مبحث هفتاد و هفتم طرح صالحین: «اربعین حسینی؛ تاریخچه و تأثیرات آن در زنده نگه‌داشتن عاشورا»

بنام خدا

اربعین در ملل اسلامی(بخش 4 موضوعات اربعین)

اربعين در فرهنگ اسلامي

از آنجا كه ظهور و گسترش اسلام در سرزمين عربستان شكل گرفته و فرهنگ عرب با فرهنگ اسلام پيوندي ناگسستني برقرار نموده، شناخت ويژگي‌ها و خصوصيات اعداد در ميان اعراب، ما را در جهت شناخت دقيق تر راز و رمز اعداد در فرهنگ اسلام ياري مي دهد.

بعضي اعداد در ميان عرب از اطلاق برخوردارند و منظور خودِ عدد نيست، بلكه اَعراب از آن به كثرت و مبالغه ياد مي كنند؛ مثل اعداد هفت، هفتاد و هفتصد. (4) عدد چهل نيز از هم قبيل اعداد است؛ به طوري كه اَعراب به هزارپا،‌ام اربع و اربعين مي گويند، هر چند اين خزنده بيش از 44 پا ندارد. البته ردِ پايي از اين نكته، در فرهنگ ايران نيز مشاهده مي شود؛ زيرا ايرانيان به آب انبارِ بسيار گود، اگرچه پله هاي آن از چهل تا بيشتر يا كمتر باشد، چل پله گويند. (5)

در فرهنگ اسلام هم، بعضي اعداد از اطلاق برخوردارند و مراد، خودِ عدد نيست، بلكه كثرت و مبالغه مورد نظر است. در قرآن كريم خداوند فرموده است: كَمَثلِ حَبَه يٍ أنبَتَت سَبعَ سَنابِلَ (6) و در جاي ديگري فرموده است: إن تَستَغفِر لَهُم سَبعِينَ مَرَه يً (7) و همچنين سخن پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله كه فرموده است: «العَبادَه يُ سَبعونَ جُزءاً». (8) در اين موارد منظور از «سبع» و «سبعين»، هفت و هفتاد نيست، بلكه كثرت و مبالغه مورد نظر است.

يكي از اعدادي كه در فرهنگ اسلام از جايگاه والايي برخوردار است، عدد چهل است. هرچند مي توان گفت كه در عدد چهل، مثل عدد هفت و هفتاد، كثرت و مبالغه نهفته است، اما افزون بر اين مطلب، عدد چهل نشان‌گر عدد كامل است و همواره از آن، كثرتي كه به كمال ختم شود، فهميده شده است. به ديگر سخن، اعداد هفت و هفتاد فقط از كثرت و مبالغه برخوردارند، اما عدد چهل از كثرت و مبالغه اي برخوردار است كه جامع بودن و كمال را به دنبال داشته باشد، نه هر كثرت و مبالغه اي.

با مطالعه اديان گذشته و پي جويي عدد چهل در ميان آن اديان، بويژه دين يهود و مسيحيت به اين حقيقت مي توان دست يافت كه عدد چهل در اديان الهي از اهميت شاياني برخوردار بوده است. شايد بتوان گفت كه علت اين مسأله، به هدف اديان الهي ـ كه «تكامل» و رستگاري انسان است ـ برمي گردد. دين اسلام نيز از اين قاعده مستثنا نيست و به همين دليل است که «چهل» در ميان اعداد ديگر نقش كليدي دارد. با اين ديدگاه، به بررسي در باره جايگاه و اهميت اين عدد در فرهنگ اسلام مي پردازيم.

در تاريخ اسلام، مسائل قابل توجهي كه عدد چهل نقش كليدي در آنها داشته، اتفاق افتاده است و اين نشانگر اهميت اين عدد در ميان ديگر اعداد است.

اولين مسأله مهم، بعثت رسول اكرم (صلي الله عليه و آله ) در چهل سالگي است.

شمس النبوه ي منه في رمضان

فأتت عليه اربعون فأشرقت (9)

زيرا در اين سن است كه انسان بر ذروه عقل و كمال پاي مي نهد و آخرين مرحله كمال را طي مي كند و انسان كامل مي گردد. لذا پيامبر اسلام هم پس از پشت سرگذاشتن اين سن و دست يافتن به مقام انسان كامل، لياقت و شايستگي اين را پيدا كرد كه حامل پيام الهي گردد و رسالت خود را شروع نمايد.

دومين مسأله مهم در تاريخ اسلام ـ كه عدد چهل در آن درخشش تامي دارد ـ اربعين حسيني است. بنا بر نقلي، روز چهلم شهادت حضرت ابا عبدالله الحسين (عليه السلام) اهل بيت آن حضرت از دمشق به كربلا آمدند و بعد از چهل روز دوري از قافله سالار قيام كربلا، تشنگي جان را با زيارت تربت پاكش سيراب نمودند. شايد اين زيارت، در چهلمين روز، اتفاقي نبوده، بلكه نشان‌گر نهايت ايام عزا و مصيبت بوده است. البته ناگفته نماند كه اين رسم از زمآن هاي دور جزء آداب و رسوم ملل غيراسلامي هم بوده است و آنان در روز چهلم رحلت شخص، به پاس گرامي‌داشت خاطره و ياد او مراسمي بر پا مي داشتند و با برگزاري آن مراسم به مصيبت و عزاداري براي وي پايان مي بخشيدند. (10)

اربعين در عرفان و تصوف اسلامي

حرف ميم، در عدد، مطابق چهل است. عرفا معتقدند كه مراتب موجودات، اگرچه از روي جزويت لاينحصرند، اما از روي كليت چهل مرتبه است و مجموع اين چهل مرتبه كلي، مجلا و مظهر حقيقت محمدي اند (صلي الله عليه و آله ) و آن حضرت من حيث الحقيقه ي، ظاهر و متجلي بر همه است. و ميم (احمد) از اين جهت فرموده كه جميع مراتب كونيه اجزاي حقيقت محمدي اند و در صورت همه، معناي آن حضرت است كه ظهور يافته است. (11)

ز احمد تا احد يك ميم فرق است

جهاني‌اندر آن يك ميم غرق است

از طرف ديگر، مدت زماني كه دراويش به رياضت مي پردازند و در عزلت به سر مي برند، چهل روز است كه به طور منظوم در مصيبت‌نامه عطار توصيف شده است و به «چله نشيني» معروف است. (12) محدث نوري در پاسخ به اين كه چرا دراويش چهل روز را جهت گوشه نشيني انتخاب كرده اند، مي فرمايد:

از جمله مسائلي كه عرفا و متشرعان نسبت به آن از اشتراك نظر برخوردارند، مواظبت بر عمل مخصوصي درچهل روز است. و اخبار زياد حاكي از آن است كه انجام عملي، خوب يا بد، به طور مداوم در چهل روز باعث تأثير در وجود انسان مي گردد و او را در جهت مثبت يا منفي دگرگون مي سازد. (13)

پی نوشت ها:

4) النشر في القراءات العشر، ج1، ص25 .

5) لغت نامه دهخدا، ج5، ص7216 .

6) سوره بقره، آيه261 .

7) سوره توبه، آيه80 .

8) الكافي، ج5، ص78 .

9) السيره الحلبيه، ج1، ص128 .

10) شرح الأربعين النبويه، ص479 .

11) مفاتيح الاعجاز في شرح گلشن راز، ص22 .

12) Annemarie schimmel .”NUMBERS” , from Encyclopedia of Religion, Mircea Eliade, Vol. 11, p. 18.

13) شرح الأربعين النبويه، ص11 .