مقاله طنز

مطلبی که در ادامه می خوانید، خلاصه ای از مقاله ی “تاثیر دن کیشوت بر طنز معاصر ایران” نوشته ی سرکار خانم “رویا صدر” می باشد که در همایش “سروانتس و سعدی” ارائه شده است. این همایش در روزهای سه شنبه و چهارشنبه ۶ و ۷ آبان ماه در دانشگاه کمپلوتنسه مادرید برگزار شد.

دُن کیشوت یکی از نام‌ آشنا‌ترین و فراگیرترین پرسوناژهای ادبی جهان است که آوازه‌اش ادبیات را در نور دیده و دن کیشوتیسم به یکی از پدیده های نام‌ آشنای عرصه‌ اجتماع و روانشناسی تبدیل شده‌ است. این معروفیت را شاید بتوان به مضمون زیربنایی دن کیشوت مرتبط دانست که همانا رویارویی پندار و واقعیت است. دن کیشوت ـ علیرغم غریب بودنش ـ یکی از رایج‌ ترین خصوصیات بشری را تجسم می‌ بخشد. برای همه ما آشنا، باورپذیر و تا حدی درک‌ کردنی است.

به قول بلینسکی،”هر کسی اندکی دن کیشوت است.” هر کدام از ما، گاهی اندیشه های خود را با الزامات و ضروریات زمان منطبق نمی‌یابیم و با آن سر ناسازگاری می گذاریم و در دنیای وهم بر واقعیات پیشی می‌گیریم و بر آن غلبه می‌کنیم. این روحیه در برخی جوامع به صورت رفتار جمعی در می‌آید و گاهی در نظامهای بسته و استبدادی، رنگ رفتار حکومتی نیز پیدا می‌کند تا از رهگذر آن همۀ کاستیها به عوامل خارجی نسبت داده شود. طنزنویسان ایران نیز از این نابهنجاری رفتاری که به خاطر تاریخ پر فراز و نشیب این سرزمین در روابط فردی، اجتماعی و سیاسی حضور دارد غافل نبوده‌اند، در تاریخ ادبیات فارسی آن را به نقد گرفته و در این میان آثاری ماندگار خلق کرده‌اند.

از مهمترین مظاهراستفاده از شگرد حماسۀ مضحک در طنز فارسی، منظومۀ موش و گربۀ عبید زاکانی نویسندۀ همدورۀ سعدی است که در آن با لحنی حماسی، روایتی از جنگ میان موش و گربه‌ها نقل می‌شود، و صحنه‌هایی مضحک را از گردن فرازی لشکر موش‌ها (که گربه را عابد و زاهد و شکست خورده می‌پندارند و خود را در برابر او قوی فرض می‌کنند) به تصویر می‌کند. در حقیقت می شود گفت حماسه سازان مضحک و متوهم، چهره‌های آشنای تاریخ طنز فارسی هستند که در تاریخ ادبیات در قالبهای نظم و نثر به آنها پرداخته شده‌ است.

این چهره‌ها از اواخر قرن ۱۹ (دوران تحولات بنیادی اجتماعی و پایان سیستم حکومتی خودکامه در ایران) همچنان در ادبیات فارسی حضورشان را حفظ می کنند. ولی این‌ بار پا به پای حرکت‌های تحول‌ خواهانه در ادبیات و همگام با تاثیرپذیری نویسندگان ایرانی از آثار ادبی جهان، برای تداوم این حضور در برخی از مهم‌ترین آثار طنز معاصر ایران از دن کیشوت الهام می‌گیرند.
سیاحت نامۀ ابراهیم بیگ نوشتۀ زین العابدین مراغه‌‌ای، دایی جان ناپلئون نوشته ایرج پزشکزاد و دو کلمه حرف حساب نوشتۀ کیومرث صابری فومنی (گل آقا) سه اثر طنز مهم دوره معاصرند که هر یک به دوره متفاوتی از تاریخ معاصر ایران تعلق دارند : یکی مربوط به دوره انقلاب مشروطه است، دیگری در دهه ۲۰ و بحبوحه رشد طبقه متوسط و بورژوا و رنگ باختن طبقه اشراف نوشته شده است و دیگری مربوط به دوره پس از انقلاب است. هر سه این آثار در سبک و زبان و شخصیت پردازی و پیشبرد ماجرا از دن کیشوت تاثیر پذیرفته‌اند. مقاله”تاثیر دن کیشوت بر طنز معاصر ایران”هر کدام از این آثار را از زاویه تاثیر پذیری از دن کیشوت به صورت تفصیلی بررسی می‌کند.

۱- “El rastro dejado por Don Quijote en el humor de la literatura persa contemporánea”. Roya Sadr.