برای حفظ قرآن روش های گوناگونی بیان و تبیین شده که هر کدام در جای خود، دارای ویژگی هایی است و هر کس نیز امکان دارد بر اساس استعداد، ذوق و سلیقه، شرایط شخصی و تجربه عملی خویش، دارای روش خاص و شخصی در حفظ قرآن باشد.
1ـ اولین روش پیشنهادی ما در حفظ قرآن، بر مبنای حفظ «تفکیکی» آیات، صفحات، سوره ها و جزءهای قرآن و سپس بر مبنای حفظِ «ترکیبی» و تکرار آن ها بر اساس قسمت های «سه» تایی ـ «سه» تایی است.
توضیح این روش بدین گونه است که باید هر صفحه از قرآن را، سه آیه ـ سه آیه، و هر سوره از قرآن را، سه صفحه ـ سه صفحه، و هر جزء از قرآن را، سه سوره سه سوره تقسیم کنید. مثلاً اگر یک صفحه از قرآن، مانند صفحه 573 قرآن هایی که با رسم الخط «عثمان طه» است، دارای 15 آیه، یعنی آیه 14 تا 28 سوره «جن» است، باید به پنج قسمتِ «3 آیه»ای، و چنان چه یک سوره از قرآن، مانند سوره «یس» دارای حدود 6 صفحه است، باید به دو قسمتِ «3 صفحه»ای، و در صورتی که یک جزء از قرآن، مانند جزء «بیست و هشتم» دارای 9 سوره است، باید به سه قسمتِ «3 سوره»ای تقسیم نمایید. سپس باید آیه های هر قسمت را، یک بار به صورت جدا ـ جدا و یک آیه ـ یک آیه و با «تفکیک» از آیات قبلی و بعدی شان حفظ کنید تا آیات الهی به صورت «تک به تک» و «جزء به جزء» به حافظه تان سپرده شوند. و بار دیگر باید آن ها را به صورت ارتباط و پیوند و «ترکیب» با آیات قبلی و بعدی شان نیز تکرار و حفظ نمایید تا آیات به صورتِ مجموعه ای و کل به کل نیز به حافظه تان سپرده شوند.
تشریح عملی این روش بدین گونه است که با صدای آشکار، آیه اول از سوره مورد نظرتان را به صورت جدا و تفکیکی و بدون ارتباط با آیه دوم، بخوانید و تکرار نمایید تا حدی که این آیه را، به طور کامل و صحیح و روان و آسان، حفظ نمایید. سپس به سراغ آیه دوم بروید و آن را نیز، به صورت جدا و تفکیکی و بدون ارتباط با آیه اول و سوم، بخوانید و تکرار کنید تا حدی که آیه دوم را هم، به طور کامل و صحیح و روان و آسان، حفظ کنید. آن گاه به سراغ آیه سوم بروید و آن را نیز، به صورت جدا و تفکیکی و بدون ارتباط با آیه دوم و چهارم، بخوانید و تکرار نمایید تا حدی که آیه سوم را هم، به طور کامل و صحیح و روان و آسان، حفظ نمایید.
در پایانِ نخستین قسمت سه آیه ای، دوباره، آیات اول تا سوم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبی، بخوانید و تکرار کنید تا حدی که مجموع هر سه آیه را، با هم و به طور کامل و صحیح و روان و آسان، حفظ شود.
علت این امر، آن است که اگر آیات قرآن را جدا ـ جدا و یکی ـ یکی و به صورت تفکیکی حفظ کنید، ولی با یکدیگر حفظ ننمایید، ممکن است نتوانید آیاتی را که جدا ـ جدا و یکی ـ یکی حفظ کرده اید، بار دیگر به صورت متصل و مرتبط با آیات قبلی و بعدی شان و به ترتیب یکدیگر، از حفظ بخوانید و بازگو کنید و یا نزد دیگران ارائه نمایید. این نکته ای مهم است که باید کاملاً آن را رعایت کنید.
اکنون به سراغ آیاتِ دومین قسمتِ سه آیه ای، یعنی آیات چهارم تا ششم، بروید و آن ها را، همانند آیات اول تا سوم، بخوانید و تکرار نمایید تا حدی که این سه آیه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات قبلی و بعدی شان، حفظ نمایید. سپس مجموع هر سه آیه چهارم تا ششم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبی، بخوانید و تکرار کنید تا حدی که مجموع هر سه آیه را، با هم، حفظ کنید. در پایانِ دومین قسمتِ سه آیه ای، دوباره، آیات اول تا ششم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبی، نیز بخوانید و تکرار کنید تا حدی که مجموع هر شش آیه را، با هم حفظ کنید.
اینک به سراغ آیاتِ سومین قسمت سه آیه ای، یعنی آیات هفتم تا نهم، بروید و آن ها را، همانند آیات اول تا سوم، بخوانید و تکرار نمایید تا حدی که این سه آیه هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات قبلی و بعدی شان، حفظ شود. سپس مجموع هر سه آیه هفتم تا نهم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبی، بخوانید و تکرار کنید تا حدی که مجموع هر سه آیه را، با هم، حفظ نمایید. در پایان سومین قسمت سه آیه ای، دوباره، آیات چهارم تا نهم را ـ نه آیات اول تا نهم (دقت کنید) ـ با یکدیگر و پشت سرهم و به صورت ترکیبی، بخوانید و تکرار کنید تا حدی که مجموع هر شش آیه را، با هم، حفظ کنید. حفظ آیات را، با همین روش و به صورت سه آیه ـ سه آیه، آن قدر ادامه دهید تا این که همه آیاتِ یک صفحه از قرآن را حفظ نمایید. در پایان، دوباره، کل آیاتِ این صفحه را، از اول تا آخر، بخوانید و تکرار کنید تا آیات آن صفحه، به صورت مجموعه ای و ترکیبی، نیز حفظ شود.
پس از حفظ کامل و صحیح یک صفحه از قرآن، اینک به سراغ صفحه دوم قرآن بروید و آیات صفحه را نیز، همانند صفحه اول و به همان صورتِ تفکیکی و ترکیب که گفته شد، حفظ کنید. پس از حفظ کامل و صحیح صفحه دوم به سراغ صفحه سوم قرآن بروید و آیات آن صفحه را نیز، همانند صفحه اول و دوم، حفظ نمایید. پس از حفظ کامل و صحیح صفحه سوم، دوباره، کل آیاتِ صفحه اول تا سوم را با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبی، بخوانید و تکرار کنید تا حدی که مجموع هر سه صفحه را، با هم، حفظ نمایید.
اکنون به سراغ آیاتِ دومین قسمتِ سه صفحه ای، یعنی آیات صفحه چهارم تا ششم، بروید و آن ها را، همانند آیات صفحه اول تا سوم، بخوانید و تکرار کنید تا حدی که آیات این سه صفحه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات صفحات قبلی و بعدی شان، حفظ کنید. آن گاه، مجموع هر سه صفحه چهارم تا ششم را، با یکدیگر و پشت سرهم و به صورت ترکیبی، بخوانید و تکرار نمایید تا حدی که مجموع آیات هر سه صفحه، با هم حفظ گردد. در پایانِ دومین قسمتِ سه صفحه ای، دوباره، آیاتِ صفحه اول تا ششم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبی، بخوانید و تکرار نمایید تا حدی که مجموع هر شش صفحه را، با هم، حفظ نمایید.
اینک به سراغ آیاتِ سومین قسمتِ سه صفحه ای، یعنی آیات صفحه هفتم تا نهم، بروید و آن ها را، همانند آیات صفحه اول تا سوم، بخوانید و تکرار نمایید تا حدی که آیات این سه صفحه را هم، به طور جداگانه و بدون ارتباط با آیات صفحات قبلی و بعدی شان، حفظ کنید. سپس مجموع آیات هر سه صفحه هفتم تا نهم را، با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبی، بخوانید و تکرار کنید تا حدی که آیات مجموع هر سه صفحه، با هم، حفظ شود. در پایان سومین قسمتِ سه صفحه ای، دوباره، آیات صفحات چهارم تا نهم را ـ نه آیات صفحات اول تا نهم (دقت کنید) ـ با یکدیگر و پشت سر هم و به صورت ترکیبی، بخوانید و تکرار کنید تا حدی که مجموع هر شش صفحه را، با هم حفظ نمایید. حفظ آیاتِ صفحات را، با همین روش و به صورت سه صفحه ـ سه صفحه آن قدر ادامه دهید تا این که آیات همه صفحات یک سوره از قرآن را حفظ نمایید. در پایان، دوباره، کل آیات صفحات این سوره را، از اول تا آخر، بخوانید و تکرار کنید تا آیات آن سوره را به صورت مجموعه ای ترکیبی، حفظ کنید.
پس از حفظ کامل، صحیح، روان و آسان یک سوره از قرآن، اینک به سراغ سوره های بعدی قرآن بروید و آیات آن سوره ها را نیز، همانند سوره اول و به همان صورت تفکیکی و ترکیبی که گفته شد و براساس سه سوره ـ سه سوره، حفظ کنید و حفظ سوره ها را آن قدر ادامه دهید تا این که همه آیات یک جزء از قرآن را حفظ نمایید. در پایان، دوباره، کل آیات این جزء را، از اول تا آخر، بخوانید و تکرار کنید تا آیات آن جزء را، به صورت مجموعه ای و ترکیبی، نیز حفظ نمایید.
پس از حفظ کامل، صحیح، روان و آسان یک جزء از قرآن، اینک به سراغ جزءهای بعدی قرآن بروید و آیات آن جزءها را نیز، همانند جزء اول و به همان صورت تفکیکی و ترکیبی که گفته شد و بر اساس سه جزء ـ سه جزء حفظ نمایید و حفظ جزءها را آن قدر ادامه دهید تا اینکه همه آیات سی جزء قرآن را، به طور کامل و صحیح و روان و آسان، حفظ کنید و با عنایات خدای سبحان و توجهات امام زمان (عج) «حافظ کل قرآن» شوید.
با توجه به آن چه گفته شد، در صورتی که بخواهید مثلاً صفحه 373 را که طبق قرآن های با رسم الخط «عثمان طه» دارای 15 آیه است، با این روش، حفظ نمایید، باید به ترتیب زیر عمل کنید:
یک. حفظ آیه اول
دو. حفظ آیه دوم
سه. حفظ آیه سوم
چهار. حفظ آیه اول تا سوم
پنج. حفظ آیه چهارم
شش. حفظ آیه پنجم
هفت. حفظ آیه ششم
هشت. حفظ آیه چهارم تا ششم
نه. حفظ آیه اول تا ششم
ده. حفظ آیه هفتم
یازده. حفظ آیه هشتم
دوازده. حفظ آیه نهم
سیزده. حفظ آیه هفتم تا نهم
چهارده. حفظ آیه چهارم تا نهم (نه آیه اول تا نهم)
پانزده. حفظ آیه دهم
شانزده. حفظ آیه یازدهم
هفده. حفظ آیه دوازدهم
هجده. حفظ آیه دهم تا دوازدهم
نوزده. حفظ آیه هفتم تا دوازدهم (نه آیه اول تا دوازدهم)
بیست. حفظ آیه سیزدهم
بیست و یک. حفظ آیه چهاردهم
بیست و دو. حفظ آیه پانزدهم
بیست و سه. حفظ آیه سیزدهم تا پانزدهم
بیست و چهار. حفظ آیه دهم تا پانزدهم (نه آیه اول تا پانزدهم)
چنانچه بخواهید مثلاً سوره «یس» را که طبق قرآن های با رسم الخط «عثمان طه»، دارای 6 صفحه است، با این روش حفظ کنید، باید به ترتیب زیر عمل نمایید:
یک. حفظ صفحه اول
دو. حفظ صفحه دوم
سه. حفظ صفحه سوم
چهار. حفظ صفحه اول تا سوم
پنج. حفظ صفحه چهارم
شش. حفظ صفحه پنجم
هفت. حفظ صفحه ششم
هشت. حفظ صفحه چهارم تا ششم
نه. حفظ صفحه اول تا ششم
اگر بخواهید مثلاً جزء 28 قرآن را که دارای 9 سوره است، با این روش، حفظ نمایید، باید به ترتیب زیر عمل کنید:
یک. حفظ سوره اول
دو. حفظ سوره دوم
سه. حفظ سوره سوم
چهار. حفظ سوره اول تا سوم
پنج. حفظ سوره چهارم
شش. حفظ سوره پنجم
هفت. حفظ سوره ششم
هشت. حفظ سوره چهارم تا ششم
نه. حفظ سوره اول تا ششم
ده. حفظ سوره هفتم
یازده. حفظ سوره هشتم
دوازده. حفظ سوره نهم
سیزده. حفظ سوره هفتم تا نهم
چهارده. حفظ سوره چهارم تا نهم (نه سوره اول تا نهم)
برای خودداری از تکرار زیاد و غیر ضروریِ آیات، توجه داشته باشید که دیگر لازم نیست مثلاً مجموع دو آیه اول و دوم، یا دوم و سوم، یا سوم و چهارم، یا چهارم و پنجم، یا پنجم و ششم، یا مجموع سه آیه دوم تا چهارم، یا سوم تا پنجم، یا مجموع چهار آیه اول تا چهارم، یا دوم تا پنجم، یا سوم تا ششم، و یا مجموع پنج آیه اول تا پنجم، یا دوم تا ششم را نیز بخوانید و تکرار نمایید تا حفظتان شود. و یا دیگر لازم نیست مثلاً مجموع شش صفحه دوم تا هفتم، یا سوم تا هشتم، و یا مجموع هفت صفحه سوم تا نهم، یا چهارم تا دهم، یا پنجم تا یازدهم، یا ششم تا دوازدهم را نیز بخوانید و تکرار کنید تا حفظ نمایید؛ زیرا انجام دادن این امر، به صورت حالت تصاعدی در خواهد آمد و در نتیجه، وقت فراوانی از شما را خواهد گرفت و ممکن است خودِ تکرار زیاد و بدون ضرورتِ آیات، موجب خستگی و دلزدگی تان نیز بشود.
پس مبنای شما در مجموعه خوانیِ آیات قرآن با یکدیگر، حداکثر تا سه آیه، و در مجموعه خوانیِ صفحات قرآن با یکدیگر، حداکثر تا سه صفحه، و در مجموعه خوانیِ سوره های قرآن با یکدیگر، حداکثر، تا سه سوره، و در مجموعه خوانی جزءهای قرآن با یکدیگر، حداکثر، تا سه جزء خواهد بود. و مبنای شما در حفظ خود آیات قرآن، آیه به آیه، و سپس صفحه به صفحه، و آن گاه سوره به سوره و پس از آن، جزء به جزء و به طور کامل و صحیح و روان و آسان خواهد بود؛ یعنی تا آیه یا صفحه یا سوره یا جزئی از قرآن را، به طور کامل و صحیح و روان و آسان حفظ نکرده اید، هرگز به سراغ حفظ آیه یا صفحه یا سوره و یا جزئی دیگر از قرآن نروید.
توجه داشته باشید که این روش را هم با «خواندن» از روی قرآن و هم با «گوش دادن» به نوارها یا سی دی های قرآنی می توانید انجام دهید. اگر چه حفظ قرآن از راه «گوش دادن»، برای برخی ها، مانند خردسالان و کسانی که نمی توانند از راه «خواندن» به حفظ قرآن بپردازند، ممکن است که بهترین و تنهاترین راه باشد.
2. اگر بلندی آیه ای از یک سطر بیشتر باشد، مبنای شما در روش حفظ خود این آیات، سطر به سطر و در مجموعه خوانیِ سطرها با یکدیگر، حداکثر تا سه سطر خواهد بود؛ یعنی چنانچه بلندی آیه ای، مانند آیه 160 سوره «اعراف»، شش سطر باشد، آن را به دو قسمت سه سطری تقسیم کنید. سپس هر کدام از سطرهای اول و دوم و سوم آن آیه را، به صورت تفکیکی، می خوانید و تکرار می نمایید تا هر یک از سطرها را به طور جداگانه، حفظ کنید. آن گاه مجموع سطرهای اول تا سوم را، به صورت ترکیبی، می خوانید و تکرار می نمایید تا مجموع هر سه سطر، با هم و به طور کامل و صحیح حفظ گردد. پس از آن، هر کدام از سطرهای چهارم و پنجم و ششم آن آیه را، به صورت تفکیکی، می خوانید و تکرار می نمایید. تا هر یک از سطرها، به طور جداگانه، حفظ شود. سپس مجموع سطرهای چهارم تا ششم را، به صورت ترکیبی، می خوانید و تکرار می کنید تا مجموع هر سه سطر، با هم و به طور کامل و صحیح و روان و آسان حفظ شود. در پایان، دوباره، سطرهای اول تا ششم را از اول تا آخر و به صورت ترکیبی نیز، می خوانید و تکرار می نمایید تا مجموع هر شش سطر، با هم، یعنی کل آیه به طور کامل و صحیح و روان و آسان حفظ گردد. آن گاه به سراغ حفظ آیه بعدی بروید.
3. اگر بلندی آیه ای، فقط یکی ـ دو ـ سه کلمه بیش از یک سطر باشد، آن آیه را نیز به طور کامل حفظ نمایید و در این گونه آیات، از روش سطر به سطر استفاده نکنید.
4. اگر بلندی سوره ای، از یک صفحه کمتر باشد، مانند شماری از سوره های کوتاه آخر قرآن، مبنای شما در حفظ آن ها باید همان سوره به سوره باشد؛ یعنی تا سوره ای را به طور کامل و صحیح و روان و آسان حفظ نکرده اید، هرگز به سراغ حفظ سوره ای دیگر نروید.
5. حفظ کامل یک صفحه یا یک سوره و یا یک جزء از قرآن را در صورتی به خوبی انجام داده و محقق کرده اید که بتوانید تک تک آیات آن را با شماره خودشان و حتی بدون ترتیب نیز به یاد آورید و از حفظ بخوانید. مثلاً اگر از شما بپرسند که آیه 18 سوره بلد چیست؟ فوراً بگویید: «اُولئِکَ أصحابُ المَیْمَنَة» و چنان چه از شما بپرسند که آیه 4 سوره بلد چیست؟ فورا بگویید: «لَقَد خَلَقْنا الانسان فی کبد» و اگر از شما بپرسند که آیه 10 سوره بلد چیست؟ فورا بگویید: «وَ هَدَیْناهُ النَّجدَینِ».
6. مقدار تکرار هر آیه و سوره قرآن، برای حفظ آن، به شرایط انسان، روش حفظ وی، آسانی و دشواریِ هر آیه و سوره، و کوتاهی و بلندیِ آن بستگی دارد. مثلا ممکن است شما آیه ای را با 3 بار تکرار حفظ نمایید، ولی شخص دیگری همان آیه را با 5 بار تکرار حفظ کند. یا امکان دارد که شما سوره ای از قرآن را با روشی که در حفظ قرآن دارید، با 8 بار تکرار حفظ نمایید، اما فردی دیگر با روش دیگری که در حفظ قرآن دارد، همان سوره را با 10 بار تکرار حفظ کند. و یا ممکن است شما آیه ای آسان و کوتاه را حتی با 1 بار خواندن حفظ نمایید، اما آیه دشوار و بلند را با 7 بار تکرار حفظ کنید. پس، مقدار تکرار هر آیه و سوره قرآن، به «شرایط حافظ قرآن»، «روش حفظ قرآن» و «شرایط آیه قرآن» بستگی دارد.
7. حتماً دقت کنید که کلمات و آیات قرآن را، از همان آغاز خواندن و حفظ کردن و از نظر تلفظ و حرکت و اعراب، به شکل صحیح بخوانید و حفظ کنید؛ زیرا در صورتی که تلفظ و حرکت واعراب کلمه ای، به شکل غلط وارد حافظه شما شود، تلاشتان برای حفظ چنین کلمه ای دو برابر خواهد شد: یک بار باید شکل غلط این کلمه را از حافظه خود بیرون برید و بار دیگر باید شکل صحیح آن را به درون حافظه خویش بیرون بَرید و جایگزین شکل قبلی آن نمایید. یکی از بهترین راه های پیشگیری از چنین مشکلی این است که دستگاه حاوی نوار قرآن را کنار خود بگذارید و قرآن را باز کنید و هنگامی که می خواهید، برای نخستین بار، آیه ای را حفظ نمایید، دستگاه را روشن کنید و در حالی که خودتان آیه مورد نظر را از روی قرآن می خوانید، به شکل خواندن و تلفظ همان آیه از طریق نوار نیز گوش فرا دهید تا از اشتباه خواندنِ تلفظ ها و حرکت ها و اعراب های کلمات و آیات قرآن، به دور باشید.
8. بارها اتفاق افتاده است که برخی از حافظان قرآن نتوانسته اند آیه ای از قرآن را که قبلاً حفظ کرده اند، دوباره از حفظ بخوانند، ولی هنگامی که «کلمه اول + کلمه دوم» همان آیه را برای آنان خوانده اند، تمام آن آیه به یادشان آمده است و همه آیه را، از اول تا آخر و از حفظ، خوانده اند. پس، «کلمه اول» یا مجموع «کلمه اول + کلمه دوم» در هر آیه، «نقطه تمرکزِ» آن آیه برای حفظ کردنش است و باید آن را بیش از کلمات دیگرِ آن آیه، تکرار کنید و به حافظه خود بسپارید. مثلا در آیه سوره بینه: «إنَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ أُولائِکَ هُم خَیرُ البَرِیَّة»، باید دو کلمه «إنَّ الّذینَ» را بیشتر از کلمات بعدی آیه تکرار نمایید و به گنجینه حافظه خویش بسپارید.
9. معمولاً انسان دوست دارد ثمره و نتیجه کار خویش را زودتر ببیند و گاه نیز از حوصله فراوانی برخوردار نیست. از این رو، شما حفظ تمام قرآن را هدف خود قرار ندهید، بلکه هدف خویش را مثلاً حفظ یک جزء قرآن در نظر بگیرید و از سوره های کوتاه و جزء سی ام قرآن آغاز کنید تا ثمره و نتیجه آن را زودتر مشاهده نمایید و دلگرم تر شوید. و نیز چنان چه حفظ قرآن را با سوره های بلند مانند سوره «بقره» و «آل عمران» و «مائده» آغاز کنید، ممکن است شوق و علاقه اولیه ای را که برای حفظ قرآن داشته اید، از دست بدهید؛ هر چند اگر بتوانید حفظ قرآن را از همان جزء اول و با سوره حمد آغاز نمایید، بهتر است.
10. گفته شد که در ابتدا می توانید سوره های کوتاه قرآن را حفظ کنید، و چون جزءهای سی ام و بیست و نهم و بیست و هشتم قرآن به ترتیب و به طور نسبی در بردارنده سوره های کوتاهتری هستند، می توانید این سه جزء را پیش از جزءهای دیگر قرآن حفظ نمایید؛ اما پس از حفظ کردن آیات این سه جزء، شایسته است ـ اگر نگوییم بایسته است ـ جزءهای دیگرِ قرآن را به ترتیب و از جزء اول و سپس جزء دوم تا جزء بیست و ششم و سپس جزء بیست و هفتم قرآن حفظ کنید. رعایت این ترتیب، برای آن است که ذهن و حافظه شما نیز از ترتیب ویژه ای برخوردار گردد، و از نظم خاصی پیروی نماید و هنگام بازگویی و ارائه آیاتِ حفظ شده، دچار تشویش و نابسامانی نشود. البته پیشنهاد می شود برای کودکان و نوجوانان و مانند آنان، حفظ قرآن از جزء سی ام و طبق مراحل زیرین و به ترتیب سوره هایی که گفته شده است، صورت پذیرد:
مرحله اول: سوره های 2 سطری، یعنی سوره های عصر، کوثر و اخلاص.
مرحله دوم: سوره های 3 سطری، یعنی سوره های شرح، قدر، فیل، قریش، کافرون، نصر، مسد و فلق.
مرحله سوم: سوره های 4 سطری، یعنی سوره های تین، تکاثر، همزه، ماعون و ناس.
مرحله چهارم: سوره های 5 سطری، یعنی سوره های ضحی، زلزله و عادیات.
مرحله پنجم: سوره های 6 سطری، یعنی سوره های طارق و قارعه.
مرحله ششم: سوره های 7 سطری، یعنی سوره های شمس و علق.
مرحله هفتم: سوره های 8 سطری، یعنی سوره های اعلی و لیل.
مرحله هشتم: سوره های 9 سطری، یعنی سوره های انفطار و بلد.
مرحله نهم: سوره های 10 سطری، یعنی سوره بینه.
مرحله دهم: سوره های یک صفحه ای و کمتر از آن، یعنی سوره های عبس، تکویر، انشقاق، بروج و غاشیه.
مرحله یازدهم: سوره های بیشتر از یک صفحه، یعنی سوره های نبأ، نازعات، مطففین و فجر.
مرحله دوازدهم: این مرحله که مرحله پایانی برای کودکان و نوجوانان و مانند آنان است، حفظ دوباره سوره های جزء سی ام، است به همان ترتیبی که در قرآن آمده است، یعنی حفظ جزء سی ام را از سوره نبأ آغاز نمایند و با سوره ناس پایان دهند.
11. در صورتی که وسایل سمعی و بصری، مانند نوارهای ویدئویی، قرآن را حفظ می نمایید، حتماً به دهان قاری قرآن و چگونگی تلفظ و ادای کلمات و قرائت وی، خوب نگاه کنید.
12. هر مقدار از آیات و سوره ها و جزءهای قرآن را که حفظ کردید، در جایی آن را یادداشت کنید. و نوار پارچه ای را که در عطف و شیرازه برخی از قرآن ها وجود دارد، در همان صفحه مربوط قرار دهید تا برایتان مشخص باشد که چه مقدار از قرآن و تا کدام صفحه از آن را حفظ نموده اید و از دوباره کاری و تکرار غیر لازم آیات نیز به دور باشید.
13. در صورتی که برایتان امکان دارد، سعی کنید، در هر جلسه حفظ قرآن، آیات را تا پایان هر صفحه یا تا پایان هر سوره حفظ نمایید و مثلاً حفظ آیات را تا نیمه صفحه و یا تا نیمه سوره باقی نگذارید.
14. سعی کنید جای هر آیه در صفحه قرآن را کاملاً به خاطر بسپارید تا آسانتر بتوانید آیه حفظ شده را به خاطر آورید و ارائه نمایید؛ مثلاً آیه 20 سوره مرسلات، یعنی آیه «ألَم نَخلُقُکم مِن ماءٍ مَهینٍ» در اول صفحه، و آیه 35 آن، یعنی آیه «هذا یَومٌ لایَنْطِقُونَ» در وسط صفحه، و آیه 50 آن، یعنی آیه «فَبِأیِّ حَدیثٍ بَعدَهُ یُؤمِنُونَ» در آخر صفحه قرآن قرار دارد.
15. چنانچه هنگام تمرین و تکرار محفوظات قرآنی خود، قسمتی را به یاد نیاوردید، فوراً به قرآن مراجعه نکنید؛ بلکه د ر ابتدا خوب فکر نمایید و ذهن و حافظه خویش را به کار اندازید. و در صورتی که آن قسمتِ فراموش شده را به یاد نیاوردید، آن گاه به قرآن مراجعه کنید. اگر این نکته را به خوبی رعایت نمایید، قسمت های فراموش شده دیگر، کمتر فراموشتان می شوند و بیشتر در ذهن حافظه تان باقی می مانند؛ زیرا دستگاه ذهن و سیستم حافظه انسان، آن چه را با تلاش و کاوش درونیِ خود به یاد می آورد، بیشتر به یاد می سپارد و دیرتر از یاد می برد.
16. هر اندازه که بین تکرار آیات حفظ شده، کمتر فاصله بیندازید، آن ها را بیشتر به ذهن و خاطرتان می سپارید. مثلاً چنان چه سوره صف را حفظ نمودید و هر 3 روز یک بار، آن را مرور و تکرار کردید، بیشتر در ذهن و خاطرتان باقی می ماند تا هنگامی که همین سوره را 5 روز یک بار، مرور و تکرار نمایید.
17. در حفظ آیاتی که به یکدیگر شبیه هستند، هم دقت و هم تمرین بیشتری را لازم دارید. به طور مثال، اگر آیات دیگر را 4 تا 5 بار مرور و تکرار می کنید، آیات مشابه را باید 8 تا 10 بار مرور و تکرار نمایید. یکی از راه های حفظ آیات مشابه، استفاده از «نشانه» است. مثلاً سوره «صف» با آیه «سَبَّحَ لِلّهِ مَا فِی السَّمواتِ وَ ما فِی الارضِ...» آغاز می گردد و سوره بعدی آن، یعنی سوره «جمعه»، با آیه «یُسَبِّحُ لِلّهِ مَا فِی السَّمواتِ وَ ما فِی الارضِ...» شروع می شود. برای این که «سَبَّحَ» با «یُسَبِّحُ» اشتباه نشود، می توانید مثلاً این نشانه را برای خود قرار دهید که حرف اول نام سوره صف، یعنی حرف «ص» شبیه حرف اول کلمه «سَبَّحَ»، یعنی حرف «س» است، هر چند این دو حرف کاملاً مانند یکدیگر نیستند.
18. همان گونه که گفته شد، هنگام حفظ قرآن، آیات را با صدای آشکار بخوانید تا پژواک آیه های قرآن، در گوش هایتان طنین انداز شود و حرکات و کلمات آن ها بر سیستم مغزی و دستگاه حافظه شما به خوبی نقش بندد؛ زیرا یکی از آثار و ویژگی های صوت، ایجاد نقش در اجسام و تأثیر در اطراف است. البته، آشکار خواندن آیات به معنی بلند خواندن آن ها و آزرده کردن اطرافیان نیست، بلکه به معنی آشکار ساختن جوهره صوت و دوری جُستن از لب خوانی است؛ هر چند در برخی از شرایط و مواردِ حفظ قرآن، لب خوانی شایسته و یا حتی بایسته است.
19. یکی از راه های تمرکز حواس و حفظ آیات قرآن، این است که آیه مورد نظر برای حفظ را یک بار از روی قرآن و با دقت و توجه کامل بخوانید تا نخستین تصویر از آن آیه، در ذهن و حافظه تان جای گیرد و نقش بندد. آن گاه، برای بار دوم، آیه مورد نظر را از روی قرآن بخوانید. و در اثنای آن، گاهی چشم های خود را ببندید و ادامه آیه را در ذهن و خاطرتان بیاورید و از حفظ بخوانید. سپس، هرگاه قسمتی از ادامه آیه را به یاد نیاوردید، چشم های خود را باز کنید و آن قسمت را از روی قرآن بخوانید. دوباره چشم های خود را ببندید و قمست دیگری از ادامه آیه را در ذهن و خاطرتان بیاورید و از حفظ بخوانید. این کار را به همین صورت، آن قدر ادامه دهید تا تمام آیه مورد نظر را، حفظ نمایید.
20. برای حفظ آیات طولانی، می توانید آن آیات را بر اساس محل های وقف و درنگ آن ها، قسمت ـ قسمت کنید و سپس به حفظ هر قسمت از آن آیه بپردازید.
برای آشنایی با محل های وقف آیات و علائم آن، می توانید به صفحات پایانی برخی از قرآن ها یا کتاب های معتبر روخوانی و تجوید قرآن مراجعه نمایید، یا به نوارهای مشهور تلاوت قرآن
