مروارید سیاه چگونه تولید می‌شود؟
"کم گوی، گزیده گوی چون دُر"... براستی این ضرب المثل ایرانی پرمعنا، به جا گفته شده زیرا که دُر سیاه خلیج فارس نه تنها کم است بلکه نادر است.
صیادان برای یافتن این گنج پنهان، 2000 صدف را می‌کُشند تا فقط یک مروارید طبیعی بدست آورند و برای قرن‌ها، این روش تنها راه بدست آوردن مروارید از خلیج فارس بوده است. همین کم بودن و پرتقاضا بودنش باعث شده که سودمندترین ثروت طبیعی دریا، حالا به یکی از گرانبهاترین جواهرات دنیا تبدیل شود؛ آن‌قدر گران که روی هرکدام از گردنبندهای مروارید طبیعی، میلیاردها دلار قیمت می‌گذارند.
شاید به همین دلیل است که این جواهر درخشنده و رنگین کمانی، نماد قدرت، ثروت و سلطنت دانسته شده است و نه تنها در این عصر بلکه از دوران باستان نماد ثروت بوده و اشرافیان خریدار آن بوده‌اند. از قرن‌ها پیش، از این لؤلؤ گرانبها برای ساخت جواهرات استفاده می‌شده و یا روی لباس اشراف دوخته می‌شده، مانند لباس امیرکبیر که در موزه جواهرات سلطنتی به نمایش گذاشته شده است.
با این توصیف فکر می‌کنید، یک گردنبند 22 دانه‌ای مروارید سیاه پرورشی خلیج فارس چقدر ارزش دارد؟ یک میلیون دلار.
تازه، این مرواریدها هر چقدر درشت‌تر بوده و شکل منظم‌تری داشته و کروی‌تر باشد، گران‌تر نیز می‌شود و البته بسته به رنگ‌شان، قیمت‌شان نیز تغییر خواهد کرد. مرواریدها می‌توانند سفید، خاکستری، نقره‌ای، زرد، مسی و سبز باشند و معمولا اشکال نامنظمی دارند و می‌توانند به شکل‌های دکمه‌ای، گلابی و یا کروی دربیایند.
حالا صدفهای لب سیاه مرواریدساز خلیج فارس به علت صید بی‌رویه و افزایش آلودگی‌های زیست محیطی در خطر انقراض قرار گرفته‌اند و پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان به فکر افتاده تا به مانند پدری که از فرزندش مراقبت می‌کند، با پرورش و تکثیر صدفهای مرواریدساز از انقراض این گونه ارزشمند جلوگیری و علاوه بر آن ارز وارد کشور کند، برای همین منظور اخیرا 50 هزار صدفچه لب سیاه در خلیج فارس رها کرده است تا علاوه بر تکثیر این صدف به منظور حفظ آن برای بومیان جنوب اشتغال ایجاد کند.
اما آیا می‌دانید مرواریدها چگونه ساخته می‌شوند؟ جالب است، بدانید مروارید صدفهای پرورشی زیباتر و درخشنده‌تر از نوع طبیعی‌شان است. وقتی جسم خارجی همچون دانه کوچک سنگ یا شن بین پوسته و کف صدف قرار می‌گیرد، صدف واکنش نشان می‌دهد و یک لایه براق رنگین کمانی در اطراف جسم خارجی ترشح می‌کند و به این شکل مروارید تولید می‌شود و اوج هنر طبیعت نمایان می‌شود.
از هر ۲۰۰۰ صدف، یک مروارید ساخته می‌شود
دکتر سعید تمدنی جهرمی، رییس بخش بیوتکنولوژی پژوهشکده اکولوژی خلیج فارس و دریای عمان با برشمردن 2 گونه مهم صدفهای مروارید ساز با نام‌های صدف لب سیاه و صدف محار در خلیج فارس، به خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) گفت: صدف محار، بومی سواحل بندر لنگه است که به همین دلیل از این صدف با عنوان صدف لنگه‌ای نیز یاد می‌شود. تاکنون در حدود هشت گونه صدف که قادر به تولید لایه‌های مروارید باشند در دنیا شناخته شده‌اند که از آنها یک گونه مخصوص آب شیرین و بقیه متعلق به آب شور و مناطق گرمسیری است. مروارید طبیعی بسیار نادر است، به گونه‌ای از هر ۲۰۰۰ صدف، یک عدد مروارید معمولاً کوچک و به شکل نامنظم بدست می‌آید.
یک گردنبند مروارید سیاه یک میلیون دلار ارزش دارد
او با تصریح بر این‌که صدف لب سیاه، مروارید سیاه تولید می‌کند، اظهار کرد: قطر هر مروارید تولید شده 0.8 تا یک سانتیمتر است و یک گردنبند حاوی 20 تا 22 دانه مروارید سیاه یک میلیون دلار ارزش دارد. هم‌چنین قیمت هر تن پوسته صدف در حدود 8000 دلار است. در گذشته این صدف در خلیج فارس دارای ذخایر فراوانی بوده ولی به دلایل مختلف همچون ایجاد اختلال در اکوسیستم از طریق افزایش بار آلودگی‌ها، به خصوص آلودگی زیاد مواد نفتی در اثر استخراج و جابه‌جایی آنها و سایر آلاینده‌های زیست محیطی، روز به روز ذخایر طبیعی آن دستخوش تغییر و کاهش فراوان شده است.
صدف لب سیاه خلیج فارس در معرض انقراض است
تمدنی با بیان این‌که صدف لب سیاه به علت صید بی‌رویه از خلیج فارس و قاچاق در خطر انقراض است، خاطرنشان کرد: تلاش می‌شود با آموزش دادن به بومیان منطقه برای تولید مروارید از صید بی‌رویه صدف‌ها جلوگیری شود.
وی ادامه داد: با توجه به کاهش شدید ذخایر صدف مروارید ساز لب سیاه (Pinctadamargaritifera ) که نسل این گونه باارزش را با خطر مواجه کرده است، بازسازی ذخایر این گونه ارزشمند، برای بازسازی ذخایر آبزیان آب‌های جنوبی کشور به منظور جلوگیری از انقراض نسل و احیای ذخایر در زیستگاه‌های اصلی آن در استان هرمزگان مورد توجه قرار گرفته است. برای همین منظور در سال ۱۳۸۳ تعداد 20 هزار قطعه صدفچه‌های تکثیر شده در دریا رهاسازی شد و هم‌چنین اخیرا در پی قراردادی که با شیلات منعقد شده، 50 هزار صدفچه صدف لب سیاه در دریا رهاسازی شده است، با این اقدامات بخش عمده‌ای از مشکل بیکاری در منطقه رفع می‌شود. این پروژه‌ها معمولا در استان هرمزگان و در منطقه بندرلنگه و ایستگاه تحقیقاتی نرم‌تنان خلیج فارس اجرا می‌شود.
آموزش هسته گذاری صدف به بومیان بندرلنگه
تمدنی با اشاره به اهمیت بازسازی و افزایش ذخایر صدف لب سیاه در رشد اقتصاد منطقه و کشور، بیان کرد: در منطقه بندرلنگه، عملیات هسته گذاری به بومیان آموزش داده شده و هم اینک با تمهیداتی که شیلات ایران اندیشیده است امید می‌رود، در آینده نزدیک بخش خصوصی با سرمایه گذاری در این بخش از این صنعت حمایت کند.
فواید تولید صدفهای مروارید ساز
او، کمک به جامعه صیادی محلی و رونق اقتصادی صیادان سنتی و بومی منطقه، برداشت مروارید و استفاده از آن در کارهای زینتی و صادرات و ارزآوری از این طریق برای کشور، استفاده از پوسته آهکی به عنوان تامین کننده مواد معدنی و غذای دام و طیور، ایجاد اشتغال در مناطق محروم روستایی به لحاظ کاربردهای زینتی از پوسته آهکی صدف مانند دکمه سازی و منبت کاری، صادرات صدف برای مصرف خوراکی در کشورهای اروپایی و سایر کشورهای متقاضی را از فواید تولید صدفهای مروارید ساز عنوان کرد.
رییس پیشین ایستگاه تحقیقاتی نرم‌تنان خلیج فارس (بندرلنگه) افزود: براساس بررسی‌های انجام شده، ذخایر مناسبی از صدف محار در خلیج فارس وجود دارد که از ابتدای دهانه خلیج فارس تا سواحل کویت با بیش از ۱۰ زیرگونه پراکنده شده‌اند. این گونه به صورت اجتماعی زیست می‌کند و از لحاظ مقاومت در مقابل فعل و انفعالات داخل آب بسیار قوی است. این نوع صدف در حدود هشت سانتیمتر رشد می‌کند. صدف مروارید ساز لب سیاه با اسم محلی "شریفی" نیز دارای دو کفه است که در محل پاشنه به وسیله لولا به هم چسبیده و دو تقارن نسبی دارد. این دوکفه به عنوان پوشش اندام داخلی صدف محسوب می‌شود.
او با توصیف اجزای صدف، بیان کرد: پوشش خارجی (آهکی) در صدف اولین قسمتی است که دیده می‌شود که از سه لایه تشکیل شده است.
لایه خارجی آن عمدتا از جنس Conehidin است که یک نوع ترکیبی آلی است و طرح‌ها و رنگ‌های روی صدف هم وابسته به این لایه است. این لایه بعد از مرگ جانور به تدریج از بین رفته و فرسایش می‌یابد. کفه در مراحل نوزادی متمایل به سبز است که به تدریج رنگ آن به قهوه‌ای متمایل می‌شود. هم‌چنین کفه صدف بالغ دارای نوارهای پولک مانند در عرض بوده که دوران رشد و نمو آن را نشان می‌دهد.
تمدنی ادامه داد: قسمت عمده وزن صدف را لایه میانی تشکیل می‌دهد. جنس این لایه، کربنات کلسیم کریستاله است و از این قسمت صدف برای هسته گذاری صدفهای مرواریدساز استفاده می‌شود. بعد از بازکردن صدف، اولین قسمتی که دیده می‌شود مانتل (Mantle) است و وظایفی مهمی را به عهده دارد که مهم‌ترین وظیفه آن تولید مروارید است. به اندامی که دو کفه را به هم می‌چسباند، لولا می‌گویند. این لولا با قدرت کششی که دارد، دو کفه را از هم باز و بسته می‌کند.
تکثیر مروارید چگونه انجام می‌شود؟
این پژوهشگر زیست دریا درباره نحوه تکثیر مروارید توضیح داد: پس از تکثیر دو تا چهار ساله صدف‌ها، هسته گذاری صدف‌ها انجام می‌شود، به این ترتیب که ماده خارجی در فضای زیرمانتل ( پوششی بر روی کف صدف) و یا در تخمدان قرار داده می‌شود و از آنجا که صدف در مقابل هر جسم خارجی واکنش نشان می‌دهند، شروع به ساختن ماده حاوی کلسیم دوره ماده خارجی می‌کند و به عبارتی دیگر یک لایه براق رنگین کمانی به دور ماده خارجی تولید می‌کند و به این گونه مروارید تولید می‌شود. جنس ماده خارجی در هسته‌گذاری، معمولا از پوسته صدف است و یا می‌تواند یک تکه کوچک از دانه سنگ یا شن باشد.
پرورش مروارید لب سیاه از فرانسه آغاز شده است
به گفته این پژوهشگر، نخستین بار پرورش مروارید لب سیاه از پلی‌نیزای فرانسه در سال ۱۹۷۶ آغاز شده و امروزه این صنعت در پلی‌نیزای فرانسه سالانه بیش از ۱۴۰ میلیون دلار درآمد به همراه دارد. از کشورهای پیشگام در تکثیر و پرورش صدفهای مروارید ساز می‌توان به کشورهایی همچون انگلستان، اسکاتلند، آمریکا، اندونزی، مکزیک، استرالیا و ژاپن اشاره کرد.
وی ادامه داد: اولین گونه‌ای که در صنعت آبزی پروری ژاپن، تکثیر و پرورش آن مورد توجه قرار گرفت، صدف مروارید ساز بود. این رویداد در سال ۱۸۹۰ میلادی در استان Mie واقع در بخش مرکزی ژاپن رخ داد و از سال ۱۹۶۵ یعنی زمانی که شمار مزارع پرورش صدفهای مروارید ساز در منطقه مرکزی گسترش یافت، صیادان و پرورش دهندگان تشویق به توسعه پرورش این آبزی در نواحی جنوبی ژاپن شدند.
وی ادامه داد: در سال ۱۹۱۴، ژاپنی‌ها، روش‌هایی برای پرورش صدف در آب شور و آب شیرین ابداع کرده و این روش‌ها را در سراسر دریای جنوب بکار بستند. این کشور با بکارگیری تکنولوژی‌هایی جهت رده بندی، پرورش و برداشت مروارید، توانسته در این صنعت همواره پیشگام باشد. برای مثال در دریاچه بیواکو به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و بزرگترین دریاچه‌ها در کشور ژاپن، مرواریدهای آب شیرین به میزان ۶ تن در سال تولید می‌شود.
با این گفته‌های پژوهشگر زیست دریایی، بیشتر مشخص می‌شود که خلیج فارس انگشتر بی‌نظیری برای ایران است که نگین‌اش مروارید زیبای آن است، پس باید آن را در ویترین ایران به شکل مطلوب نگهداری کنیم تا همچنان نماد ثروت و قدرت کشور در جهان بماند.
گفت‌وگو از شیما عباس زاده، خبرنگار ایسنا
