امام كاظم(عليه‌السلام) قهرمان صبر

مي‌خواهيم از هفتمين جلوه شمس هدي، وارث ولايت كبري، فروغ تابان امامت، حضرت موسي بن جعفر(عليهما‌السلام) سخن به ميان آوريم. گرچه فصل فصل كتاب زندگي سراسر درخشان او درس سازندگي، عرفان، اخلاق، مبارزه، عبوديت و ارزش‌هاي والاي ديگر است، چرا كه او خميره‌اي از "روح‌القدس" و شكوه ابدي، و آيينه و مظهر صفات جمال و جلال خداوندي بود. مي‌خواهيم از گوشه زندان او پرده برداريم، آن جا كه آزادمردي در بند را با يك جهان شكوه و وقار مي‌نگريم، كه امواج نيل صبر و مقاومتش چونان موساي كليم(عليه‌السلام) فرعون عباسي را به لجه هلاكت و فلاكت افكنده است.

او همچون الماس در زندان تاريك بود، و هارون بر سرير سلطنت چون مُهره‌اي تيره و بي بها. زندگي قهرمانانه امام كاظم(عليه‌السلام) در زندان، حقيقت توحيد و ارتباط خالص با خداي بزرگ را نشان داد، و با صبر و مقاومتش بر ستمگران تاريخ آموخت كه با بند و زنجير، نمي‌توان چراغ آزادي و فضيلت را خاموش كرد. "كاظم" كلمه نبود، بلكه يك جهان مقاومت و ايستادگي در برابر جباران شكنجه‌گر بود، شكوهي وصف ناپذير به بلنداي خورشيد بود، فريادي صاعقه خيز بر خرمن هستي پليد طاغوتيان.

شمشير علي(عليه‌السلام) در دست داشت و فرياد فاطمه(سلام الله عليها) در حنجره، و خون حسين(عليه‌السلام) در رگ‌هايش جاري بود، او وجود عيني قرآن بود، حركت‌هاي پرصلابت، و واكنش قاطع او در برابر زورمندان زراندوز و تزويرگران سالوس صفت، چون طوفان كوبنده‌اي بود كه روزگار آنها را سياه مي‌كرد.

وصفش را از كوه دماوند پرسيدم، گفت: از من استوارتر است. از امواج كوه پيكر اقيانوس پرسيدم گفت: از من خروشان‌تر است. از خورشيد پرسيدم گفت: از من درخشان‌تر است. از ماه پرسيدم گفت: از من تابان‌تر است. از غرش رعد و برق پرسيدم، گفتند: غرش او بر ستمگران جبار از غرّش ما بلندتر و نافذتر است. از خداي بزرگ پرسيدم، فرمود: بنده صالح ما است و همواره در سجده‌هاي طولاني با ما در راز و نياز است. از قرآن پرسيدم، گفت: آيه آيه من در زندگيش ديده مي‌شود، از پيامبر(صلي‌الله‌عليه‌و‌آله) پرسيدم، فرمود: "جبرئيل برايم اين پيام را از سوي خداوند آورد، كه خداوند فرمود: موسي عبدي و حبيبي و خيرتي(1)؛ حضرت موسي بن جعفر(عليهما‌السلام) بنده و دوست من، و برگزيده من از ميان انسان‌ها است."

براي يافتن اين مفاهيم در زندگي امام كاظم(عليه‌السلام) نظر شما را به چند نمونه از مقاومت و صبر انقلابي و پرصلابت آن حضرت در برابر هارون الرشيد، پنجمين طاغوت ديكتاتور عباسي، جلب مي‌كنيم:

1ـ هارون الرشيد در سال 179 ه.ق، در سفر حج وارد مدينه شد، و امام كاظم(عليه‌السلام) را به جرم اين كه تسليم حكومت جابرانه او نبود، بلكه رو در روي او قرار گرفته بود، دستگير كرده و همراه دژخيمان بي‌رحمش به سوي بصره فرستاد، و آن حضرت را در بصره به زندان افكندند، او در زندان آن چنان صبور و مقاوم بود كه گويي حادثه‌اي در زندگي‌اش رخ نداده، بلكه مكرر به درگاه خدا سپاسگزاري مي‌كرد و در دعا چنين مي‌گفت: "اللهم انك تعلم اني كنت اسئلك ان تفرغني لعبادتك، اللهم و قد فعلت فلك الحمد(2)؛ خدايا تو بر حال من آگاهي كه از درگاهت تقاضا داشتم مرا در خلوتگاه قرار دهي تا با فراغت بيشتر تو را عبادت كنم، تقاضايم را برآوردي، تو را شكر و سپاس مي‌گويم."

آري آن حضرت زنداني شدن را كه در مسير نهي از منكر بود، از نعمت‌هاي الهي مي‌دانست، و از اين كه در زندان توفيق بيشتر براي ارتباط با خدا يافته، شكر و سپاس الهي را به جاي مي‌آورد.

2ـ در آن هنگام كه امام كاظم(عليه‌السلام) را به زندان سخت "سِندي بن شاهك" بردند، و در آن جا تحت شكنجه‌هاي شديد قرار گرفت، هارون يكي از درباريان خود به نام "ربيع" را طلبيد، و او را مامور كرد كه به زندان نزد امام كاظم(عليه‌السلام) برود و از او دلجويي نمايد و پيشنهاد آزاد شدن از زندان را به او بدهد، و به تقاضاهايش توجه كند. ربيع در زندان، به محضر امام كاظم(عليه‌السلام) رسيد و به آن حضرت چنين گفت: "برادرت (هارون) مرا نزد تو فرستاده او سلام رساند و گفت به شما چنين عرض كنم؛ چيزهايي درباره تو به من خبر داده‌اند كه مرا پريشان ساخت. از اين رو، از مدينه تو را به اين جا (بغداد) نزد خودم آوردم، در مورد آن چيزها تحقيق كردم ديدم، تو از همه عيوب پاك هستي، و فهميدم كه نسبت دروغ به تو داده‌اند. اينك با خود فكر كردم كه تو را به خانه‌ات (در مدينه) بازگردانم، يا نزد خود نگهدارم، به اين نتيجه رسيدم كه اگر در نزد من باشي، سينه‌ام از عداوت تو خالي‌تر خواهد شد، و دروغ بدخواهان را آشكارتر خواهد كرد، من ربيع را مامور نمودم تا هرگونه غذايي را مايل هستي و هرگونه تقاضايي داري تامين كند، با كمال راحتي از او بخواه كه بر آورده خواهد شد."

امام كاظم(عليه‌السلام) با كمال بي اعتنايي به پيام هارون، در دو جمله كوتاه و پرمعني كه نشان دهنده مقاومت و صلابتش بود، در پاسخ ربيع فرمود: "لا حاضر مالي فينفعني و لم اخلق سوولا؛ اموال خودم در نزد من حاضر نيست تا از آن بهره‌مند گردم، و خداوند مرا درخواست كننده از خلق نيافريده است."

آن گاه امام بي درنگ برخاست و گفت: الله اكبر و مشغول نماز شد.

ربيع، پس از انجام ماموريت، نزد هارون بازگشت و ماجراي ملاقات خود را با امام كاظم(عليه‌السلام) به هارون گزارش داد. هارون به ربيع گفت: "روحيه موسي بن جعفر(عليهما‌السلام) را چگونه ديدي؟ و نظرت درباره او چيست؟"

ربيع در پاسخ گفت: "يا سيدي! لو خططت في الارض خطه فدخل فيها موسي بن جعفر(عليه‌السلام) ثم قال لا اخرج منها ما خرج منها؛ اي سرور من! هرگاه بر روي زمين خطي ترسيم شود، و موسي بن جعفر(عليهما‌السلام) وارد آن خط گردد، سپس بگويد از آن خط خارج نمي‌شوم، هرگز خارج نخواهد شد."

هارون كه امام كاظم(عليه‌السلام) را مي‌شناخت و از مقاومت و اراده قاطع آن حضرت باخبر بود، سخن ربيع را تصديق كرد و گفت: "همين گونه است كه گفتي و من بيشتر دوست دارم كه او در نزد من در همين جا (زندان بغداد) بماند." [يعني مقاومت و استواري او آن چنان محكم است كه بازگشت او به مدينه براي حكومت ما خطر آفرين خواهد بود.]

آن گاه هارون به ربيع گفت: "اين موضوع محرمانه بماند، مبادا آن را براي كسي نقل كني."

ربيع مي‌گويد: تا هارون زنده بود، از ترس او، اين ماجرا را به كسي نگفتم.(3)

3ـ در مورد ديگر، هارون به وسيله يحيي بن خالد براي امام كاظم(عليه‌السلام) كه در زندان بود، پيام داد كه هرگاه به طور كوتاه عذرخواهي كني كه از ذمه سوگندم بيرون آيم، تو را آزاد خواهم كرد، زيرا قبلا سوگند ياد نموده‌ام تا اقرار نكني كه با من بدرفتاري نموده‌اي، تو را آزاد نسازم.

امام كاظم(عليه‌السلام) با كمال بي اعتنايي به پيام هارون، به يحيي فرمود: "مرگ من نزديك است و بيش از يك هفته در دنيا باقي نخواهم بود."(4)

4ـ هارون خواست از راه تطميع، امام كاظم(عليه‌السلام) را بفريبد، خود را به زندان فضل بن ربيع رسانيد و امام با وساطت "فضل بن ربيع" نزد هارون آمد، هارون به حضرت احترام شاياني نمود، آن گاه پرسيد: "چرا به ديدار ما نمي‌آيي؟"

امام كاظم(عليه‌السلام) در پاسخ فرمود: "وسعت سلطنت و علاقه و دلبستگي تو به دنيا باعث شده كه با تو ملاقات نكنم."

هارون مقداري درهم و دينار و خلعت، به آن حضرت اهدا كرد، امام كاظم(عليه‌السلام) آن را پذيرفت، و هنگام پذيرفتن چنين فرمود: "سوگند به خدا اگر هزينه مساله ازدواج مجرد‌هاي خاندان ابوطالب و در نتيجه قطع نسل آنها نبود، هرگز اين پول‌ها را نمي‌پذيرفتم."

امام كاظم(عليه‌السلام) پس از اين سخن، روي خود را به عنوان اعتراض از هارون برگردانيد، و حمد و سپاس الهي را به جاي آورد.(5)

5ـ هارون در ملاقاتي به امام كاظم(عليه‌السلام) عرض كرد: "فدك را (كه حق شما است) بگير تا آن را در اختيار شما بگذارم." امام امتناع ورزيد تا اين كه پس از اصرار بسيار هارون، امام فرمود: "آن را با حدودي كه دارد مي‌گيرم."

هارون گفت: حدود آن چقدر است؟

امام كاظم (عليه‌السلام) فرمود: "اگر حدود آن را مشخص كنم، آن را در اختيار من نمي‌گذاري."

هارون گفت: به حق جدت سوگند، آن را در اختيار شما مي‌گذارم.

امام كاظم (عليه‌السلام) فرمود: "حد اول آن، عدن است؛ حد دوم آن سمرقند است؛ حد سوم آن آفريقا است؛ و حد چهارم آن سيف البحر نزديك جزاير ارمنستان است."

امام هنگامي كه اين حدود را نام مي‌برد، رنگ هارون لحظه به لحظه تغيير مي‌كرد، به طوري كه سياه شد و فرياد زد: "ديگر براي ما چيزي نماند بنابراين بر مسند من بنشين." [يعني تو خواهان حكومت هستي، و با اين بيان مي‌گويي زمام امور رهبري بايد در دست من باشد.]

امام كاظم(عليه‌السلام) فرمود: "من كه گفتم اگر حدود فدك را مشخص كنم آن را در اختيارم نمي‌گذاري." در اين هنگام هارون تصميم گرفت تا آن حضرت را به قتل برساند.(6)

6ـ هنگامي كه امام كاظم(عليه‌السلام) در زندان بود، هارون به دليل مقاصد شومي كه داشت، كنيز زيبارويي را به عنوان خدمتگذاري به امام، به زندان فرستاد، آن كنيز را به زندان آوردند، و مراحم و الطاف هارون را به عرض امام رساندند. [هارون مي‌خواست از اين طريق، امام را از خود خشنود سازد] امام آن كنيز را نپذيرفت و به عامري (شخصي كه واسطه رساندن كنيز شده بود)، فرمود: به هارون بگو "بل انتم بهديتكم تفرحون؛ بلكه اين شماييد كه به هدايايتان شاد هستيد."(7)

عامري بازگشت و ماجرا را به هارون گفت، هارون خشمگين شد و به عامري گفت: "به موسي بن جعفر(عليهما‌السلام) بگو نه ما با رضايت تو، تو را زنداني كرده‌ايم و نه با رضايت تو خدمتگذار به نزد تو فرستاده‌ايم." سپس كنيز را در آن جا رها كن و بيا، آن گاه خادم خود را مامور كرد تا محرمانه وضع امام و كنيز را به او گزارش دهد. خادم پس از مدتي به هارون گزارش داد كه آن كنيز آن چنان تحت تاثير چهره ملكوتي امام كاظم قرار گرفته كه به سجده افتاده و سر از سجده برنمي‌دارد، و مكرر خدا را تسبيح و تقديس مي‌كند و مي‌گويد "قدوس سبحانك سبحانك."

هارون گفت سوگند به خدا موسي بن جعفر(عليهما‌السلام) او را سحر نموده، او را نزد من بياور، عامري كنيز را نزد هارون آورد، در حالي كه كنيز از خوف خدا به شدت مي‌لرزيد هارون گفت: اين چه حالي است كه پيدا كرده‌اي؟ كنيز گفت: "امام را ديدم شب و روز غرق در عبادت و تسبيح است به آن حضرت گفتم براي خدمتگذاري شما آمده‌ام، چه كاري داري تا انجام دهم؟ فرمود: نيازي به تو ندارم، اينها چه خيال مي‌كنند ناگاه به سويي متوجه شد، من نيز به آن سو متوجه شدم، باغي پرصفا با حوريان و غلمان ديدم، بي اختيار به سجده افتادم، تا اين غلام مرا به اين جا آورد.

هارون خشمگين شد و دستور داد آن زن را تحت نظر بگيرند تا وقايع زندان را به كسي خبر ندهد، او هم چنان تحت نظر مشغول عبادت بود تا از دنيا رفت.(8)

پي‌نوشت‌ها:

1- محدث كليني، اصول كافي، ج1، ص528، حديث لوح.

2- شيخ مفيد، ارشاد مفيد (ترجمه شده) ج2، ص232.

3- محدث قمي، انوار البهيه، ص303 و 304.

4- همان.

5- شيخ صدوق، عيون اخبار الرضا، ج1، ص76/ علامه مجلسي، بحارالانوار، ج48، ص217.

6- محقق سروي، مناقب آل ابي طالب، ج4، ص321.

7- نمل (27) آيه 36، اين سخن در قرآن از زبان حضرت سليمان(عليه‌السلام) نقل شده كه به هديه آورندگان بلقيس (ملكه كافر سبا) فرمود.

8- محقق سروي، مناقب آل ابي طالب، ج4، ص298.

منبع:

 مجله پاسدار اسلام، ش 192، حجة الاسلام والمسلمين محمد محمدي اشتهاردي .