مسائل زيست‌محيطي امروزه از موضوعات مهم منطقه‌اي و جهاني است، چرا كه تبعات گسترده بهره‌برداري ناپايدار و مديريت نامناسب منابع طبيعي از مرزهاي محلي و ملي فراتر رفته است. امروزه بر همگان آشكار شده است كه جدي‌ترين چالش پيش روي جامعه جهاني، حفاظت از محيط زيست و اطمينان از پايداري و فراگيري توسعه است. حفاظت از محيط زيست و تضمين توسعه پايدار، به مرزهاي سياسي محدود نمي‌شود و قصور برخي، در بي‌اثر كردن فعاليت‌هاي حفاظتي ديگران تاثير فراوان دارد. رفع اين معضل مستلزم گسترش روابط و همكاري‌هاي زيست‌محيطي بين كشورها است. در راستاي نيل به اين هدف، دولت‌ها طي سال‌هاي گذشته، تلاش‌هاي بسياري انجام داده‌اند، چنان كه ماحصل اين تلاش‌ها رشد قابل توجه معاهدات زيست‌محيطي منطقه‌اي و بين‌المللي در دهه‌هاي اخير بوده است.
ترديد ايجاد ساختارهاي قانوني در زمينه محيط زيست در سطح بين‌المللي و منطقه‌اي و تلاش براي اجراي آنها موجبات گسترش روابط و تحكيم صلح را فراهم مي‌آورد.
علي‌رغم بهره‌مندي منطقه خليج فارس و درياي عمان از منابع و ذخاير متنوع و موقعيت منحصر به فرد آن كه همه كشورهاي ساحلي و حتي بسياري از كشورهاي ديگر را منتفع ساخته است متاسفانه فعاليت‌هاي انساني و بهره‌برداري پرشتاب و بي‌رويه موجب تخريب و آلودگي اين اكوسيستم حساس و شكننده و حتي عدم ثبات امنيت در منطقه مي‌شود.
محيط زيست دريايي خليج فارس به علت شرايط اكولوژيك خاصي كه دارد و بهره‌گيري‌هايي كه از اين محيط و منابع آن مي‌شود، به طور مستمر در معرض مخاطرات قرار گرفته است.
بر اساس مستندات معاونت محيط زيست دريايي سازمان حفاظت از محيط زيست، خصوصيت نيمه‌بسته بودن خليج فارس همراه با پايين بودن ميزان جابه‌جايي تبادل آب با اقيانوس هند، كمبود ميزان بارندگي سالانه و كافي نبودن آب‌هاي ورودي به محيط همراه با تبخير بيش از اندازه آب باعث افزايش شوري و درجه حرارت آب شده و گسترش گونه‌هاي جانوري را محدود كرده و به طور طبيعي ظرفيت خليج فارس را در زمينه پخش و پراكندگي و خودپالايي آلودگي‌ها محدود ساخته است.
انتقال نفت خام از منطقه به ساير نقاط جهان و آلودگي‌هاي حاصل از آن افزون بر تخريب و در فشار قرار دادن محيط زيست طبيعي اين منطقه زيستگاه موجوداتي را كه به محيط‌هاي آبي و خشكي جزاير آن بستگي شديد دارند مانند پرندگان در معرض تهديد و خطر قرار مي‌دهد.
بر اساس گزارشات منتشر شده، مهم‌ترين منابع آلاينده و علل تخريب اين اكوسيستم ارزشمند را مي‌توان فعاليت‌هاي استخراج منابع نفتي، نشت نفت، تردد نفتكش‌ها و شناورها، رها كردن آب توازن كشتي‌ها و ورود زباله‌ها و فاضلاب به آن برشمرد.
همچنين صنعتي شدن بي‌رويه و ناهماهنگ منطقه، نبود مديريت منسجم ساحلي، عدم وجود زنجيره منظم و مرتبط صنعتي در سواحل، ورود گونه‌هاي غيربومي به منطقه، تصادم كشتي‌ها، حضور كشتي‌هاي جنگي و زيردريايي‌ها و پديده نوين گرمايش زمين از ساير چالش‌هاي زيست‌محيطي منطقه خليج فارس و درياي عمان محسوب مي‌شوند.
اين چالش‌ها به طور مستقيم و غيرمستقيم خسارات سنگين زيست‌محيطي بسياري را باعث شده است و متاسفانه هيچ برآورد مشخص و دقيقي نيز صورت نگرفته است.
پراكندگي پرندگان در منطقه خليج فارس
براساس تحقيقات انجام شده، در جهان 30 راسته، 187 خانواده و 9 هزار و 648 گونه پرنده و در ايران 20 راسته، 78 خانواده و 517 گونه وجود دارد كه از اين تعداد 10 راسته، 46 خانواده و 187 گونه پرنده آبزي و خشك‌زي در خليج فارس و جزاير آن با ويژگي‌هاي كم‌نظير خود از قبيل شوري آب و ارتباط محدود با آب‌هاي آزاد زندگي مي‌كنند.
اين تنوع گونه‌اي و تراكم جمعيتي پرندگان شناسايي زيستگاه‌هاي خاص هريك از گونه‌ها و زيستگاه‌هاي حساس منطقه را در فصول مختلف دوچندان مي‌كند.
تحقيقات نشان داده است كه پراكندگي پرندگان و زيستگاه‌هاي ترجيحي آنها بر حسب نيازهاي زيستي بوده و در هر منطقه‌اي از خليج فارس و درياي عمان غذا، آب، امنيت و پناهگاه فراهم شود تراكم و تجمع پرندگان بيشتر مي‌شود كه اين امر راهنماي مناسبي براي تشخيص زيستگاه‌هاي حساس پرندگان آبزي در منطقه است.
مطالعات اوليه در اين مناطق در طول ساليان گذشته نشان مي‌دهند كه جزايري نظير شيدور، نخيلو و چند منطقه ديگر در سواحل خليج فارس داراي تراكم و تنوع پرندگان زيادي است و از حساسيت بيشتري برخوردار هستند.
براساس مطالعاتي كه در 4 فصل از تابستان سال‌هاي 1386 تا 1387 با حمايت‌هاي معاونت محيط زيست دريايي سازمان حفاظت محيط زيست انجام شده است زيستگاه‌هاي حساس و گونه‌هاي پرندگان در خطر انقراض جهاني و كم‌جمعيت ايران در منطقه خليج فارس شناسايي شده است.
اين شناسايي تنها زيستگاه‌هاي حساس پرندگان آبزي را در بر مي‌گيرد، در حالي كه اهميت پرندگان خشك‌زي كمتر از پرندگان آبزي نيست و شناسايي اين گونه‌ها نيز به زودي در برنامه‌هاي تحقيقاتي قرار خواهد گرفت.
لزوم مديريت و حفاظت بيشتر
بررسي‌ها نشان داده است كه براي مديريت و حفاظت بهتر جمعيت پرندگان، داشتن اطلاعات علمي و آگاهي از زيستگاه‌هاي مورد نياز آنها، چگونگي حضور، زمان و مكان زادآوري، چگونگي گذران زمان حضور در زيستگاه و امنيت و غذا نقش اساسي دارند. چون پرندگان در ارتباط با محيط زيست اطراف خود هستند و از آن اثر مي‌پذيرند، لذا يافتن فاكتورهاي تاثيرگذار بر جمعيت پرندگان سبب بهبود مديريت جمعيت و زيستگاه‌هاي آنها مي‌شود و اين امر بجز از طريق انجام مطالعات تحقيقاتي امكان‌پذير نيست.
اما متاسفانه اطلاعاتي علمي درباره زيستگاه‌هاي حساس آنها كم است يا وجود ندارد و تنها اطلاعات حلقه‌گذاري تعدادي از پرندگان در دست است كه جهت مديريت اين گونه‌ها كافي نيست، از اين رو معاونت محيط زيست دريايي با همكاري دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم تحقيقات اهواز اقدام به شناسايي زيستگاه‌هاي حساس پرندگان آبزي خليج فارس كرد.
در پروتكل راپمي كه در 20 و 21 بهمن‌ماه سال 1385 در تهران به تصويب رسيد معيار حساسيت زيستگاه‌ها در ارتباط با پرندگان همان معيار كنوانسيون رامسر است كه اگر در زيستگاهي 20 هزار پرنده آبزي حضور داشته باشد يا يك درصد جمعيت گونه‌هاي پرندگان در خطر انقراض جهاني در زيستگاهي در مقطعي از سال وجود داشته باشد، آن زيستگاه حساس است.
به اين ترتيب براساس تحقيقات انجام شده 9 زيستگاه در جزاير نخيلو، خور خوران، نايبند، بني فارو، شيدور، ام الگرم، خان و قبر ناخدا به عنوان زيستگاه‌هاي حساس پرندگان آبزي خليج فارس شناسايي شدند و 10 زيستگاه نيز در مناطق مختلفي از استان‌هاي خوزستان، بوشهر و هرمزگان به عنوان زيستگاه‌هاي مهم پرندگان در خليج فارس شناسايي شدند.
زيستگاه‌هاي حساس را دريابيم
پرندگان آبزي در خطر انقراض محدوده خليج فارس از نظر زيستگاه به 2 گروه تقسيم مي‌شوند؛ گونه‌هايي كه در تالاب‌هاي داخلي زيست مي‌كنند و در تالاب‌هاي ساحلي شور و جزاير خليج فارس مشاهده نمي‌شود كه اين گروه بيشتر اردك‌ها را در بر مي‌گيرد. البته گزارشاتي از مشاهده آنها در تالاب‌هايي كه آب شيرين دارند نيز رسيده است ولي اين گونه‌ها به اكوسيستم خليج فارس وابسته هستند كه بيشتر در تالاب‌هاي هورالعظيم، شادگان و ايذه گزارش شده‌اند.
گروه دوم گونه‌هايي هستند كه در تالاب‌هاي ساحلي و سواحل جزاير خليج فارس زيست مي‌كنند.
به اين ترتيب با شناسايي پرندگان و زيستگاه‌هاي حساس آنها بايد جهت تدوين برنامه‌هاي حفاظتي و نظارت بر اين مناطق اقدام كرد تا نتايج مطالعات تحقيقاتي در قالب يك برنامه جامع جهت حفاظت و مديريت اين مناطق و گونه‌هاي حساس آنها نتيجه دهد.
حميده‌سادات هاشمي
