم به  صبورترین  و با گذشت ترین  بانوی  عالم  حضرت زینب کبری سلام الله علیها 

به نیت صبر و بردباری در همه امور 

بنام خدا

 قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُها أَذيً وَ اللَّهُ غَنِيٌّ حَليمٌ
با تهیدستان سخنی نیکو گفتن و از خطای آنان درگذشتن ، بهتر از صدقه ای است که آزاری در پی آن باشد . شما نیز خود را به اخلاق الهی متصف کنید ، چرا که خداوند بی نیاز است و هرگز بخشش خود را بزرگ نمی شمرد تا بدین وسیله به کسی آزاری برساند ، و بردبار است و در کیفر خطاکاران شتاب نمی کند .

بنام خدا

برخورد خوب بهتر از انفاق با منت است
این آیه در حقیقت تکمیلى است نسبت به آیه قبل ، در زمینه ترک منت و آزار به هنگام انفاق ، مى فرماید: ((گفتار پسندیده (در برابر ارباب حاجت ) و عفو و گذشت (از خشونتهاى آنان ) از بخششى که آزارى به دنبال آن باشد بهتر است )) (قول معروف و مغفرة خیر من صدقة یتبعها اذى ).
این را نیز بدانید که آنچه در راه خدا انفاق مى کنید در واقع براى نجات خویشتن ذخیره مینمایید، ((و خداوند (از آن ) بى نیاز و (در برابر خشونت و ناسپاسى شما) بردبار است )) (و الله غنى حلیم ).

بنام خدا

در تفسیر ((مجمع البیان )) از پیغمبر گرامى اسلام (صلى الله علیه و آله و سلم ) نقل شده که فرمود:

((اذا سئل السائل فلا تقطعوا علیه مسالته حتى یفرغ منها ثم ردوا علیه بوقار و لین اما بذل یسیر او رد جمیل فانه قد یاتیکم من لیس بانس و لا جان ینظرون کیف صنیعکم فیما خولکم الله تعالى .))
در این حدیث پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) گوشه اى از آداب انفاق را روشن ساخته مى فرماید:

هنگامى که حاجتمندى از شما چیزى بخواهد گفتار او را قطع نکنید تا تمام مقصود خویش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملایمت به او پاسخ بگویید، یا چیزى که در قدرت دارید در اختیارش بگذارید و یا به طرز شایسته اى او را باز گردانید زیرا ممکن است سؤ ال کننده فرشته اى باشد که مامور آزمایش شما است تا ببیند در برابر نعمتهائى که خداوند به شما ارزانى داشته چگونه عمل مى کنید.

بسم الله الرحمن الرحیم

(قول معروف ) آن سخنى است كه مردم بر حسب عادت آن را غير معمولى ندانند، كه البته به اختلاف عادات مردم مختلف مى شود، و كلمه (مغفرت ) در اصل به معناى پوشاند ن است ، و (غنى ) مقابل حاجت و فقر است ، و (حلم ) به معناى سكوت در برابر سخن و يا عمل ناهنجار ديگران است .

در اين آيه شريفه خداوند متعال قول معروف و آمرزيدن و مغفرت (يعنى چشم پوشى از بدى ها كه مردم به انسان مى كنند) را بر صدقه اى كه گوشه و كنايه داشته باشد ترجيح داده ، و اين مقابله دلالت دارد بر اينكه مراد از (قول معروف ) اين است كه وقتى مى خواهى سائل را رد كنى با زبانى خوش رد كنى ، مثلا دعايش كنى كه خدا حاجتت را برآورد.

البته اين در صورتى است كه سائل سخنى كه باعث ناراحتى تو باشد نگويد، و اگر لفظى خلاف ادب گفت بايد چنان رفتار كنى كه او خيال كند سخن زشتش را نشنيده اى و آن دعاى خير و اين چشم پوشى ات از سخن زشت او، بهتر از آنست كه به او صدقه اى بدهى و به دنبالش آزار برسانى ، چون آزار و منت نهادن انفاق گر به اين معنى خواهد بود كه مى خواهد بفهماند آن مالى كه انفاق كرده در نظرش بسيار عظيم است ، و از درخواست سائل ناراحت شده است ، و اين دو فكر غلط دو بيمارى است كه بايد انسان با ايمان ، دل خود را از آن پاك كند چون مؤ من بايد متخلق به اخلاق خدا باشد، و خداى سبحان غنى اى است كه آنچه نعمت مى دهد در نظرش بزرگ نمى نمايد، و هر بخششى مى كند آن را بزرگ جلوه نمى دهد و نيز خداى سبحان حليم است ، و در مؤ اخذه جفاكاران عجله نمى كند، و در برابر جهالت خشم نمى كند، و بهمين جهتى كه گفته شد آيه شريفه ، با دو نام (غنى ) و (حليم ) ختم شده است .

نکته‏ ها:
1- آيه فوق منطق اسلام را در مورد ارزشهاي اجتماعي اشخاص، و حيثيت مردم روشن مي‏سازد و عمل آنهائي را که در حفظ اين سرمايه‏هاي انساني مي‏کوشند و ارباب حاجت را با گفتار نيکو و احيانا راهنمائيهاي لازم بهره‏مند کرده، و هرگز اسرار آنها را فاش نمي‏سازند، از بخشش افراد خود خواه و کوته‏نظري که در برابر کمک مختصري هزار گونه زخم زبان به افراد آبرومند مي‏زنند و شخصيت آنها را در هم مي‏شکنند، برتر و بالاتر مي‏شمرد. در حقيقت اينگونه اشخاص همانطور که اشاره کرديم بيش از اندازه که نفع مي‏رسانند ضرر مي‏زنند و اگر سرمايه‏اي
مي‏دهند سرمايه‏هائي را نيز بر باد مي‏دهند.
از آنچه در بالا گفتيم روشن مي‏شود که «قول معروف» معني وسيعي دارد و هر گونه سخن نيک، دلداري و دلجوئي و راهنمائي را شامل مي‏شود. بعضي نيز گفته‏اند که منظور از آن امر به معروف است ولي اين احتمال مناسب به نظر نمي‏رسد.
«مغفرة» به معني «عفو و گذشت» در برابر خشونت ارباب حاجت است. آنها که بر اثر هجوم گرفتاريها پيمانه صبرشان لبريز شده و گاهي بدون هيچگونه تمايل دروني سخنان خشونت آميزي بر زبان جاري مي‏سازند.
اين افراد در واقع از اجتماع ظالمي که حق آنها را نداده به اين وسيله مي‏خواهند انتقام بگيرند و کمترين جبراني که اجتماع و افراد متمکن در برابر محروميت آنان مي‏توانند بکنند همين است که سخنان آنها را که جرقه‏هاي آتش درون آنان است با تحمل بشنوند و با ملايمت خاموش سازند.
بديهي است که تحمل خشونت آنها و گذشت از برخوردهاي زننده آنان از عقده‏هايشان مي‏کاهد از اين رو اهميت اين دستور اسلامي روشن‏تر مي‏گردد.
بعضي کلمه «مغفرة» را در اينجا به معني ريشه اصلي آن که پوشانيدن و مستور ساختن است گرفته‏اند و اين کلمه را اشاره به پرده‏پوشي بر اسرار حاجتمندان آبرومند دانسته‏اند.
ولي اين تفسير با آنچه در بالا گفتيم منافاتي ندارد، زيرا اگر مغفرت به معني وسيع تفسير شود هم «عفو و گذشت» را در بر خواهد داشت هم «پوشانيدن و مستور داشتن» اسرار نيازمندان را.
در تفسير «مجمع البيان» از پيغمبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله نقل شده که فرمود:
«اذا سئل السائل فلا تقطعوا عليه مسالته حتي يفرغ منها ثم ردوا عليه
بوقار و لين اما بذل يسير او رد جميل فانه قد ياتيکم من ليس بانس و لا جان ينظرون کيف صنيعکم فيما خولکم الله تعالي».
در اين حديث پيامبر صلي الله عليه و آله گوشه‏اي از آداب انفاق را روشن ساخته مي‏فرمايد: «هنگامي که حاجتمندي از شما چيزي بخواهد گفتار او را قطع نکنيد تا تمام مقصود خويش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملايمت به او پاسخ بگوييد، يا چيزي که در قدرت داريد در اختيارش بگذاريد و يا به طرز شايسته‏اي او را بازگردانيد زيرا ممکن است سؤال کننده فرشته‏اي باشد که مامور آزمايش شما است تا ببيند در برابر نعمتهائي که خداوند به شما ارزاني داشته چگونه عمل مي‏کنيد».
2- جمله‏هاي کوتاهي که در آخر آيات معمولا ذکر شده است و صفاتي از صفات خداوند را بيان مي‏کند با مضمون همان آيات حتما ارتباط دارد و با توجه به اين نکته منظور را از جمله و الله غني حليم: «خدا بي‏نياز و بردبار است» گويا اين است که: چون بشر طبعا طغيانگر است با رسيدن به مقام و ثروت خود را بي نياز گمان مي‏کند و اين حالت گاهي موجب پرخاشگري و بد زباني او نسبت به محرومان و مستمندان مي‏شود لذا مي‏فرمايد: «غني بالذات» خدا است در حقيقت او است که از همه چيز بي نياز است و بي نيازي بشر در واقع سرابي بيش نيست و نبايد موجب غرور و طغيانگري و بي اعتنائي او نسبت به فقراء گردد، به علاوه خداوند در برابر ناسپاسي مردم بردبار است افراد با ايمان نيز بايد چنين باشند.
و نيز ممکن است جمله مزبور اشاره به اين باشد که خداوند از انفاقهاي شما بي نياز است و آنچه انجام مي‏دهيد به سود خود شما است، بنابراين منتي بر کسي نداريد به علاوه او در برابر خشونتهاي شما بردبار است و در عقوبت عجله نمي‏کند تا بيدار شويد و خود را اصلاح کنيد.

سلام و عرض ادب

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالأذَى كَالَّذِي يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاء النَّاسِ وَلاَ يُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لاَّ يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِّمَّا كَسَبُواْ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ

• ای کسانی که ايمان آورده ايد ، همانند آن کس که اموال خود را از روی ريا و خودنمايی انفاق می کند و به خدا و روز قيامت ايمان ندارد ، صدقه های خويش را به منت نهادن و آزار رسانيدن باطل مکنيد مثل او مثل سنگ صافی است که بر روی آن خاک نشسته باشد به ناگاه بارانی تند فرو بارد وآن سنگ را همچنان کشت ناپذير باقی گذارد چنين کسان از آنچه کرده اند سودی نمی برند ، که خدا کافران را هدايت نمی کند
•  

نه تنها آزار و منّت بر فقير، صدقه را باطل مى كند و كارى پسنديده محسوب نمى شود، حتّى قطع سخن نيازمند در شرح حال و بيان مشكلات خويش، امرى نكوهيده و ناپسنديده است.

در روايتى آمده است: «اگر فقيرى شرح حال و مشكلات و ناراحتى هايش را برايت مى گويد، اگر نمى توانى كمكش كنى، دست كم به سخنش گوش كن و كلام او را قطع نكن».(1) زيرا اگر چنين كنى و سپس به او كمك نمايى، كمكت بى فايده و از نظر اسلام بى ارزش است.

1- وسائل الشّيعه، جلد 6، ابواب الصدقه، باب 22، حديث 3.

 إِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ نَادَى مُنَادٍ مَنْ كَانَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ فَلْيَدْخُلِ الْجَنَّةَ فَيُقَالُ مَنْ ذَا الَّذِي أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ فَيُقَالُ الْعَافُونَ عَنِ النَّاسِ

هنگامى كه بندگان در پيشگاه خدا مى ‏ايستند، آواز دهنده ‏اى ندا دهد: آن كس كه مزدش با خداست برخيزد و به بهشت رود. گفته مى ‏شود: چه كسى مزدش با خداست؟ مى ‏گويد: گذشت كنندگان از مردم.

بحارالانوار(ط-بیروت) ج64، ص266

امام صادق عليه السلام :

 أَ لَا أُحَدِّثُكَ بِمَكَارِمِ الْأَخْلَاقِ الصَّفْحُ عَنِ النَّاسِ وَ مُوَاسَاةُ الرَّجُلِ أَخَاهُ فِي مَالِهِ وَ ذِكْرُ اللَّهِ كَثِير

 آيا به شما بگويم كه مكارم اخلاق چيست؟ گذشت كردن از مردم، كمك مالى به برادر (دينى) خود و بسيار به ياد خدا بودن.

وسایل الشیعه ج15 ، ص199 ، ح20273 {شبیه این حدیث در معانى الأخبار ص 191، ح2 }

سخن نيكو از منظر قرآن

. قول معروف

از سخن‏ معروف ‏چيست‏ ديدگاه‏هاى ‏متعددى ‏دارند؛ مانند: