مبحث شصت و هشتم طرح صالحین: "چگونه خود را ارزیابی کنیم؟"

نخستين گام براي ارزيابي خويش‌، شناخت كامل و دقيق صفات‌، حالات و رفتارهاي خويش است‌. يكي از راه‌هاي شناخت خود، محاسبة نفس است‌; يعني حساب رسي و بازنگري نسبت به گذشته و اين كه آدمي در هر شبانه روزي وقتي را معين كند كه در آن به حساب نفس خويش برسد و طاعات و معاصي خود را بسنجد. اگر خود را در انجام واجبات مقصر يافت يا معصيتي از او سرزده بود، نفس خويش را مورد عتاب قرار دهد و بر جبران عزم نمايد و اگر همة واجبات را بجا آورده و گناهي از او سر نزده است‌، خدا را شكر كند و اگر كارهاي مستحب انجام داده‌، شكر خدا را افزون نمايد.( ر.ك‌: معراج السعادة‌، ملااحمد نراقي‌، ج 1، ص 697 انتشارات هجرت / الاخلاق‌، سيد عبداللّه شبّر، ترجمة محمدرضا جباران‌، ص 435 ـ 437، انتشارات هجرت / علم اخلاق اسلامي‌، سيد جلال الدين مجتبوي‌، ج 3، ص 119، انتشارات حكمت / چهل حديث‌، امام خميني‌، ص 109، مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خميني‌. ) اين مرحله بسيار مهم است‌، زيرا شناخت آدمي از خودش‌، آن گونه كه هست‌، مشكل است‌. نفس اماره و غريزه خود خواهي‌، انسان را فريب مي‌دهد و زشتي‌ها را زيبا و زيبايي‌ها را زشت مي‌نمايد. بنابراين در شناخت خويش بايد كاملاً خود را از خويشتن تخليه نمود; يعني بايد خود را به جاي ديگر فرض كرد و مورد بررسي قرار داد و تمام حركات‌، خاطرات‌، انديشه ها، برخوردها، صفات و حالات را در برابر خويش مجسم نموده‌، بدون ذرّه‌اي چشم پوشي‌، مورد بررسي قرار داد.( ر.ك‌: نقطه‌هاي آغاز در اخلاق عملي‌، آيت اللّه مهدوي كني‌، ص 365 ـ 368، دفتر نشر فرهنگ اسلامي‌. ) دومين گام در ارزيابي خويش‌، يافتن ميزان‌هاي حقيقي و واقعي است‌. از آيات قرآن و روايات معصومين‌: ميزان ها و وسايلي براي سنجش آدمي استفاده مي‌شود:

1. حق‌; "والوَزن‌ُ يَومَغ‌ذٍ الحَق‌ُّ...; (اعراف‌،8) وزنة سنجش اعمال در آن روز، حق است‌..."( ر.ك‌: الميزان‌، علامه طباطبايي‌، ترجمة سيدمحمد باقر موسوي همداني‌، ج 8، ص 14، بنياد علمي و فكري علامه طباطبايي‌. )

2. قسط و عدل‌; "ونَضَع‌ُ المَوَزين‌َ القِسطَ لِيَوم‌ِ القِيـَمَة‌..."(انبيأ،47) در روايتي از امام صادق‌پرسيدند: معناي ميزان چيست‌؟ فرمود: عدل است‌.( ر.ك‌: بحارالانوار، علامه مجلسي‌، ج 10، ص 187. )

3. پيامبران‌، اوصيا، ائمه و امير المؤمنين‌:; در روايات‌، پيامبران‌، اوصيا، امامان و حضرت امير المؤمنين به خصوص‌، ميزان معرفي شده‌اند. در زيارت نامه امير مؤمنان مي‌خوانيم "السلام علي ميزان الاعمال‌"( ر.ك‌: همان‌، ج 7، ص 251 ـ 252; ج 24، ص 68 و 309; ج 100، ص 287; ج 53، ص 47; ج 93، ص 140 / تفسير نمونه‌، آيت اللّه مكارم شيرازي و ديگران‌، ج 6، ص 90 ـ 93. )

4. قرآن كريم‌; در روايت است‌: "اعرضوا اعمالكم علي الكتاب‌; اعمال تان را بر قرآن عرضه كنيد."( بحارالانوار، ج 22، ص 402.)

ناگفته نماند كه اين چهار ميزان‌، همه جلوه‌هاي يك حقيقت هستند.

پس از شناخت خود و يافتن ميزان سنجش آدمي‌، بايد خود را با آن ميزان ها سنجيد، كه با اين سنجش‌، مقدار ارزش خود را به دست مي‌آوريم‌. هر چه در اين ميزان ها از وزن بيشتري برخوردار باشيم و به حق و عدل و پيامبران و امامان و حضرت علي‌: و حقايق قرآن نزديك‌تر باشيم‌، ارزش ما بيشتر است‌. با اين سنجش به ارزيابي خويش دست مي‌يابيم‌.

آية 14 سورة اسرأ مربوط به قيامت است‌. آن‌گاه كه نامة اعمال بندگان به دستشان داده مي‌شود و به آنان گفته مي‌شود: نامه‌ات را بخوان‌; كافي است كه امروز خودت حساب‌رس خود باشي‌.