بر اساس طبقه بندي علم باستان شناسي محوطه باستاني به 3 دسته كلي (پيش از تاريخي، تاريخي و اسلامي) تقسيم بندي مي گردند. به همين دليل در اينجا آثار باستاني استان گلستان را به ترتيب معرفي مي نمائيم:
دوره پيش از تاريخ
غار كيارام
غار كيارام كه در محل به آن غار وسط دل دل مي گويند. و در ادبيات باستان شناسي به نام كيارام معروف است. در روستاي فرنگ بخش گاليكش قرار دارد. اين غار قديمي ترين غار مسكوني شناخته شده در استان گلستان است. بر اساس آثار به دست آمده از حفاري هاي باستان شناسي قدمت اين مكان به دوره پارينه سنگي ميانه (حدود صد هزار سال قبل از ميلاد = دوره موسترين) مي رسد و اين غار محل سكونت گروه هاي شكارچي و جمع آورندگان غذا بوده است كه توسط باستان شناس آمريكايي به نام مك بورني شناسايي و مورد كاوش قرار گرفت.
آق تپه
آق تپه در 15 كيلومتري شمال شرق گنبد كاووس و در350متري جنوب غربي روستاي بزاق آباد قرار دارد. كاوش باستان شناسي آن در سال 1379 به سرپرستي دكتر صادق ملك شهميرزادي انجام شد و سه دوره فرهنگي به نام هاي فلات عتيق، فلات قديم و عصر آهن و هخامنشي شناسايي شد. در واقع آق تپه كهن ترين روستاي پيش از تاريخ دشت گرگان تا به اكنون در مطالعات باستان شناسايي به حساب مي آيد كه قدمت آن به بيش از 7500 سال قبل مي رسد.
تورنگ تپه
تورنگ تپه در حدود 17 كيلومتري شمال شرقي شهر گرگان واقع شده است. آثار بدست آمده از كاوش هاي علمي در اين تپه خاكي از سكونت انسان تا 6000 سال پيش از ميلاد در منطقه بوده و علاوه بر آثار دوران پيش از تاريخ آثاري از دوران عصر برنز (مفرغ) عصر آهن دوره اشكانيان و ساسانيان و اسلامي از اين محل به دست آمده است. آنچه كه در تورنگ تپه از همه چشمگيرتر است وجود قلعه از دوره ساسانيان (قرن سوم تا پنجم ميلادي) است كه تاريخ احداث آن به دوره اشكانيان مي رسد و همچنين يك چهار طاقي كه مربوط به قرن هفتم ميلادي مي باشد.
دوره تاريخي
ياريم تپه
اين تپه به فاصله تقريبي 9 كيلومتري جنوب شهرستان گنبد كاووس واقع شده است. بر اساس نتايج به دست آمده از كاوش هاي باستان شناسي در اين تپه 33 لايه استقراري مشخص شد كه به تحتاني ترين لايه آن در بردارنده بقاياي دوره نو سنگي (دوره يك) و قدمت آن حداقل به هزاره پنجم قبل از ميلاد مي رسد. فوقاني ترين لايه استقراري در ياريم تپه با سفال هاي مشخصه دوره پارت همراه بودند كه مشابه سفال هاي تورنگ تپه است. استروناخ اين تپه را مورد كاوش قرار داد.
ديوار تاريخي گرگان
يك از بارزترين آثار معماري دشت گرگان وجود آثار ديواري از آجر و خشت است كه در مسافتي بالغ بر 200 كيلومتر از دشت گرگان از ارتفاعات زاو در شرق استان تا گميشان در كنار درياي خزر در غرب را در بر مي گيرد. نام هاي متعددي بر اين محل اطلاق شده است. از جمله سد انوشيروان، سد اسكندر، سد فيروز، قرل آلان (مار سرخ) يا غزل آلانگ. در طول اين ديوار 40 قلعه وجود دادكه با پلان مربع يا مستطيل احداث شده اند بر اساس شواهد و يافته هاي معماري كه در كاوش هاي اين اثر تاريخي بدست آمده است، اين بنا به دوره ساساني تعلق دارد.
شهر قديمي تميشه و ديوار آن
بقاياي شهر قديمي تميشه و ديوار آن در غرب روستاي سركلاته خراب شهر (شهرستان كردكوي) به صورت تپه هاي پست و ناهمواري هايي جلب توجه مي كند به استناد گزارش علمي برخي از باستان شناسان اين شهر پايتخت يك سلسله محلي متعلق به اسلام تا دوره سلجوقي بوده است. بخشي از عناصر حفاظتي شهر متعلق به دوره ساساني و در زمان سلطنت خسرو انوشيروان ساخته شده بود. ديوار اين شهر از دامنه كوه واقع در جنوب روستاي سركلاته خراب شهر شروع شده و تا محلي به نام پل خشتي در روستاي باغوكناره در ساحل درياي خزر ادامه دارد.
دوره اسلامي
بناهاي اين دوره با توجه به كاربري و عمكرد آن ها به دو دسته مذهبي و غير مذهبي تقسيم مي شوند و بر اساس اين طبقه بندي به معرفي نمونه هايي از آن مي پردازيم:
بناهاي مذهبي
مسجد جامع گرگان
اين مسجد در بازار سنتي و قديمي نعلبندان در زميني به مساحت 1600 متر مربع واقع شده است. بناي اصلي مسجد جامع متعلق به دوره سلجوقي است كه از اين دوره تنها مناره آجري آن باقي مانده است كه داراي كتيبه اي به خط كوفي مي باشد. در داخل مسجد بر ديوارهاي ايوان غربي آن سنگ نبشته هاي زيادي نصب شده است. منبر قديمي و تاريخي آن (كه تاريخ سال 859 و تاريخ 1018 ه.ق روي آن حك شده است) در ايوان غربي نگهداري مي شود. اين مسجد چندين بار مرمت شده است. از جمله در زمان شاه عباس اول (966، 1039 ه.ق) و دوم صفوي.
مدرسه عماديه
مدرسه عماديه در محله قديمي دربنو گرگان با فرم چهار ايواني واقع شده است. زمان احداث مدرسه بر اساس شواهد وقف نامه هاي موجود در زمان صفويان بوده و در دوره هاي بعد نيز مرمت و بازسازي شده است. اين بنا داراي نقشه چهار ايواني مي باشد و بر بالاي طبقه دوم ايوان غربي آن گلدسته چوبي احداث شده كه جايگاه موذن است.
مدرسه و مسجد كريم ايشان
اين بنا در شرق كلاله، در روستاي كريم ايشان و در مسير جاده كلاله به مراوه تپه واقع شده و از آثار متعلق به دوره قاجار است. اين بنا داراي يك حياط چهارگوش و 23 حجره است. و داراي 2 گلدسته كوچك بر سردر و چهار گلدسته در چهار گوشه ساختمان است. تاريخ ساختمان مدرسه و مسجد كريم ايشان، سال 1328ه.ق است.
برج (گنبد) قابوس
برج قابوس يكي از بي نظيرترين يادمان هاي برجسته معماري ايران در دوره اسلامي است كه در شمال شهر گنبد كاووس و در 3 كيلومتري بازمانده شهر قديم جرجان مركز حكومت آل زيار قرار دارد. اثر مذكور كه بر روي تپه اي به بلندي 15 متر قرار گرفته است به سال 397 ه.ق به عنوان يادمان شمس المعالي قابوس بن وشمگير ساخته شده است. ارتفاع اين برج 55 متر و با احتساب بلندي تپه در مجموع به 70 متر از سطح زمين ارتفاع دارد. به فاصله 3 متر از پائين و حدود 2 متر از پائين قاعده مخروط و بر روي بدنه آجري آن دو رديف كتيبه آجري به خط كوفي ساده نصب شده است كه باني و تاريخ احداث آن را معرفي مي نمايد.
مدرسه و مسجد كريم ايشان
اين بنا در شرق كلاله، در روستاي كريم ايشان و در مسير جاده كلاله به مراوه تپه واقع شده و از آثار متعلق به دوره قاجار است. اين بنا داراي يك حياط چهارگوش و 23 حجره است. و داراي 2 گلدسته كوچك بر سردر و چهار گلدسته در چهار گوشه ساختمان است. تاريخ ساختمان مدرسه و مسجد كريم ايشان، سال 1328ه.ق است.
برج رادكان
اين برج در 24 كيلومتري جنوب كردكوي و بر فراز تپه اي بنا شده كه از موقعيت خاص طبيعي برخوردار است. برج مذكور به ارتفاع 37 متر به دستور اسپهبد ابوجعفر از شاهزادگان طبرستان و از فرمانروايان آخر سلسله باوندي در زمان زياريان ساخته شده است. بر بالاي اين برج كتيبه اي به دو زبان پهلوي و كوفي ديده مي شود كه استفاده از خط پهلوي راحتي چهار قرن بعد از ورود مسلمانان به اين منطقه نشان مي دهد.
امامزاده اسحاق (نور)
اين امامزاده كه به شكل كثيرالاضلاع ساخته شده است، در محله سرچشمه گرگان قرار دارد. اين امامزاده داراي تزئينات آجري محراب گچبري و دو لنگه در قديمي و صندوق چوبي نفيس است كه تاريخ 867 ه.ق در روي آن حك شده است. اين بنا از بناهاي قرن نهم ه.ق است.
امامزاده روشن آباد
بناي امامزاده روشن آباد در حدود 15 كيلومتري بين راه گرگان و كردكوي در نزديكي روستاي سركلاته شموشك و دو رود محله و در وسط باغ مشجر و قبرستان واقع شده است. اين بقعه داراي رواق و حرم چهارگوش و گنبد ساقه دار و مدور است. صندوق روي مرقد داراي تاريخ 879 ه.ق بوده و در دو لنگه نفيس آن نيز به 869 ه.ق است.
امامزاده يحيي بن زيد
مقبره اين امامزاده در قسمت غربي شهر گنبد كاووس واقع شده است. اين بنا از معروفترين بناهاي متبركه استان گلستان و از فرزندان امام زين العابدين كه در زمان حكومت بني اميه قيام نموده و درسال 120 ه.ق به قتل رسيد. از بناهاي قديمي اين بقعه محراب ايلخاني آن عصر كه داراي تزئينات گچين با نقوش گياهي هندسي آياتي به خط كوفي است.
آرامگاه مختومقلي فراغي
آرامگاه مختومقلي فراغي شاعر و عارف نامي و يكي از مفاخر فرهنگي كشور در محلي به نام آق تقه يا آق تقاي (دشت سفيد) بين مراوه تپه و كرند و در 155 كيلومتري شمال شرق شهرستان گنبد كاووس قرار دارد. احداث آرامگاه مختومقلي فراغي متعق به عصر حاضر مي باشد كه سبك طرح نقشه آن آميزه اي از گل وحشي و آلاچيق تركمني است.
بناهاي غير مذهبي
بافت هاي روستايي
جغرافياي طبيعي استان گلستان بر معماري روستاها و شهرها تأثير مستقيم داشته به طوري كه جلوه هايي از معماري ارزشمند استان را مي توان در آن مشاهده نمود كه شاخص هاي هر منطقه جغرافيايي را مي توان به شرح ذيل مثال زدني است. منطقه كوهستاني: روستاي شاهكوه.
منطقه كوهپايه و جنگلي: روستاي زيارت.
منطقه دشت (جلگه اي): روستاي بناور، روستاي قارقي.
بافت قديم شهر گميشان
شهر گميشان در 55 كيلومتري شمال غرب شهر گرگان و در شهرستان تركمن واقع است. نام محلي اين شهر گميش دپه (تپه نقره اي) است. برخي آن را شهر آبسكون مي داند. گميشان دومين شهري در استان گلستان است كه بعد از شهر گرگان داراي بافت با ارزش فرهنگي است. ابنيه بافت گميشان داراي معماري سنتي دوره قاجار و پهلوي هستند. فرم شيرواني بنا، سكوسازي، بهره گيري وسيع از چوب از ويژگي هاي برجسته معماري شهر به حساب مي آيد. بافت قديم گميشان داراي چند محله است كه عبارتند از: محله خوزين ها، محله شير محمدي ها، محله شيرواني ها، محله مصطفائي ها و . . . اشاره نمود. سبك معماري شهر به صورت معماري روسي اجرا شده است.
پل آق قلا
اين پل بر روي گرگان رود احداث شده است. طول 76 متر و عرض معبر آن 30/4 است. ارتفاع پل تا سطح آب در حالت عادي 11 متر است. پايه هاي اين پل به دوره سلجوقي بر مي گردد و صفويان بر روي پايه هاي به جا مانده، پل جديد خود را احداث كردند.
شهر باستاني جرجان
خرابه شهر جرجان كه در سه كيلومتري جنوب غربي شهر گنبد كاووس قرار گرفته است يكي از بلاد معتبر در دوره هاي سامانيان، آل زيار و سلجوقيان بوده كه بر اثر حملات مغول ها در 617 ه.ق از بين رفته است. اين شهر بر روي ويرانه اي شهري از دوران پارتي و ساساني با وسعتي در حدود 1200 هكتار ساخته شده و از لحاظ معماري و شهرسازي بسيار پيشرفته بوده است.
محوطه و گورستان خالد نبي
گورستان خالد نبي در حدود 55 كيلومتري شمال شرقي شهرستان كلاله قرار دارد كه از مشرق كوه هاي بابا شملك و از شمال، جنوب و غرب به هزاره دره منتهي مي شود. حاشيه بناي خالد نبي گورستان عظيمي بر روي تپه ماهوره اطراف وجود دارد كه همگي داراي سنگ مزارهاي ايستاده هستند كه از نظر فرم و تزئينات با ديگر سنگ مزارهاي شناخته شده در منطقه متفاوت هستند. همچنين بقعه خالد ابن سنان در بالاترين سطح اين محوطه قرار دارد.
موزه گرگان
موزه گرگان در ارديبهشت ماه سال 1343 در كاخ سلطنتي واقع در پارك شهر فعلي افتتاح شد و تا سال 1358 داير بود لكن ساختمان فعلي موزه گرگان در خيابان شهداء و جنب امامزاده عبدالله شهر گرگان قرار دارد. اين موزه در سال 1355 به عنوان موزه سنگ قبر افتتاح شد و در بهمن 1367 به صورت موزه منطقه اي در آمد. موزه گرگان به سه بخش كه شامل بخش هاي باستان شناسي، مردم شناسي و بخش سنگ مزارهايي كه به دست آمده از گورستان هاي قديمي منطقه مي باشد، تقسيم مي گردد.
