تفاوت ابلیس با شیطان

تفاوت ابلیس با شیطان

در خصوص فرق بین ابلیس و شیطان، نظریه­ها مختلف است؛ برخی گفته­اند: ابلیس اسم است و شیطان وصف؛ در نتیجه، وصف معنای عامی دارد و منطبق بر مصادیق فراوانی می شود، و ابلیس چون اسم است، معنا و مصداق خاصی را می طلبد. بنابراین، ابلیس نام خاص یک موجود جنی که از دستور سجده بر آدم علیه­السلام امتناع ورزید و شیطان ، نامی عام و فراگیر برای هر موجود شریر و فریبکار است. بر این اساس ابلیس شیطان است، ولی هرشیطانی ابلیس نیست.[1] اما طبق بعضی از احادیث این نظریه رد می شود که واژه ابلیس بر شیطان­های دیگر، اطلاق و به صورت جمع ابالسه نیز استعمال گردیده است. [2] برخی گفته اند: «شیطان همان ابلیس است؛ زیرا آن، اسم علم شده برای ابلیس».[3]

دکتر احمد عابدی در مقدمه کتاب هستی و چیستی ابلیس پیرامون این بحث اینگونه بیان می­دارند: ابلیس بهترین مثال برای «سوء عاقبت» و عاقبت به خیر نشدن است.... ابلیس موجودی نژادپرست، و اصل نژادپرستی از او منشاء گرفته و تمام فتنه ها و جنگ ها در دنیا و در طول تاریخ بشر نیز از همین رذیله اخلاقی و خود برتر بینی پدید آمده است. [4]

تفاوت ابلیس و شیطان واضح است. خداوند متعال در مسأله خلقت آدم و سجده ملائکه، بحث ابلیس را مطرح کرده است..... آن موجود مجردی که آدم را سجده ننمود او ابلیس است. – البته گاهی به او شیطان نیز گفته می شود، مثل آیه 22 سوره مبارکه ابراهیم- و اما هر موجود مادّی، انسی یا جنی، جاندار یا بی­جان که سبب اغواء و وسوسه در انسان شده و او را از خداوند باز دارد، را شیطان می­نامند در اینصورت، انسانی که سبب گمراهی انسان دیگری شود او شیطان است، گاهی مقام و مسند و ریاست و گاهی پول و ثروت و گاهی عکس و فیلم و... شیطان است. کشوری که سبب ظلم و تبعیض و بی­عدالتی و ترویج فساد و فحشاء می گردد شیطان است. بهرحال هر چیزی که سبب گمراهی می گردد او شیطان است.[5]

بايد دانست كه «شيطان» اسم عام (اسم جنس) است، در حالى كه «ابليس» اسم خاص (علم) مى‏باشد، و به عبارت ديگر«شيطان» به هر موجود موذى و منحرف كننده و طاغى و سركش، خواه انسانى يا غير انسانى مى‏گويند، و ابليس نام آن شيطان است كه آدم را فريب داد و اكنون هم با لشكر و جنود خود در كمين آدميان است.[6] همچنین گفته شده که ابلیس اولین فرد شیاطین و جن بوده است، در واقع ابلیس «ابو­ الجنّ و ابو الشیاطین» است.[7]

از موارد استعمال اين كلمه در قرآن نيز بر مى‏آيد كه شيطان به موجود موذى و مضر گفته مى‏شود، موجودى كه از راه راست بر كنار بوده و در صدد آزار ديگران است، موجودى كه سعى مى‏كند ايجاد دودستگى نمايد، و اختلاف و فساد به راه اندازد[8]، چنان كه مى‏خوانيم:

«إِنَّما يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ»[9] شيطان مى‏خواهد بين شما دشمنى و بغض و كينه ايجاد كند ....

با توجه به اينكه كلمه«يريد» فعل مضارع است و دلالت بر استمرار دارد حاكى از اين معنى است كه اين اراده، اراده هميشگى شيطان است.

و از طرفى مى‏بينيم كه در قرآن نيز شيطان به موجود خاصى اطلاق نشده، بلكه حتى به انسانهاى شرور و مفسد نيز اطلاق گرديده است. آنجا كه مى‏خوانيم:

«وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِ»[10] بدينگونه ما براى هر پيامبرى دشمنى از شيطانهاى انسانى و يا جن قرار داديم.

و اينكه به ابليس هم شيطان اطلاق شده بخاطر فساد و شرارتى است كه در او وجود دارد.[11]

علاوه بر اينها گاهى كلمه شيطان بر «ميكربها» نيز اطلاق شده: به عنوان نمونه امير مؤمنان علیه السلام مى‏فرمايد، «لَا تَشْرَبُوا الْمَاءَ مِنْ‏ ثُلْمَةِ الْإِنَاءِ وَ لَا مِنْ‏ عُرْوَتِهِ‏ فَإِنَّ الشَّيْطَانَ يَقْعُدُ عَلَى الْعُرْوَةِ وَ الثُّلْمَة»[12]: از قسمت شكسته و طرف دستگيره ظرف، آب نخوريد، زيرا شيطان بر روى دستگيره و قسمت شكسته شده ظرف مى‏نشيند.

و نيز امام صادق علیه السلام مى‏فرمايند:«وَ لَا يُشْرَبُ‏ مِنْ‏ أُذُنِ‏ الْكُوزِ وَ لَا مِنْ كَسْرِهِ إِنْ كَانَ فِيهِ فَإِنَّهُ مَشْرَبُ الشَّيَاطِينِ.‏»[13] از دستگيره و قسمت شكسته كوزه آب مخوريد كه جايگاه آشاميدن شيطانها است.

به اين ترتيب روشن شد كه يكى از معانى شيطان ميكربهاى زيانبخش و مضر است. ولى بديهى است منظور اين نيست كه: شيطان در همه جا به اين معنى باشد، بلكه منظور اين است كه: شيطان معانى مختلفى دارد، كه يكى از مصداقهاى روشن آن «ابليس» و لشكريان و اعوان او است: و مصداق ديگر آن انسانهاى مفسد و منحرف كننده، و احيانا در پاره‏اى از موارد به معنى ميكربهاى موذى آمده است.[14]