تشریع و وجوب خُمس

برای آنكه محاسبه خمس ساده باشد فرموده‌اند كسانی كه درآمد تدریجی دارند روزی كه اولین درآمد را پیدا كرده‌اند اول سال خمسی خود قرار دهند و تا سال آینده در همین روز آنچه از مخارج سال خود زیاد داشتند خمس آن را بپردازند این سال را سال خمسی می‌نامند. لازم به ذکر است که مالی كه متعلق خمس شده تصرف در آن پیش از پرداخت خمس حكم غصب دارد.

تشریع و وجوب خُمس در آیینه‌ی قرآن

مسئله‌ی خمس در بیان قرآن جزو انفاقات واجب است که آیه‌ی مربوط به آن در سوره‌ی انفال بیان شده است: (طیب، سید عبدالحسین؛‏ اطیب البیان فی تفسیرالقرآنج6، ص125)

«وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‏ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبى‏ وَالْیَتامى‏ وَالْمَساكِینِ وَابْنِ السَّبِیلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى‏ عَبْدِنا یَوْمَ الْفُرْقانِ یَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ...» (انفال/ 41)

«بدانید هر گونه غنیمتى به دست آورید، خمس آن براى خدا، و براى پیامبر، و براى ذى القربى و یتیمان و مسكینان و واماندگان در راه (از آنها) است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایى حق از باطل، روز درگیرى دو گروه (باایمان و بى‏ایمان) [روز جنگ بدر] نازل كردیم، ایمان آورده‏اید...»

بیان شأن نزول آیه‌ی خمس

سبب نزول آیه‌ی شریفه ناظر به پاره‏اى از مسلمانان بعد از جنگ بدر است که بر سر تقسیم غنائم جنگى مشاجره كردند؛ لذا مراد از "یوم‌الفرقان" همان روز بدر است که نشانه‌های حقانیت اسلام ظاهر گشت و مرز جدایی حق و باطل(کفر و ایمان) گردید و مسلمانان با عده‌ی قلیل به دشمنان اسلام با اینکه از کثرت نیرو برخوردار بودند، چیره گشتند. پس این آیه به تناسب آیات جهاد مطرح شده و از آنجا که موضوع جهاد غالباً با مسئله‌ی غنائم آمیخته شده، لذا بیان حکم غنائم نیز لازم بود که مطرح شود.

نکته‌ی بعدی در بیان صفات مۆمن حقیقی است؛ مۆمن واقعی در حقیقت کسی است که علاوه بر ایمان به خدا و رسولش و حضور در میدان جهاد، در برابر تمام دستورات الهی از جمله پرداخت خمس مال و دستورات نسبت به اموال نیز تسلیم محض باشد؛ لذا حکم وجوب خمس مشروط به ایمان به خدا مطرح شده است؛ البته این قید و شرط به این معنا نیست كه اداء خمس فقط بر مۆمن واجب باشد؛ زیرا احكام الهى برای تمام بشریت و ابدی است؛ پس مراد این است كه غیر مۆمن این احکام را قبول ندارد و هرگز خمس نمی‌دهد. پس پرداخت خمس به کسانی تعلق گرفته که مۆمن به خدا و قرآن باشند، درحالی‌که تصدیق کننده‌ی اخبار الهی هستند.

بنابراین توضیحات:

به استناد دستور صریح آیه مذکور و بر مبنای آموزه های دینی برگرفته از آثار معصومین (علیهم السلام) تمام فقهای فتوا داده اند در هفت چیز خمس واجب است:

1ـ غنیمت جنگی که از کفار حربی بدست آمده باشد به هر مقدار که باشد مشروط آن که جنگ با حضور امام معصوم (علیه السلام) انجام شده باشد.

2ـ معدن. تمام آن چه از معدن استخراج شود پس از کسر هزینه های استخراج به شرط رسیدن به نصاب معینی که در کتاب های فقهی و رسایل عملیه تعیین گردیده است.

3ـ گنج. مالی که در زمین یا درخت یا کوه و یا دیوار پنهان شده باشد و کسی آن را پیدا کند پس از کسر مخارج اگر قیمت آن 105 مثقال نقره و یا 15 مثقال طلا برسد خمس آن متعلق به امام (علیه السلام) است.

4ـ مال حلال مخلوط به حرام. هرگاه مال حلال با مال حرام به گونه ای مخلوط شود که انسان نتواند آن ها را از یکدیگر تشخیص دهد خمس آن، مال امام (علیه السلام) است. که در صورت اخراج بقیه ی مال پاک خواهد شد.

5ـ جواهراتی که از طریق غواصی تحصیل شده باشد پس از کسر مخارج غواصی چنان چه قیمت آن ها به 18 نخود طلا برسد خمس آن متعلق امام (علیه السلام) است.

6ـ زمینی که کافر ذمی از مسلمانی بخرد واجب است خمس اصل و یا قیمت آن را به امام (علیه السلام) پرداخت نماید.

7ـ منفعت کسب. پس از کسر مخارج سالیانه هر شخص خمس منافع به دست آمده متعلق به امام (علیه السلام) است.

بنابراین هر کس مالک یکی از اقلام مشروحه مار الذکر باشد واجب است «خمس» آن ها را به فقیه جامع الشرایط پرداخت کند تا او در مواردی که شارع مقدس مشخص کرده مصرف نماید و اگر از پرداخت آن سرپیچی نماید نه تنها مرتکب گناه شده شرعا در بقیه اموال خودش هم نمی تواند تصرف نماید.

و در ادامه این نوشتار به طرح چند پرسش و پاسخ در این مورد می پردازیم:

جواب: مالی كه متعلق خمس شده تصرف در آن پیش از پرداخت خمس حكم غصب دارد. (ر.ک استفتائات امام(ره) ج1، ص430، س263).

جواب: می‌توانید یك جا حساب نمائید و هر چیزی كه خمس آن را یك بار بپردازید پرداخت خمس مجدد آن لازم نیست. (ر.ک توضیح المسائل دوازده مرجع، ج2 ، ص39، م1797).

جواب: برای آنكه محاسبه خمس ساده باشد فرموده‌اند كسانی كه درآمد تدریجی دارند روزی كه اولین درآمد را پیدا كرده‌اند اول سال خمسی خود قرار دهند و تا سال آینده در همین روز آنچه از مخارج سال خود زیاد داشتند خمس آن را بپردازند این سال را سال خمسی می‌نامند. (ر.ک توضیح المسائل دوازده مرجع، ج2 ، ص20، م1766).

جواب: پرداخت خیرات بابت خمس محسوب نمی‌شود مگر آنكه از مجتهد در این خصوص اجازه گرفته باشد. (ر.ک توضیح المسائل دوازده مرجع، ج2 ، ص62، م1834).

جواب: بلی به مقداری كه طلبكار است خمس تعلق می‌گیرد و می‌تواند پس از دریافت طلب خمس را بپردازد. (ر.ک استفتائات امام(ره) ج1، ص376، س96).

چند استفتاء از آیة الله خامنه ای دام ظله:

ج: اقساط بدهى ساخت مسکن و مانند آن را هرچند مى‏توان از درآمد کسب همان سال پرداخت نمود، ولى در صورت عدم پرداخت، از درآمد آن سال استثنا نمى‏شود، بلکه به باقى‌مانده درآمد سر سال خمسى، خمس تعلّق مى‏گیرد.

ج: کتابهایى که با پول وام و یا با پولى که پدر به او بخشیده، خریده شده است، خمس ندارد مگر آنکه یقین داشته باشد که عین پولى که پدر به او بخشیده، متعلّق خمس است که در این صورت پرداخت خمس آن واجب است.

ج: بر قرض گیرنده خمس مال قرضى واجب نیست، ولى قرض دهنده اگر مال قرضى را از درآمد سالیانه کارش و قبل از پرداخت خمس آن قرض داده است، در صورتى که بتواند تا آخر سال قرضش را از بدهکار بگیرد، واجب است که هنگام رسیدن سال خمسى‏اش خمس آن را بپردازد، و اگر نتواند قرض خود را تا پایان سال بگیرد، فعلاً پرداخت خمس آن واجب نیست، لیکن هر وقت آن را وصول کرد باید خمس آن را بدهد