بهبهان به روایت دایره المعارف ایرانیکا

چنانچه اطلاعات موجود دراین مقاله نشان میدهد ظاهرا دردهه پنجاه و شصت شمسی نوشته شده است ازاین جهت می تواند درشناختن بهبهان دهه های پنجاه و شصت مفید باشد اما عدم به روز رسانی و اطلاعات ناقص حتی نادرست درآنوجود دارد که اعتبارعلمی اش رازیر سوال برده است. به عنوان نمونهنامی ازصنعت "نمدمالی" دربهبهان نرفته یا پیدایی گنجینه ارگان را درحین احداث جاده دانسته حال انکه درحین احداث سد بوده است. نقص اطلاعات و کذب انها دراین مقاله را می توانیم دلیل انتقاد به دایره العارف معتبر ایرانیکا بدانیم که محل رجوع محققان است.

ترجمه مقاله از روی متن انگلیسی ان صورت گرفته وبه روش ترجمه ازاد بوده است ازآن روکه این ترجمه درمعرض دید مخاطب عام قرار می گیرد ضروری بود که ترجمه اش به روش ازاد باشد.مولف هرجا که لازم دیدهتوضیحات خویش را درپرانتزاورده است. توضیحات مترجم درکروشه وبعضا نیز همراه با انتقادتی دیگر درپاورقی ذکرشده است. درترجمه اصطلاحات جغرافیاییتاریخی و مردم شناسانه ونیز انتقادات به این مقاله از راهنمایی های ارزشمند استاد دولتی مختاران بهره برده ام که بدین وسیله ازایشان تشکر می شود.

بهبَهان ( که بهبِهان نیز تلفظ شده است)

{نام }یک شهر و شهرستان در ایران واقع در استان خوزستان.

شهرستان بهبهان درسال 1330ش/1951مبه این صورت مشخص شده است که از طرف شمالدر مجاورت رودخانه مارون ، از طرف مغرب در مجاورت شهرستان اهواز و خرمشهر ، از طرف جنوب در مجاورت خلیج فارس و از طرف مشرق در مجاورت شهرستان شیراز قرار دارد. به علت تغییرات اداری بعدی شهرستان بهبهان در حال حاضر ، از طرف شمال و شرق همسایه استان کهگیلویه و بویراحمد ، از طرف غرب همسایه شهرستان رامهرمز و از طرف جنوب همسایه رامشیر (خلف آباد سابق) است.

کوه های اصلی شهرستان بهبهان عبارتند از کوه پس شانه(3320 کیلومتر) ، کوه سَردوک (3025کیلومتر) و کوه سفید( 2770کیلومتر)(1)

رودخانه های اصلی آن عبارتند از مارون و خیرآباد. مارون از کویرکوه و "لُخت ده" (2) سرچشمه می گیرد و پیش از عبور از نزدیکی شهر بهبهان روستاهای زیادی را آبیاری نموده و به رودخانه رامهرمز در قلعه سایک (رام هرمز) می پیوندد و بعد از پیوستن به جریان آبهای رامشیر در نهایت از طرف غربی بندر ماهشهر (بندر معشور سابق) به خلیج فارس می ریزد.

رودخانه خیرآباد از "چَلخور" (3) سرچشمه گرفتهو پس از آبیاری دهستان های خیرآباد و زیدون به رودخانه هندیجان ملحق شده سپسده ملای سابق و هندیجان را به سمتخلیج فارس در می نوردد.

علائم رایج (محیط زیست در این منطقه) عبارتند از بادشمالی خشک و گرم و بادجنوبی که غالباً پر از رطوبت بوده و در زبان محلی"شرجی"خوانده می شود.

شهرستان بهبهان از سه بخش تشکیل شده است : (4)

1- آغاجاری ، امیدیه و میانکوه به مرکزیت آغاجاری

2- زیدون به مرکزیت سردشت

3- بخش مرکزی به مرکزیت دودانگه

بهبهان در دوره های قرون وسطی جزو ایالت ارگان (5) بود. اگر چه این ایالت (بعداً به کهگیلویه تغییر نام داده است) تا سده های پیش از دوره صفویه ، چندین بار دچار تغییر مرزی شده است اما مرزهای شمالی و شمال شرقی اشدر سرتاسر دوره قرون وسطیبه گونه ای است که باید مشتمل بر شهرستان کنونی بهبهان باشد.

مرکز ایالت ارگان شهر قدیمی ارگان بود که خرابه هایش در طول کناره های رودخانه مارون از 8 الی 12 کیلومتری شمال بهبهان امتداد داشته و تقریبا چهار کیلومتر است.

در جدیدترین سرشماری که درسال 1365 ش/ 1986 مانجام گرفته ، جمعیت شهرستان بهبهان بالغ بر 202 هزار نفر برآورد شده است. ( 84 هزار نفر در قسمت مرکزی بهبهان و 118 هزار نفر در بخش های آن) و مشتمل است بر 40 هزار نفر که از مناطق دور دست انتقال داده شده و به طور موقتی در این شهر مقیم اند.75944 نفر در بخش آغاجاری ،14318 نفر در بخش زیدون و 3072 نفر در بخش مرکزی.

تقریباً {زندگی} 60 درصد ساکنان شهرستان وابسته به دامداری و کشاورزی است. {زندگی} 40 درصد{بقیه} وابسته به تجارت و کار تحت عنوان کارگر ، کشاورز ، کارگر ساختمان و خدمتکار شهری است.

در این شهرستان گندم ، جو ، برنج ، کنجد و خرما تولید می شود. 15 هزار هکتار {زمین} زیر پوشش آبیاری است در حالی که 30 هزار هکتار {زمین} واقع شده در بخش مرکزی ، شمالی و غربی و قسمتی از بخش زیدون زیر کشت دیمی قرار دارد.

52 هزار و پانصد تن از محصولات بهبهان در سال 1364ش/ 1985م گندم و جو ، هزار و دویست و بیست تن برنج ،250 تن کنجد و 28 هزار تن خرما بوده است.

شرکت نفت و گاز در دو بخش امیدیه و آغاجاری اهمیت عمده ای دارد. اضافه بر تاسیسات نفت و گاز در آغاجاری و پالایشگاه گاز در بیدبلند کارخانه سیمان ، کارخانه آردو کارخانه یخ در شهر بهبهان نیزقابل ذکرند.

صنایع دستی اصیل {در بهبهان} عبارتند از یک نوع منسوجات با کیفیت بالا که "عبا" نامیده می شود.{عبا} از پشم ظریف گوسفند ساخته شده و به تعداد زیادی به کویت و امیرنشین های عربی صادر می شود. {از این پشم ظریف گوسفند} کفش های چرمی و کتانی که "مَلکی" یا "کالَک" ( یک نام محلی باری بهترین نوع این کفش ها)نمدهای پشمی و کلاه های نمدی نیز ساخته می شود.

صادرات بهبهان در سالهای اخیر از طریق شهرستان اهواز ارسال می شود ولی پیش از ساختن بزرگ راه آسفالته بهبهان - اهواز از طریق بندر دیلم و بوشهر با کشتی حمل می شد.

تمام طول بزرگ راه شیراز - بهبهان - اهواز آسفالت شده است. بزرگ راه بهبهان - اهواز به طول 200 کیلومتر کشیده شده و پس از عبور از مارون و با گذشتن از حومه غربی بهبهان به رامهرمز و سپس به اهواز منتهی می شود. بزرگ راه بهبهان - شیراز به طول 360 کیلومتر کشیده شده و پس از گذشتن از حومه شرقی بهبهان و عبور از رودخانه خیرآباد ،72 کیلومتر تا شهرستان گچساران ( مرکز شهرستان دوگنبدان در استان کهگیلویه و بویر احمد) امتداد داشته و سپس به شیراز منتهی می شود.

ساخت این بزرگ راه جدید تاثیرات دوربردی بر حمل و نقل ، انتقال مسافر و در نتیجه آن بر زندگی اقتصادی و فرهنگی {مردم } در {استان های} فارس، کهیگیلویه و بویراحمد و خوزستان داشته است.

درمتون قرون وسطی و آثار مربوط به جغرافیای تاریخی گفته هایی درباره جاده های قدیمی بین ارجان/ بهبهان و خلیج فارس ، استخر ، اهواز و دهدشت وجود دارد و قسمت هایی از این جاده های قدیمی هنوز در مناطق مشخص توسط روستاییان مورد استفاده قرار می گیرد.

شهر بهبهان (35 30شمالی ، 5016 شرقی ) در یک جلگه{دشت} واقع شده است که 400 متر از سطح دریا بالاتر است و دارای گونه آب و هوایی گرمسیری است با حداکثر 50 درجهسانتیگرادحرارت و حداقل صفر درجه.

شهر بهبهان به محله هایی تقسیم می شود که نام های آنان از این قرار است : مسجدبردی ، پهلوانان ، کاروانسرا ، گچ پزان ، شاه فضل ، سادات ، لب آب ، درویس (6) ، سبزپوشان ، تخت کشان (7) ، محسنی ها ، معمارها ، ملایان (8) ، گودچهک ، گودبقال ، میدان ، خراسانی ها ، آقاپیرحیدر ، بازار نو ، محله پر (9) ، آهنگرها ، بوعلی ها و درویش ها. نام محله های جدید بهبهان عبارتند از: چمنک ، شهرنو ، ذوالفقاری ، فلکه بیدبلند و پل قائم.

شهر بهبهان حدود شصت مسجد دارد. مردم بهبهانو نیز مردم بقیه{بخش های آن} شیعه دوازده امامی اند. یک کتابخانه عمومی {درشهر} وجود دارد. بازار آن به سبک سقف های سنتی پوشیده شده است. آداب و رسوم ، فرهنگ عامه ، ضرب المثل های آن و غیره عموماً به آداب و رسوم ،فرهنگ عامه و ضرب المثل های رایج در جنوب ایران و بقیه نقاط خوزستان شباهت دارد.

ساکنان قسمت مرکزی بهبهان ادعا می کنند که از تبار مردم ارجان ، روسا (10) ، سیدها و لرها هستند. ساکنان بخش های آن عموماً ریشه لری دارند و لر زبان اند. آنها روابط گستردهخود را با قبایل کهگیلویه حفظ کرده اند. شهر نشین ها به همان خوبی که {زبان} فارسی را می شناسند {گویش} لری را نیز می شناسند و هنوز کلمه هایی را به کار می برند که احتمالاً ریشه خوزی(هوزی) کهن دارد.

بهبهان درسال 1365ش/1986مهفت دبیرستان ، دو آموزشگاه فنی وحرفه ای،یک دانشسرای کوچک تربیت معلم ، هفده مدرسه راهنمایی ، سی و یک مدرسه ابتدایی ، یک مدرسه مخصوص کودکان استثنایی و شش کودکستان داشت.

اولین قنات و کانال جهت تامین آب شرب شهرستان بهبهاندر دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار ، بنا به درخواست حاکم احتشام الدوله سلطان اویس میرزا زده شد. شرکت آب بهبهان که در سال 1338ش/1949م تاسیس شده است یک تونل از {رودخانه}مارون حفر نمود که هم آب شرب شهر را تامین می کندو هم آب زمین هایی را که قبلاً توسط باران آبیاری می شده است. شهر درحال حاضر به یک سیستم لوله کشی تامین آب مجهز است. ضمن توجه به اینکه الان به حفر چاه های نیمه عمیق در اطراف شهر و ساخت سد برروی مارون روی آورده اند.

از بهبهان در هیچ یک از متون تاپیش از زمان تیمور سخن گفته نشده است. ظاهراً به صورت یک روستا نزدیک شهر میانی ارگانپا به عرصه وجود نهاده و پس از ویرانی آن درسده 8 تا 14 میلادی به تدریج گسترش پیدا کرده است . بنابراین پیشینه باستانی و قرون وسطایی شهر متعلق به تاریخ ارگان است.

محل های باستان شناختی و بقایای تاریخی موجود در بهبهان فعلی به قرار زیراند : بقایای شهر باستانی "به ازآمدقباد" و ارگان در قسمت شمال شهر ، بقایای موجود در ورودی تنگ تکاب (11)، بقایای اسلامی (مساجد و آرامگاهامامزادگان و بزرگان) در شهر بهبهان ، بقایای پل قدیم ، آتشکده، و بقایای مدرسه مربوط به دوره صفویه در روستای خیرآباد ،بقایای قلعه معروف به قلعه دختر درکناره رود شیرین ، ویرانه های موجود در زیدون ، سردشت ، دزکلات و دز گلاب.

ویرانه های تنگ سورَک (12)(بهگویش محلی تنگ سولَک) پنجاه کیلومتری شمال غرب شهر بهبهان واقع در یک کمربند روستایی اشغال شده توسط ساکنان قبیله گرمسیری بهمئیدر مرزهای استان کنونی کیگیلویه و بویر احمد قرار گرفته اما می تواند در فهرست باستان شناختی بهبهان قرار بگیرد.

در حینکار احداث جاده (13) درسال 1360ش/1981ماشیای مهمی در منطقه ارگان نزدیک یک حمام - خانه ویران شده و یک امامزاده کنار رودخانه مارون (14) کشف شد { که عبارتند از:} تابوت فلزی طلاکاری شده ، چندین دکمه طلایی ، سلاح های متنوع، مقادیر زیادی شمعدان ، تکه هایی از ظروف سفالی و فلزکاری شده ، مجسمه های کوچک و یک شیء طلایی پرزرق و برقکه تصویر دو شیر وحشی بالدار را نشان می دهد(15) و نیز یک کتیبه کوچک به خط میخی. این کشفیات که به موزه ایران باستان در تهران انتقال داده شده است ، توسط باستان شناسان ایرانی در دست مطالعه است و آنها دریافته اند که این کشفیان متعلق به عهد متاخر از دورهگذشته عیلامی یا عیلام نو است.

پاورقی ها :

1-کوه پس شانه و سَردوک الان دراستان کهگیلویه و بویر احمد قرار دارد.

2- به گفته استاد دولتی مختاران لخت کوه صحیح است.

3- به گفته استاد دولتی مختاران کویر کوه صحیح است.

4- این بخش بندی در حال حاضر تغییر کرده است.

5- درمتن "ارجان"با تشدید حرف ر آمده استاما ضبط فارسی ان نوشته شد.

6- درمتن "درویش" آمده است که ظاهرا صحیح نیست.

7- نام درست محله"شیوه کشی " است که متاسفانه اشتباه درج شده است.

8- تلفظ اصلی و درست کلمه که درمتن نیز امده است" مَلاحان "با تشدید لام است که با تلفظمحلی آن نوشته شد.

9- درمتن "محله پیر " آمده است که صحیح نیست.

10-منظور نویسنده " بَکان " است که متاسفانه "روسا" نوشته است. بکان در لغت به معنی بزرگان است.

11- درمتن " تَکاو" آمده است که آن نیز صحیح است.

12-در متن" تنگ سَروَک" با فتحه سین و ر آمده است که صحیح نیست.

13-در حین احداث سد بوده است نه جاده .

14- منظور حمام بکان و قدمگاه امام رضا(ع) است که به اشتباه امامزاده نوشته شده است.

15- منظور نویسنده حلقه طلایی قدرت است.

مشخصات مقاله شناختی:

Eqtedariahmad - "BEHBAHAN"- iranika encyclopaedia-www.iranika.com/newsite