دوتار شرق مازندارن

دوتار شرق مازندارن

دوتار يكي از مهم ترين سازهاي رايج درشرق مازندران است كه هم درهمراهي آواز و هم به تنهايي استفاده مي شود. رپرتوار اصلي دوتار حتي زماني كه به تنهايي مي نوازد، چيزي جز مقام ها و آوازها و ترانه هاي رايج در منطقه نيست . به عبارت ديگر دوتار شرق مازندران رپرتوار مستقلي جز مقام ها و ترانه هاي آوازي ندارد.



ويژگي هاي ظاهري و ساختاري

دوتار شرق مازندران نيز از خانواده سازهاي زهي زخمه اي است . كاسه طنيني اين ساز به صورت نيمه گلابي و يك تكه است. دوتارهاي شرق مازندران از نظر شكل و حجم كاسه با هم متفاوت اند . به طور كلي ، آن وحدت نسبي شكل كه در دوتارهاي شرق و شمال خراسان و به ويژه دوتار تركمني وجود دارد،دردوتارشرق مازندران ديده نمي شود. شايد يكي ازدلايل ناهماهنگي در شكل اين سازاين باشدكه توسط خنياگران مانند همه كولي ها معمولا تابع اسلوب هاي ثابت و معيني نيستند ،ازهر خرمني ،گلي مي چينندو هر چيزي را با ذائقه و اصول زيبايي شناسي خودتركيب مي كنند . به همين دليل است كه شكل كاسه دوتار شرق مازندران ، آميخته اي از دوتارهاي تركمني و شمال خراسان است. دوتارهاي قديمي اين منطقه كاسه اي نسبتا كشيده باعمق كم دارند. روي دسته نسبتا ظريف اين ساز حداكثر 7 تا 8 دستان بسته شده است.تعداد دستان هاي دوتارهاي قديمي معمولا از 4 يا 5 دستان بيش تر نبود. ميانگين تعداد دستانهاي دوتارشرق مازندران 6 عدد است. ازاين 6 دستان ، 4 دستان هميشه مورد استفاده قرار مي گيرد و از 2 دستان ديگر بيش تر براي اجراي تزيين ها و ريزه كاريهاي مورد نياز درمنظومه هرايي و درشاخه هاي گل و بلبل استفاده مي شود . اگر نوازنده اي بخواهد آواز اميري را كه مربوط به نواحي مركزي مازندارن است ، با دوتاراجراكند، به 8 دستان نياز دارد. محل بسته شده دستان ها ي دوتار شرق مازندران در دو ساز مختلف ،گاه بسيار متفاوت است . دستان ها در قديم از جنس ابريشم يا روده گوسفند بودند و امروزه جنس بعضي از آن ها ، سيم هاي مسي رشته اي است . سه جنس ياد شده ،يعني ابريشم ، زه و سيم مسي رشته اي امكان جابه جايي دستان ها را بر روي دسته ميسر مي سازد، اما برخي ازدوتارهاي اين منطقه مانند دوتار تركمني دستانهايي از جنس مفتول فولادي دارند كه پس از بسته شدن، امكان جابه جايي ندارند. دو وتردوتارشرق مازندران كه امروزه از جنس سيم فولادي اند در قديم از جنس ابريشم بوده اند . وترها از يك طرف به سيم گير و از طرف ديگر پس از عبور از خرك و شيطانك به دور گوشي ها پيچيده شده اند .گوشي ها در انتهاي دسته و پس از شيطانك قرار دارند.اين ساز لانه كوك ( جعبه گوشي ها ) نداردو گوشي ها مستقيما به داخل دسته فرورفته اند. يكي ازدو گوشي درجهت صفحه دوتار ( براي وترزير) و ديگري عمود بر آن ( براي وتر بم ) قرار گرفته است . دسته دوتار شرق مازندران تا حدودي گرد است و اين ويژگي به نوازنده كمك مي كند تا عمل انگشت گذاري با شست دست چپ را آسان تر انجام دهد . دو وتر فلزي ازنظرقطر با هم برابرند. يكي ازاين دو وتر ( وتر زير) وظيفه احراي نغمه وديگري ( وتر بم) وظيفه اجراي واخوان را به عهده دارند. البته نقش وتر بم به مراتب فراتراز يك واخوان طبيعي است. صفحه چوبي روي كاسه يكپارچه ساز قرار دارد و خرك معمولا روي صفحه چسبانده مي شود. روي صفحه تعداد ي سوراخ كوچك نيز وجود دارند كه درجنس و طنين صداي سازموثرند . بنا بر اين ، قسمت هاي مختلف اين ساز عبارتند از:

كاسه يكپارچه ، صفحه ، دسته ، گوشي ها، شيطانك ، دستانها ، وترها، خرك و سيم گير.



موارد ونوع استفاده

دوتار يكي از مهم ترين سازها در همراهي آوازهاي شرق مازندران است . اصولا اجراي بسياري از مقام ها و آهنگ ها از جمله منظومه هرايي با سازهاي ديگر يا ممكن نيست يا نتيجه مطلوب به بار نمي آورد . اين منظومه يكي از مهم ترين مقام هاي اين ناحيه و مهم ترين بخش از رپرتوار دوتار شرق مازندران نيز محسوب مي شود. دوتار نوازي دراين منطقه نيز مبتني بر بداهه سرايي است، اگر چه نقش اين ساز در تك نوازي در مقايسه با سازهاي مشابه در ديگر نواحي ايران به مراتب كمتر است و گروه نوزاي دوتار در اين منطقه هنوز عموميت نيافته است.در شرق مازندران دوتار نوازان معمولا آواز نيز مي خوانند ،اما خوانندگاني هم هستند كه دوتار نمي نوازند.

دوتارشرق مازندران معمولا توسط هيچ سازي همراهي نمي شود.نوازندگان گدارگاه درمجلس عروسي ، كمانچه را با دوتار همراهي مي كنند كه در اين صورت دايره و گاه تمبك نيز به جمع سازها مي پيوندد.

اين ساز غالبا درمحافل و مناسبتهاي زير حضور داشته است :



مجلس عروسي

مجلس عروسي مهم ترين جايي بودكه دوتار نوازان منطقه ، به خصوص دوتار نوازان گدار در آن هنرنمايي مي كردند . نوازندگان گدار هميشه گردانندگان اصلي مجالس عروسي و شادماني درنواحي شرق و حتي مركزي مازندران بوده اند. دردوره هايي كه موسيقي و ساز بامنع وتحريم مواجه بود و بسياري از نوازندگان غير گداراز موسيقي و نواختن ساز روي بر مي تافتند، تنها حافظان و اشاعه دهندگان موسيقي شرق مازندران ،نوازندگان گدار بودند جايگاه اصلي ارائه اين موسيقي نيز مجلس عروسي بود . اين هنرمندان از آن جا كه اهل تساهل بودند، در بسياري از مجالس عروسي علاوه بر اجراي موسيقي شرق مازندران و روايت هاي گداري ، به درخواست حاضران ، آهنگ ها و آوازهاي خارج ازحوزه موسيقي شرق مازندران را نيز اجرامي كردند.

دوتار نوازان قابلي در شرق مازندران بوده اند كه جملگي درگذشته اند .از اين ميان مي توان به دونوازنده گداربه نام هاي چر دتار چي و نظام شكارچيان اشاره كرد كه تاثير عمده اي بر موسيقي شرق مازندران و شيوه هاي اجرايي دوتار گذاشته اند. تمام دوتار نوازان اين منطقه بر قدرت نوازندگي چر دتارچي هم قول هستند. محمد رضا اسحاقي نقل مي كند كه در قديم ،نوازندگان معمولي دوتار به چر دتارچي باج مي دادند تا درعروسي ها ظاهر نشود و كار بقيه را خراب نكند. ميرزاحسين گرجي ، حسن علي پور و سلطان ابراهيم نژاد نيز ازجمله نوازندگان قديمي غير گدار بودند كه دوتارمي نواختند .


مجالس ،محافل و شب نشيني

دوتار نوازان شرق مازندران علاوه بر مجالس عروسي در محافل و شب نشيني ها نيز شركت مي كردند. البته اين مجالس در قديم بيش تر توسط خان ها و ثروتمندان منطقه بر پا مي شده است.



تسكين بيماران

افراد كهن سال شرق مازندران نقل مي كنند كه درگذشته براي تسكين كسي كه درجنگل ترسيده بود ازدوتاراستفاده مي كردند. محمد رضااسحاقي مي گويد: « مدت يك هفته نواختن دوتار و خواندن آواز از خوابيدن بيمارجلوگيري مي كردند. اطرافيان بيمار معتقد بودند اگر بيمار به خواب رود، ازحالت طبيعي خارج خواهد شد. »

پير زني ازاهالي گرجي محله بهشهر نقل مي كند كه در قديم به بيماري گفته بودند تاچهل روزمجاز به نوشيدن آب نيست و تنها مي تواند شير بنوشد . دراين مدت چهل شبانه روز- شب ها تا صبح براي او دوتار مي زدند و آوازمي خواندند.



جنس و مواد به كار رفته درساختمان دوتار شرق مازندران

كاسه طنيني

كاسه طنيني دوتار شرق مازندران ازچوب درخت شاه توت ( حدود 10 سانتي متر بالاتر از ريشه به سمت تنه مناسب تر است ) ساخته مي شود و يكپارچه است .

صفحه

صفحه ترجيحا ازچوب درخت توت قندي (كه آوندهاي آن به هم نزديك تر است ) يااز چوب درخت آزاد ساخته مي شود.

دسته

چون در شرق مازندران درخت زردآلو كم است ، دسته دوتار را از چوب گردو ،آزاد يا حتي توت مي سازند .

گوشي ها

گوشي ها معمولا ازچوب گردو ( آغوز) يا چوب توت ساخته مي شوند. نگارنده چند دوتار قديمي شكسته را دراين منطقه مشاهده كرده است كه گوشي هاي آن ها مانند دوتار تركمني از فلز است . اين گوشي ها ي فلزي نشان دهنده نوعي خويشاوندي ميان دوتارهاي اين منطقه ودوتارهاي تركمني است.

شيطانك

شيطانك مي تواند از چوب باشد البته ازنوعي گياه حصير مانند نيز كه در مازندران به آن « كوك » مي گويند براي ساختن شيطانك استفاده مي شود.

سيم گير

دربسياري از دوتارهاي مورد مطالعه در شرق مازندران ،سيم گير چيزي نيست جز دو عدد ميخ كه درانتهاي كاسه كوبيده شده است ، اما در برخي ازدوتارهاي جديد،سيم گير ازجنس چوب ، استخوان يا شاخ است كه عموميت دارد.

خرك

خرك معمولا از چوب شمشاد( شيشا) و گاهي از چوب آزاد يا چوب توت ساخته مي شود، اما چوب شمشاد مناسب تراست .


وترها

جنس وتر ها درقديم از ابريشم خام تابيده شده بود .محمد رضا اسحاقي معتقداست كه وترهاي زير و بم از نظر قطر ابريشم يكسان بودند و هر وتر متشكل از سه رشته ابريشم خام بوده است . باتوجه به اين كه دوتار شرق مازندران را معمولا در كوك پايين و بم مي نوازند و اكنون نيز اغلب ازسيم هاي نمره 20/. تا 22/. استفاده مي شود، به نظر مي رسد كه سه رشته اي بودن ابريشم درهر وتر، خطا باشد . به هرحال جنس وترها امروزه از سيم هاي فولادي نمره 18/. ، 20/.و 22/. است. مسلما وترهاي ابريشمين صداي شان كم تر از صداي وترهاي فلزي امروزي بوده است .

دستان ها

جنس دستان ها درقديم اززه ( روده تابيده شده گوسفند) وگاه ابريشم بوده است.امروزه بيش تر از مفتول هاي فلزي يا سيم هاي مسي و رشته اي شش لا استفاده مي شود.