بعد از معرفت و شناخت نسبت به امام زمان علیه‌السلام، شاید اولین و سازنده ترین وظیفه منتظران نسب به آن حضرت، این است که یاد کردن از ایشان را فراموش نکنند.
معنای ذکر و یاد
ذِكْر به معنای یادآورى است. یعنی چیزى كه معرفت و شناخت آن که قبلا حاصل شده، به یاد انسان مىآید. ذكر دو گونه است: یكى قلبى و دیگرى زبانى. هر یك از این یادآوری‌ها هم دو نوع است: اوّل، یاد و ذكرى كه بعد از فراموشى است. دوّم، ذكرى كه پس از فراموشى نیست بلكه براى ادامه حفظ كردن است. [1] بنابراین ذكر؛ یعنی یاد كردن، خواه با زبان باشد یا با قلب یا هر دو، خواه بعد از نسیان باشد یا از ادامه ذكر[2].
شستشوی روح و جان در چشمه ذکر الهی
خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «فَاذْكُرُونی أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لی وَ لا تَكْفُرُونِ [3]. پس مرا یاد كنید، تا شما را یاد كنم؛ و شكرانهام را به جاى آرید؛ و با من ناسپاسى نكنید.»
با توجه به معنای آیه مبارکه، ثمره و پاداشی که ما از یادکردن پروردگارمان می‌بریم، آن است که خداوند متعال با رحمت و مغفرت خود از ما یاد خواهد کرد. در تفسیر این آیه شریفه آمده است:
بدیهى است جمله" مرا یاد كنید تا شما را یاد كنم" اشاره به یك معنى عاطفى میان خدا و بندگان نیست، آن گونه كه در میان انسان ها است كه به هم مىگویند: به یاد ما باشید تا به یاد شما باشیم. بلكه اشاره به یك اصل تربیتى و تكوینى است، یعنى به یاد من باشید، به یاد ذات پاكى كه سرچشمه تمام خوبی‌ها و نیكی‌ها است و به این وسیله روح و جان خود را پاك و روشن سازید و آماده پذیرش رحمت پروردگار، توجه شما به این ذات پاك شما را در فعالیت‌ها مخلص‌تر، مصمم‌تر، نیرومندتر، و متحدتر مىسازد.[4]
حضرت امام صادق علیه‌السّلام فرمود: «مَكْتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ الَّتِی لَمْ تُغَیَّرْ؛ أَنَّ مُوسى عَلَیْهِ السَّلَامُ سَأَلَ رَبَّهُ، فَقَالَ: یَا رَبِ، أَ قَرِیبٌ أَنْتَ مِنِّی فَأُنَاجِیَكَ، أَمْ بَعِیدٌ فَأُنَادِیَكَ؟ فَأَوْحَى اللَّهُ- عَزَّ وَ جَلَّ- إِلَیْهِ: یَا مُوسى، أَنَا جَلِیسُ مَنْ ذَكَرَنِی...»[5]؛
در آن توراتى كه دست نخورده (و مانند این تورات فعلى كه تحریف شده نیست) نوشته شده است كه موسى علیه السّلام از خداوند پرسشى نموده، عرض كرد: پروردگارا آیا تو به من نزدیكى تا با تو آهسته راز گویم یا از من دورى تا فریادت كنم؟ خداى عزّ و جلّ به او وحى فرمود: اى موسى من همنشین آن كسم كه مرا یاد كند.
تنها با یادکردن پروردگار متعال است که می‌توان به مقام همنشینی با او رسید که شاید بزرگ‌ترین برکت این همنشینی آرامش و اطمینان قلب مومن در برابر ناملایمات و مصائب دنیا باشد. همان‌طور که وعده فرمود: «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب»[6] آگاه باشید که تنها به یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد.
اگر کسی طالب عنایات خاص ایشان و همنشینی با حضرتش باشد، سعی او بر این خواهد بود که دمی از یاد ایشان غفلت نکند. چراکه ذکر و یاد از حجت خدا، مهمترین قدم برای بهره‌مندی از عنایات و توجهات خاص ایشان است و مقدمه‌ای خواهد بود برای انجام دیگر وظایف منتظران
یاد ولیّ خدا، جلوه‌ی یاد خدا
امام زمان علیه‌السلام حجت الهی و خلیفه او در زمین و مرآت صفات الهی است؛ یعنى همان انسان کاملی که، آینه تمام‌نمای صفات حق است. انسان كامل، خلیفة اللّه است، و خلیفه باید به صفات مستخلف عنه و در حكم او باشد. پس وجود انسان كامل ظرف همه حقائق و خزائن اسماء اللّه است. [7]
از آنجاکه امام مظهر اسماء و صفات خداوندی است، هر که او را یاد کند امام هم او را یاد خواهد فرمود. البته بین این دو یادکرد تفاوت کیفی بلندی است. هرگاه امام علیه‌السلام کسی را از خاطر شریف خود بگذراند، او به مرحله ولایت خاصه‌ی خداوندی راه یافته است. این ولایت و نظارت ویژه، موجب برکت، حرکت، و رشد واقعی تا رسیدن به اوج کمال انسانی خواهد بود.[8]
بنابراین همان‌طور که خداوند از بندگان ذاکر خویش یاد می‌کند و خود را همنشین ایشان معرفی می‌کند، رابطه امام زمان علیه‌السلام نیز با شیعیان و محبینی که همواره به یاد ایشانند اینگونه خواهد بود. گرچه عنایت و یاد حضرت شامل حال عموم شیعیان خواهد بود؛ چرا که فرمودند:
«إِنَّا غَیْرُ مُهْمِلِینَ لِمُرَاعَاتِكُمْ وَ لَا نَاسِینَ لِذِكْرِكُمْ وَ لَوْ لَا ذَلِكَ لَنَزَلَ بِكُمُ اللَّأْوَاءُ وَ اصْطَلَمَكُمُ الْأَعْدَاء»[9]؛
ما در رعایت حال شما كوتاهى نمىكنیم و یاد شما را از خاطر نبردهایم، و اگر جز این بود از هر سو گرفتارى به شما رو مىآورد و دشمنان، شما را از میان می‌بردند.
اما اگر کسی طالب عنایات خاص ایشان و همنشینی با حضرتش باشد، سعی او بر این خواهد بود که دمی از یاد ایشان غفلت نکند. چرا که ذکر و یاد از حجت خدا، مهمترین قدم برای بهره‌مندی از عنایات و توجهات خاص ایشان است و مقدمه‌ای خواهد بود برای انجام دیگر وظایف منتظران از جمله، دعا برای سلامتی و فرج ایشان، توسل به ایشان، ترک معصیت به جهت نرنجاندن ایشان، انجام اعمال صالح و توجه به حاضر و ناظر بودن امام علیه‌السلام و... باشد.
البته تردیدی وجود ندارد که یاد کردن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم‌السلام نیز از مصادیق ذکرُالله و عبادت پروردگار است. آن‌گونه که پیامبر اکرم صلی الله و علیه و آله فرمودند: ذِكْرُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِبَادَةٌ وَ ذِكْرِی عِبَادَةٌ وَ ذِكْرُ عَلِیٍ عِبَادَةٌ وَ ذِكْرُ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ عِبَادَةٌ .[10]
از امام باقر علیه السلام نیز نقل شده که فرمودند:
«إن ذكرنا من ذكر الله إنا إذا ذكرنا ذكر الله»[11]. به راستى كه یاد ما هم یاد خدا است، به راستى چون ما یاد شویم، خدا یاد شود.
معرفت، اولین گام به سوی یاد امام
همان‌طور که در معنای لغوی واژه «ذکر» اشاره شد؛ تذکر و یادآوری هنگامی به کار می‌رود که انسان از قبل به آن موضوع شناخت پیدا کرده باشد. بنابراین می‌توان گفت؛ شناخت و معرفت نسبت به امام زمان علیه‌السلام مقدم بر یاد حضرت است.
درباره ضرورت کسب معرفت ائمه معصومین علیهم‌السلام در یکی از روایات مشهور شیعه و سنی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اینگونه آمده است که فرمودند: «مَن مات و لم یعرف امام زمانِه، ماتَ میته جاهلیّة؛ هر کسی بمیرد در حالی که امام زمان خود را نشناخته باشد، به مرگ جاهلی مرده است».[12]
بنابراین کسب معرفت نسبت به حضرت برای همگان لازم است و حداقل معرفت واجب نسبت به امام زمان علیه‌السلام اول، شناخت ایشان به نام؛ و دوم، اعتقاد به فضایل کریمه و اوصاف ایشان است.
به فرموده علامه جوادی آملی: «آن‌کسی که امام را به ولی الله، خلیفة الله، انسان کامل معصوم و آن‌که اطاعتش از سوی خداوند واجب شمرده شده است، بشناسد؛ و بداند که امام زنده و حاضر است و اعمال ما را می‌بیند و در قیامت صاحب مقام شفاعت است؛ از برکات و آثار بی نظیر معرفت امام بهره‌مند می‌شود و به کمال زندگی معقول باریافته و از نقصان مرگ جاهلی می‌رهد.»[13]
یاد کردن مکرر از ایشان خصوصا آنگاه که با ترک معاصی و انجام اعمال صالح و دعا برای ایشان همراه است، موجب جلب عنایات ویژه حضرت و هدایت‌های باطنی فرد و بالا بردن مراتب معرفت او در مسیر شناخت بهتر امام زمان علی‌السلام، خواهد شد
از آنجا که شناخت و معرفت حضرت مقدمه و اساس یادکردن از حضرت است، هرچه شناخت ما نسبت به خصایص و مقامات ایشان بیش‌تر باشد یاد کردن ما از ایشان نیز قوی‌تر و عمیق‌تر و پیوسته‌تر خواهد بود و چه بسا که معرفت عمیق نسبت ایشان موجبات غفلت از غیرحضرتش را فراهم کند به گونه‌ای که تمام وجود ذاکر مملو از محبت ایشان شده و از تمام رفتار و گفتار او آثار یاد امام علیه‌السلام نمایان باشد. همان‌طور که امیرالمومنین علیه‌السلام درباره آثار یاد اهل بیت علیهم السلام فرمودند: «ذِكْرُنَا أَهْلَ الْبَیْتِ شِفَاءٌ مِنَ الْوَعْكِ وَ الْأَسْقَامِ وَ وَسْوَاسِ الرَّیْبِ وَ حُبُّنَا رِضَى الرَّبِّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى»؛ یاد كردن ما اهل بیت، براى دردها و بیماریها و وسوسههاى شك آمیز، شفاست و دوست داشتن ما، خشنودى خدا را به دنبال دارد و كسى كه گوش به فرمان ماست و در راه و طریقه ما گام بر مىدارد فرداى قیامت در فردوس برین با ماست.[14]
راه جلب عنایات ویژه امام زمان
کلام آخر اینکه، همواره بین معرفت امام و یاد حضرت رابطه‌ی هم‌افزایی وجود خواهد داشت؛ یعنی همان‌گونه که شناخت بیش‌تر از محبوب و ویژگی‌های عالی و اوصاف برترش، یاد و ذکر حضرتش را در قلب‌ها افزایش می‌دهد، یاد کردن مکرر از ایشان خصوصا آنگاه که با ترک معاصی و انجام اعمال صالح و دعا برای ایشان همراه است، موجب جلب عنایات ویژه حضرت و هدایت‌های باطنی فرد و بالا بردن مراتب معرفت او در مسیر شناخت بهتر امام زمان علیه السلام، خواهد شد.
پی‌نوشت:
1. ر.ک، ترجمه مفردات راغب، ج2، ص: 10 و11
2. قاموس قران،ج3، ص 15
3. بقره: 152
4. تفسیر نمونه، ج1، ص: 513
5. كافی، شیخ کلینی، ج4، ص: 361
6. الرعد : 28
7. هزار و یك كلمه، آیت الله حسن زاده آملى، ج1، ص: 168
8. سودای روی دوست، مرتضی آقاتهرانی، ص68
9. بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج53، ص: 174
10. الإختصاص؛شیخ مفید ؛ص224
11. اصول كافى، ج 2، ص 186، ح 1
12. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۲، ص۱۸۴
13. امام مهدی موجود موعود،جوادی آملی،ص44
14. تحف العقول / ترجمه حسن زاده، ص: 185
