همراه با معصومان عليهم السلام در شب قدر

همراه با معصومان عليهم السلام در شب قدر

شب قدر در فرهنگ قرآن و روايات از جايگاه بس عظيمى برخوردار است تا آنجا كه شب قدر در قرآن برابر با هزار ماه دانسته شده، و شب نزول قرآن، و شب تعيين تقديرات يكسال و شب مبارك معرفى شده است.

و در روايات هم تعبيرات زيبايى از شب قدر آمده است، همچون شب بخشيده شدن گناهان و اينكه هر كس در آن شب بخشيده نشود، مورد نفرين خدا واقع مى‏شود.(1)

و پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «مَنْ حُرِمَها فَقَدْ حُرِمَ الْخَيْرَ كُلَّهُ؛(2) هر كس از شب قدر محروم گردد، از تمام خيرات بى‏نصيب شده است.»

با توجّه به عظمت شب قدر جا دارد كه براى نحوه بهره‏گيرى و بهره‏بردارى بيشتر از فيضهاى معنوى آن، سيرى در سيره پيشوايان معصوم عليهم‏السلام در شب قدر داشته باشيم. باشد كه ره توشه‏هايى از آن برگيريم.

البته، اذعان داريم كه همه حالات معصومان عليهم‏السلام در اين شب با عظمت و ارتباطى كه با عالم بالا و ملكوت داشته و دارند، نه قابل درك و فهم غير معصومان است و نه در تاريخ انعكاس يافته است. آنچه بيان مى‏شود، فقط گوشه‏هايى از رفتارهاى ظاهرى آنان است، نه عمق و ژرفاى حالات آنها. پس آنچه در پيش رو داريد، گامى است در اين مسير.

الف. عبادت و شب زنده‏دارى

از اعمالى كه در طول سال، مخصوصا شبهاى مبارك رمضان و على الخصوص در شب قدر بدان سفارش اكيد شده است، اِحْيا و شب زنده‏دارى است. پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «مَنْ اَحْيا لَيْلَةَ الْقَدْرِ حُوِّلَ عَنْهُ الْعَذابُ اِلَى السَّنَةِ الْقابِلَةِ؛(3)كسى كه شب قدر را زنده بدارد، عذاب تا سال آينده از او روى مى‏گرداند.»

و معصومان عليهم‏السلام همه اين سنت حسنه را پاس و گرامى مى‏داشتند و از آن بهره مى‏بردند:

1. پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نه تنها در شب قدر بيدار بود، بلكه دهه سوم ماه مبارك رمضان كاملاً بستر خواب را جمع مى‏كرد و به عبادت مى‏پرداخت. حضرت على عليه‏السلام در اين باره فرموده است: «أنَّ رَسُولَ اللّهِ كانَ يَطْوى فِراشَهُ وَ يَشُدُّ مِئْزَرَهُ فِى الْعَشْرِ الاْءَواخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ وَ كانَ يُوقِظُ أَهْلَهُ لَيْلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرينَ وَ كانَ يَرُشُّ وُجُوهَ النِّيامِ بِالْماءِ فى تِلْكَ اللَّيْلَةِ؛(4)رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله [اين چنين] بود كه رخت‏خواب خويش را جمع مى‏كرد و كمربند [همّت براى عبادت] را در دهه آخر از ماه رمضان محكم مى‏بست و هميشه اين گونه بود كه اهل و عيالش را در شب بيست و سوم بيدار نگه مى‏داشت و بر روى خواب رفتگان در آن شب آب مى‏پاشيد [تا از درك شب قدر، و درك شب زنده‏دارى محروم نشوند].»

حتى در شبهاى بارندگى در حالى كه مسجد مدينه سقف نداشت، عبادت و شب‏زنده‏دارى را ترك نمى‏كرد و ديگران را با رفتار خويش وا مى‏داشت كه در همان گل و باران بيدار باشند و نماز گزارند.(5)

2. امام على عليه‏السلام نيز در طول سال، شب هنگام آن گاه كه شب پرده‏هاى تاريكى را انداخته بود، بيدار مى‏شد و مشغول عبادت و شب‏زنده‏دارى مى‏گشت.(6) اما در شبهاى قدر حال ويژه‏اى داشت و در بدترين وضعى كه مسجد مدينه را آب و گل فرا گرفته بود، مشغول عبادت و شب‏زنده‏دارى مى‏شد و به ويژه در شب قدر آخر عمر خويش، حال فوق العاده عجيبى داشت كه بعدا به آن اشاره مى‏شود.

3. فاطمه زهرا عليهاالسلام نيز آن قدر عبادت مى‏كرد كه امام حسن عليه‏السلام مى‏فرمايد: «ما كانَ فِى الدُّنْيا اَعْبَدَ مِنْ فاطِمَةَ عليهاالسلام ، كانَتْ تَقُومُ حَتّى تَوَرَّمَ قَدَماها؛(7) عابدتر از فاطمه عليهاالسلام در دنيا نبود؛ هميشه اين گونه بود كه آن قدر به عبادت مى‏ايستاد كه پاهاى [مباركش[ ورم مى‏كرد.»

علت نام‏گذارى او به «زهرا» نيز اين است كه شبها نور عبادت و شب بيدارى او به سوى آسمان مى‏تابيد(8) و امّا در شب قدر، حال به خصوصى داشت، نه تنها بيدار بود كه بچه‏ها و فرزندان خويش را نيز وادار مى‏كرد كه شب بيدار باشند؛ چنان كه در روايتى مى‏خوانيم: «وَ كانَتْ فاطِمَةُ عليهاالسلام لا تَدَعُ اَحَدا مِنْ اَهْلِها يَنامُ تِلْكَ اللَّيْلَةَ وَ تُداويهِمْ بِقِلَّةِ الطَّعامِ وَ تَتَأَهَّبُ لَها مِنَ النَّهارِ وَ تَقُولُ مَحْرُومٌ مَنْ حُرِمَ خَيْرَها؛(9) روش فاطمه عليهاالسلام اين بود كه هيچ فردى از خانواده خويش را نمى‏گذاشت در آن شب (بيست و سوم) بخوابد و [مشكل خواب] آنها را با كمى غذا و آمادگى در روز درمان مى‏نمود و مى‏فرمود: محروم است كسى كه از خير [و بركت] آن شب محروم شود.»

4. امام باقر عليه‏السلام فرمود: «هر كس شب قدر را احيا بدارد، خداوند مهربان گناهان او را مى‏آمرزد.»(10) و شيخ عباس قمى نقل كرده كه «امام باقر عليه‏السلام در شب بيست و يكم و بيست و سوم تا نيمه شب دعا مى‏خواند و آن گاه به نماز مى‏پرداخت.»(11)

5. امام هفتم عليه‏السلام نيز اهل شب‏زنده‏دارى و عبادت در طول سال بود. در زيارت‏نامه آن حضرت مى‏خوانيم: «او شبها تا سحر بيدار بود، و طلب آمرزش مى‏كرد و همدوش سجده‏هاى طولانى، چشم گريان و اشكبار، و مناجات بسيار و زاريهاى پيوسته و پى‏درپى بود.»(12)وقتى حضرت در غير رمضان چنان باشد، حالِ آن حضرت در شب قدر براى ما قابل توصيف نخواهد بود.

او نه تنها خود شب‏زنده‏دارى و عبادت داشت كه به ديگران نيز مى‏فرمود: «مَنِ اغْتَسَلَ لَيْلَةَ الْقَدْرِ وَ أَحْياها اِلى طُلُوعِ الْفَجْرِ خَرَجَ مِنْ ذُنُوبِهِ؛(13)كسى كه در شب قدر غسل كرده و تا سپيده صبح شب‏زنده‏دارى كند، گناهانش آمرزيده مى‏شود.»

6. امام حسن عسكرى عليه‏السلام نيز چون پدران خود، اهل مناجاتهاى طولانى و شب‏زنده‏دارى در طول سال و مخصوصا در شب قدر بود.(14) و به شيعيان خود نيز اين اعمال را اكيدا سفارش مى‏كرد.

از جمله، مى‏فرمود:«فَلا يَفُوتُكَ إِحْياءُ لَيْلَةِ ثَلاثٍ وَ عِشْرينَ؛(15)پس بيدارى در شب بيست و سوم را از دست نده!»

ب. حضور در مسجد

از مسائلى كه معصومان عليهم‏السلام نسبت به آن حساسيت ويژه نشان داده‏اند، حضور در مسجد، در شب قدر است. قبلاً اشاره شد كه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله حتى در شبهاى بارانى و گل بودن مسجد مدينه، حضور در آن را در شبهاى قدر ترك نمى‏كرد. از آن بالاتر، پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در دهه سوم ماه مبارك رمضان، شب و روز در مسجد معتكف بود. (اين همان سنّت حسنه‏اى است كه در سالهاى اخير در بسيارى از شهرها، از جمله «قم» در ايّام ماه رجب ـ سيزدهم تا پانزدهم - زنده شده است و بايد دانست كه بهترين زمان براى اعتكاف، ماه مبارك رمضان است.)

امام على عليه‏السلام در اين زمينه مى‏فرمايد: «فَلَمْ يَزَلْ يَعْتَكِفُ فِى الْعَشْرِ الاْءَواخِرِ مِنْ رَمَضانَ حَتّى تَوَفّاهُ اللّهُ؛(16) پس [پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ] هميشه در دهه آخر ماه رمضان در حال اعتكاف بود تا آن وقت كه خداوند او را گرفت.»

يحيى بن رزين نقل نموده كه «كانَ اَبُو عَبْدِ اللّهِ مَريضا مُدْنِفا فَأَمَرَ فَأُخْرِجَ اِلى مَسْجِدِ رَسُولِ اللّهِ فَكانَ فيهِ حَتّى أَصْبَحَ لَيْلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرينَ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ؛(17)امام صادق عليه‏السلام بيمارى شديدى داشت، دستور داد او را به مسجد پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله [با همان حال] ببرند. پس حضرت تا صبح شب بيست و سوم ماه رمضان در آنجا باقى ماند.»

موارد فوق نشان مى‏دهد كه حضور در مساجد، در شبهاى با عظمت قدر خصوصيتى دارد كه بايد بدان توجه شود. و پيروان اهل بيت عليهم‏السلام شايسته است كه به خوبى از مساجد استقبال نمايند.

ج. مراسم قرآن سرگرفتن

يكى ديگر از اعمال شب قدر كه در سيره معصومان ديده مى‏شود و بحمد اللّه، در جامعه تشيّع به خوبى جاى خود را يافته است، مراسم قرآن سرگرفتن است. امام صادق عليه‏السلام در اين باره فرمود: «براى سه شب قرآن كريم را مقابل خود قرار دهيد و آن را بگشاييد و بخوانيد: «اَللّهُمَّ اِنّى أَسْئَلُكَ... .»(18)

د. برپايى نماز جماعت

از عباداتى كه سخت در اسلام بر آن سفارش شده، مخصوصا در ماه مبارك رمضان، برپايى نماز جماعت است. انس بن مالك از پيامبر گرامى اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نقل كرده كه فرمودند: «مَنْ صَلّى مِنْ اَوَّلِ شَهْرِ رَمَضانَ اِلى آخِرِه فى جَماعَةٍ فَقَدْ اَخَذَ بِحَظٍّ مِنْ لَيْلَةِ الْقَدْرِ؛(19) كسى كه از اوّل تا آخر ماه رمضان در نماز جماعت حاضر شود، بهره‏اى از شب قدر گرفته است.» و امام صادق عليه‏السلام نيز نماز صبح را به جماعت برگزار مى‏نمود، و بعد از آن تا مدّتى مشغول تعقيبات مى‏شد.(20)

موارد فوق نشانگر اهميت نماز جماعت در شبهاى قدر است كه متأسفانه برخى مساجد ما در اين زمان، نماز جماعت صبح را برپا نمى‏دارند و آنهايى هم كه جماعت دارند، صبح شب قدر نماز جماعت را تعطيل مى‏كنند و بعد از مراسم قرآن سرگرفتن، همه به منازل خويش مى‏روند كه گاه باعث فوت نماز صبح مى‏شود.

ولى پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و ياران او و ديگر معصومان عليهم‏السلام در سخت‏ترين شرائط نماز جماعت شب قدر را ترك نمى‏كردند. حضرت على عليه‏السلام مى‏فرمايد: «شب بيست و سوم در عين حالى كه باران شديدى آمده بود و مسجد مدينه را گل و آب فرا گرفته بود، رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ما را به نماز وامى‏داشت.» آن گاه فرمود: «فَصَلّى بِنا رَسُولُ اللّهِ صلى‏الله‏عليه‏و‏آله وَ إِنَّ أَرْنَبَةَ اَنْفِهِ لَفِى الطّينِ؛(21) پس رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله با ما نماز[جماعت] خواند، در حالى كه نوك بينى حضرت در گل [فرو رفته[ بود.»

ه . افطارى دادن و اطعام نمودن

از اعمالى كه در ماه مبارك رمضان مورد تأكيد قرار گرفته، افطارى دادن به ديگران است. پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در خطبه معروف شعبانيه مى‏فرمايد:«مردم بيدار باشيد! كسى كه از شما به روزه‏دار مؤمن در اين ماه افطارى دهد، پاداش آزاد نمودن يك برده و بخشش گناهان گذشته را همراه دارد. عرض شد: اى رسول خدا! ما توان افطارى دادن نداريم. حضرت فرمود: بترسيد از آتش! ولو با دادن نصف دانه خرما و از آتش بپرهيزيد! گر چه با دادن شربت آب باشد.»(22)

پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از كسانى بود كه هر چه به ديگران مى‏فرمود، خود بيش از ديگران بدان عمل مى‏نمود و در اين مورد نيز چنين است. «ابو شيخ ابن حيان» از پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نقل كرده كه حضرت فرمود: «مَنْ فَطَرَ صائِما فى شَهْرِ رَمَضانَ مِنْ كَسْبٍ حَلالٍ صَلَّتْ عَلَيْهِ الْمَلائِكَةُ لَيالِىَ رَمَضانَ كُلَّها وَ صافَحَهُ جَبْرائيلُ لَيْلَةَ الْقَدْرِ وَ مَنْ صافَحَهُ جَبْرائيلُ يَرِقُّ قَلْبُهُ وَ تَكْثُرُ دُمُوعُهُ...؛(23)كسى كه با مالى كه از راه حلال به دست آورده در ماه رمضان روزه‏دارى را افطارى دهد، در تمام شبهاى رمضان فرشتگان بر او درود مى‏فرستند و جبرئيل در شب قدر با وى مصافحه مى‏كند و هر كس جبرئيل با او مصافحه كند، قلبش نرم و اشك چشمش زياد شود.»

امام على عليه‏السلام نيز در شبهاى مبارك رمضان و شبهاى قدر به مردم اطعام مى‏كرد و آنها را موعظه مى‏نمود؛ چنان كه در روايتى مى‏خوانيم: «كانَ عَلِىُّ بْنُ أَبى طالِبٍ عليه‏السلام يَعُشُّ النّاسَ فى شَهْرِ رَمَضانَ بِاللَّحْمِ وَ لا يَتَعَشّى مَعَهُمْ فَإِذا فَرِغُوا خَطَبَهُمْ وَ وَعَظَهُمْ... وَ قالَ فى خُطْبَتِهِ إِعْلَمُوا أَنَّ مِلاكَ اَمْرِكُمُ الدّينُ وَ عِصْمَتَكُمُ التَّقْوى وَ زينَتَكُمُ الاْءَدَبُ وَ حُصُونُ اَعْراضِكُمُ الْحِلْمُ؛(24)هميشه على بن ابى طالب عليهماالسلام شام[و افطارىِ تهيّه شده] از گوشت را به مردم در ماه رمضان مى‏داد، ولى خود از آن [گوشت] استفاده نمى‏كرد. پس هنگامى كه [از خوردن شام] فارغ مى‏شدند، براى آنها خطبه مى‏خواند و آنها را موعظه مى‏نمود... و در خطبه‏اش فرمود: بدانيد ملاك امر [و كارهاى] شما دين است و نگه‏دارنده شما تقوا، و زينت شما ادب، و دژهاى [نگه‏دارنده] آبروى شما حلم است.»

و امام زين العابدين عليه‏السلام نيز در طول ماه مبارك رمضان در راه خدا انفاق مى‏كرد و صدقه مى‏داد؛ چنان كه در حديثى مى‏خوانيم:«كانَ إِذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضانَ تَصَدَّقَ فى كُلِّ يَوْمٍ بِدِرْهَمٍ فَيَقُولُ: لَعَلّى اُصيبُ لَيْلَةَ الْقَدْرِ؛(25)(امام سجاد عليه‏السلام ) روشش اين بود كه هر روز از ماه [مبارك] رمضان درهمى صدقه مى‏داد و آن گاه مى‏فرمود: شايد [با اين كار صدقه] شب قدر را دريابم.»

و امام صادق عليه‏السلام فرمود: «جدّم امام زين العابدين عليه‏السلام روزى كه روزه مى‏گرفت، دستور مى‏داد گوسفندى ذبح كنند و آن را تكه تكه نموده، بپزند. هنگام افطار كه نزديك مى‏شد، حضرت به ديگها سر مى‏زد تا بوى آنها را استشمام كند، در حالى كه روزه‏دار بود. سپس دستور مى‏داد ظرفها را پر كنند و يكى يكى به در خانه افراد [فقير] ببرند تا آنجا كه غذا تمام مى‏شد. آن گاه خود با نان و خرما افطار مى‏نمود.»(26)

و همچنين امام صادق عليه‏السلام نيز شب در خانه فقرا مى‏رفت و به آنها نان و خرما مى‏داد و سفارش مى‏فرمود: «در ماه رمضان به مردم افطارى بدهيد.»(27)

حسن ختام بحث را حالات على عليه‏السلام در رمضان آخر و به ويژه در شب نوزدهم قرار مى‏دهيم؛ چون هم تقارن شب قدر با ضربت خوردن و شهادت مولا اين را اقتضا مى‏كند، و هم نكاتى قابل عبرت ما را بر آن مى‏دارد كه اين بخش را به صورت مستقل، منتها به صورت گذرا و اشاره بيان نماييم.

گزارشى از آخرين شب قدر اميرمؤمنان، على عليه‏السلام

على عليه‏السلام در رمضان آخر عمر خويش حال عجيبى داشت و هر شبى را در يك جا ميهمان بود. غذا كم ميل مى‏فرمودو... .

ابن حجر چنين مى‏گويد: «هنگامى كه رمضان[آخر عمر حضرت] فرا رسيد، هر شب در منزل يكى از بستگان افطار مى‏كرد؛ شبى در منزل حسن عليه‏السلام ، شبى در منزل حسين عليه‏السلام و شبى نزد عبد اللّه بن جعفر [شوهر دخترش زينب [، و بيش از سه لقمه غذا نمى‏خورد، «وَ يَقُولُ: اُحِبُّ اَنْ اَلْقِىَ اللّهَ وَ اَنَا خِمْصٌ؛ و مى‏فرمود: دوست دارم خدا را [با شكم] گرسنه ملاقات كنم.»(28)

در شب نوزدهم منزل دخترش، ام كلثوم ميهمان بود كه غذاى سفره آن را دو قرص نان جُو و مقدارى شير و نمك تشكيل مى‏داد. حضرت با نان و نمك افطار نمود و بيش از سه لقمه ميل نكرد و فرمود: دوست دارم خدايم را گرسنه ملاقات كنم.

در آن شب حضرت سوره يآس مى‏خواند و مرتب به آسمان نگاه مى‏كرد و مى‏فرمود: «امشب، همان شبى است كه به من وعده ديدار داده شده است.»(29)

استاد مطهرى رحمه‏الله مى‏گويد: «على در آن شب، انتظارى داشت و گاهى به آسمان نگاه مى‏كرد و مى‏گفت كه حبيبم به من خبر داده است و او راست گفته و هرگز دروغ نمى‏گويد... بچه‏ها تا پاسى از شب در خدمت على عليه‏السلام بودند. امام حسن عليه‏السلام به منزل خود رفت، هنوز صبح طلوع نكرده بود، نزد بابا برگشت و مستقيم به مصلّاى پدر رفت. حضرت به فرزندش فرمود: پسر جان! ديشب لحظه‏اى خوابم برد، يك دفعه پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را در عالم رؤيا ديدم. عرض كردم: يا رسول اللّه! من از دست اين امّت چه خون دلها خوردم. حضرت فرمودند: نفرين كن! من هم نفرين كردم كه خداوند من را از آنها بگيرد.»(30)

الهى مردم از من سير و من هم سيرم از مردم  نما راحت مرا اى خالق ارض و سما امشب 

على عليه‏السلام هيجان عجيبى داشت. خود مى‏گويد: هر كارى كردم، راز مطلب را نفهميدم؛ «مازِلْتُ اَفْحَصُ عَنْ مَكْنُونِ هذَا الاْءَمْرِ وَ اَبَى اللّهُ اِلاّ اَخْفاهُ؛(31) خيلى تلاش كردم كه سرّ و باطن اين امر را به دست بياورم، ولى خدا اِبا كرد، جز اينكه آن را پنهان كرد.»

آن گاه رهسپار مسجد شد. چند ركعت نماز گذارد. سپس بالاى مأذنه رفت تا اذان بگويد.

وقتى از بالاى مأذنه پايين مى‏آمد، مى‏فرمود:

«خَلُّوا سَبيلَ الْمُؤْمِنِ الْمُجاهِدِ  فِى اللّهِ لا يَعْبُدُ غَيْرَ الْواحِدِ 

يعنى باز كنيد راه مؤمن رزمنده در راه خدا را كه [افتخارش اين است كه] غير از [خداى] واحد را نپرستيده است.»

آن گاه به مسجد بازگشت و مشغول نماز شد و سر از سجده برداشت كه شمشير زهراگين فرقش را شكافت. در اين حال، فرمود: «بِسْمِ اللّهِ وَ بِاللّهِ وَ عَلى مِلَّةِ رَسُولِ اللّهِ فُزْتُ وَ رَبِّ الْكَعْبَةِ...هذا ما وَعَدَنَا اللّهُ وَ رَسُولُهُ؛(32) به نام خدا و به يارى خدا و بر دين رسول خدا. قسم به پروردگار كعبه كه رستگار شدم... اين [شهادت[ چيزى بود كه خدا و رسولش به ما وعده داده بودند.»

شب وصل است و خوش قرآن ناطق  نيايش مى‏كند تا صبح صادق 

سر شب تا سحر او ناله كرده  به يك شب طى رهى صد ساله كرده 

لبانش مى‏خورد آهسته بر هم  كه گويا عرش و فرش گرديده در هم 

--------------------------------------------------------------------------------

1. ر. ك: بحار الانوار، ج 94، ص 80.

2. كنز العمّال، على متقى هندى، مؤسسة الرسالة، ج 8، ص 534.

3. بحار الانوار، ج 95، ص 145.

4. همان، ج 95، ص 10.

5. همان، ص 10.

6. همان، ج 41، ص 21.

7. همان، ج 43، ص 76.

8. همان، ص 12.

9. بحار الانوار، ج 94، ص 10؛ مستدرك الوسائل، ج 7، ص 470.

10. وسائل الشيعة، ج 7، ص 261.

11. مفاتيح الجنان، اعمال شب 21، ص 425.

12. مفاتيح الجنان، ص 720.

13. بحار الانوار، ج 80، ص 128.

14. ر. ك: مصباح المتهجد، ص 227؛ نهج الدعوات، ص 277.

15. وسائل الشيعة، ج 7، ص 261.

16. بحار الانوار، ج 94، ص 7.

17. همان، ص 4، ذيل روايت 4.

18. همان، ح 5 و ر. ك: مفاتيح الجنان، ص 224.

19. كنز العُمّال، ج 8، ص 545، ح 24090.

20. وسائل الشيعة، ج 7، ص 260.

21. بحار الانوار، ج 95، ص 10.

22. عيون اخبار الرضا عليه‏السلام ، ج 1، ص 230.

23. الترغيب و الترهيب، ج 2، ص 95، ح 14.

24. سفينة البحار، ج 1، ص 703.

25. بحار الانوار، ج 95، ص 82.

26. من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 134.

27. همان، ص 134.

28. انوار البهيّة، شيخ عباس قمى، ص 31؛ صواعق ابن حجر، ص 80.

29. همان، ص 80؛ ر.ك: زندگى اميرالمؤمنين، رسولى محلّاتى، ج 2، ص 247.

30. نهج البلاغة، صبحى صالح، ص 99؛ انسان كامل، مرتضى مطهرى، ص 45.

31. منتهى الآمال، ج 1، ص 126؛ نهج البلاغة، خطبه 177.

32. نهج البلاغة، صبحى صالح، ص 379؛ زندگانى اميرالمؤمنين، ج 2، ص 321؛ انسان كامل، مرتضى مطهرى، ص 49.