واژه شناسی شیطان

واژه شناسی شیطان

پیرامون ریشه واژه شیطان در بین دانشمندان دو دیدگاه وجود دارد. گروهی نون را در شیطان جزء اصل کلمه می دانند و آن را مشتق از شطن(ش ط ن) بر وزن فیعال می­دانند و گروهی دیگر نون را اضافه می دانند و واژه شیطان را از ریشه (ش ی ط) شاط، بر وزن فعلان می­دانند.

دیدگاه اول:

خلیل بن احمد فراهیدی در معنای «شطن» می­گویید: شطن به معنای طناب طولانی و به شدت به هم تافته است که بوسیله آن آب را (از چاه) می کشند و به اسبی که (بواسطه تنهایی و شهوت) رام نشدنی است باشد گفته می شود: همانا او در میان دو (سر) طناب جست و خیز می­کند. و آن برای انسان قدرتمند و هوسباز مثال زده می شود و (گفتن آن عبارت به چنین اسبی )به این دلیل است وقتی بر صاحبش نافرمانی می­کند او را از دو سوی به دو طناب می­بندند، پس آن اسبی مشطون(بسته شده) است.[1]

 خلیل ابن احمد در ادامه «شطون» را به معنای دور دانسته و می گوید: غزوة شَطُون‏. أي: بعيدة. یعنی جنگ دور زمانی که خانه دور می شود گفته می شود: شَطَنَت‏ الدارُ شُطُونا، (خانه بسیار دور شد) ........ او هم شیطان را بر از ریشه شطن و بر وزن فیعال به معنای دور شد می داند و می گوید: زمانی گفته می شود «شَيْطَنَ‏ الرجلُ، و تَشَيْطَنَ» که آن شخص مانند شیطان شده باشد و عمل آن را انجام دهد.[2]

طریحی[3] و راغب اصفهانی[4] نیز واژه شیطان را از- شَطَنَ‏- به معنى دور شدن می دانند. ابن فارس، ازهری و فیومی نیز واژه شیطان را به معنی بَعُدَ و دوری دانسته­اند و اشتقاق شیطان از آن را حداقل به عنوان یکی از دو دیدگاه پذیرفته اند.[5]

دیدگاه دوم:

اما دیدگاه دوم در باره اصل و ریشه واژه شیطان، مربوط به کسانی است که حرف (ن) در شيطان را زائده گرفته­اند و ريشه آن- شاط يشيط- که به معنای هلاکت، تباه شدن، احتراق یو یا شدت غضب می دانند.

خلیل ابن احمد فراهیدی می­گوید: زمانی که آتش به گوشت برسد (و قسمتی از آن را بسوزاند) شیطوطه اللحم گفته می­شود.[6]

ابن منظور می گوید: «شيط: شاطَ الشي‏ءُ شَيْطاً و شِياطةً و شَيْطُوطةً: احترق، و خصَّ بعضهم به الزيتَ و الرُّب»[7]

وی ماده «شیط» را به معنای سوختن می­داند و اضافه می کند که برخی از واژه شناسان آن را به روغن و رب(خرما یا میوه­ها) اختصاص داده­اند و شاطَتِ‏ القِدْر شَيْطاً[8]: دیگ آتش گرفت.

طریحی هم در معنای « شَاطَتِ‏ القِدْرُ » می گوید: «إذا احترقت و لصِق بها الشي‏ءُ»[9]. زمانی که دیگ بسوزد و چیزی از محتویات درون به آن بچسبد.

همین ماده در معنای برافروخته شدن خشم به کار برده می­شود وقتی گفته می شود: «غضب فلان و اسْتَشَاطَ كأنه التهب في غضبه[10]». یعنی خشمگین شد و در خشمش برافروخته شد. ابن اثیر جزری نیز آن را بمعنى هلاكت يا شدت غضب نیز گرفته ­است[11].

جمع بندی دو دیدگاه:

گروهی نون را در واژه شیطان جزء اصل کلمه می دانند و آن را مشتق از شطن(ش ط ن) بر وزن فیعال می­دانند و گروهی دیگر نون را اضافه می دانند و واژه شیطان را از ریشه (ش ی ط) شاط، بر وزن فعلان می­دانند. ولى اکثر محققین قول دوم را قبول ندارند. اما در یک برایند کلی به نظر می رسد در ریشه و اصل واژه شیطان تردید وجود دارد و چنین به نظر می رسد که گویی آگاهه کامل و روشنی از اصل و مأخذ آن وجود نداشته است و آنچه بیان داشته اند تنها امکان برگرفته شدن از یکی از دو ریشه مذکور می باشد.[12]