معیارهای یک ترجمه خوب برای کودکان

 

● ترجمه آثار كودك و نوجوان را شوخی نگیرید
براساس آخرین گزارش آماری كتاب‌های منتشر شده، كه هر سال از سوی خانه كتاب ایران اعلام می‌شود؛ سال گذشته بیش از ۶ هزار عنوان كتاب برای كودكان و نوجوانان به چاپ رسیده كه از این تعداد نزدیك به ۲۵۰۰ عنوان چاپ اول بوده اند.
۸۰۰ عنوان از كتاب‌های چاپ اول، كتاب‌های ترجمه‌ای حوزه كودكان و نوجوانان هستند كه اغلب مورد استقبال مخاطبان قرار گرفته و به چاپ مجدد رسیده‌اند. با وجود آنكه در این آمار هم تعداد كتاب‌های تالیفی بیشتر است؛ نمی‌توان اهمیت كتاب‌های ترجمه و گستردگی مخاطبان آنها را نادیده گرفت. عاملی كه اهمیت بررسی معیارهای ترجمه را دوچندان می‌كند.
محبوبه نجف‌خانی با اشاره به علاقه كودكان و نوجوانان به كتاب‌های ترجمه می‌گوید: «من چند سال است كه در كتابخانه‌های مدارس با بچه‌ها درباره كتاب‌های جدید بحث می‌كنم. متاسفانه گاه كتاب‌هایی به دست آنها می‌رسد كه مطالب آن برای گروه سنی كودك و نوجوان قابل فهم نیست. به نظر من گاه مترجم متوجه منظور نویسنده نشده و نتوانسته تصویر ذهنی نویسنده را به مخاطب منتقل كند. در حالی كه انتقال خوب یا بد این فضای ذهنی، شناخت مترجم از زبان فارسی و زبان اصلی كتاب را نشان می‌دهد.»
مترجه بایاد فضای ذهنی را منتقل كند
این عضو شورای كتاب كودك و نوجوان درباره وضعیت ترجمه در ایران معتقد است: «ترجمه‌های بد اغلب از مترجمانی است كه بدون شناخت از ادبیات كودك و نوجوان، به ترجمه آثار این حوزه می‌پردازند. ممكن است آنها مترجمان خوبی در عرصه آثار بزرگسالان باشند، اما نتوانند اثر خوبی برای كودكان و نوجوانان ترجمه كنند. متاسفانه یكی از مشكلات ترجمه در كشور ما این است كه ترجمه آثار كودك و نوجوان آسان گرفته می‌شود. در حالی كه ترجمه برای كودكان پیش‌دبستانی و دبستانی، نوجوانان و بزرگسالان تفاوت‌هایی دارد. حتی ویراستار این كتاب‌ها نیز باید ادبیات این چهار گروه سنی را به خوبی بشناسد.»
● امانتداری، روائی
مترجم آثار رولد دال در ایران، معیار‌های یك ترجمه خوب برای كودكان و نوجوانان را اینگونه بیان می‌كند: «مترجم آثار كودكان و نوجوانان نیز مانند مترجم آثار بزرگسالان، باید دو اصل امانتداری و روانی ترجمه را رعایت كند اما در ترجمه كتاب‌های كودك و نوجوان اصل روان بودن ترجمه مهم‌تر است. چون كودكان و نوجوانان نمی‌توانند مانند بزرگسالان با هدف خاصی كتاب را انتخاب كرده و منظور نویسنده و مترجم را با زحمت متوجه شوند. آنها كم‌حوصله هستند و اگر كتاب خوب با ترجمه سلیس در اختیار نداشته باشند؛ از تلویزیون و كامپیوتر پرجاذبه، برای خواندن هر كتابی نمی‌گذرند. بنابراین كار مترجم در انتخاب كتاب و ترجمه آن برای مخاطب كودك و نوجوان دشوارتر از ترجمه یك اثر برای بزرگسالان است».
● مشكل بازی‌های نهایی
نجف‌خانی، همچنین معتقد است: «یك مترجم خوب باید با ساختار زبان فارسی و زبان مبداء آشنا باشد، چون گاه در زبان انگلیسی جملات به گونه‌ای نوشته شده‌اند كه ترجمه صرف آنها مخاطب را سردرگم می‌كند. به طور مثال در ادبیات كودكان، بازی‌های زبانی زیاد است و مترجم نمی‌تواند ترجمه همان واژه‌های متن اصلی را بنویسد، بلكه می‌تواند از گنجینه لغات فارسی استفاده كرده و بازی زبانی جدیدی بیافریند .تنها در این شرایط است كه مترجم، مخاطب كتاب را از دست نمی‌دهد.»
● انتخاب كلمات
كمال بهروزكیا مترجم كتاب‌های آلمانی‌زبان نیز با اشاره به این نكته كه سهل‌انگاری در ترجمه به ادبیات فارسی لطمه می‌زند؛ می‌گوید: «لازم است، مترجم زبان و موضوع كتاب را بشناسد و بتواند آن را به خوبی به زبان مقصد منتقل كند. یك مترجم موظف است در عین وفاداری به متن اصلی، واژه‌هایی را انتخاب كند كه با آنها، فهم كتاب برای مخاطب آسانتر شود. از طرفی در ترجمه، علاوه بر انتخاب كلمات، تركیب آنها در یك جمله نیز بسیار مهم است. در حوزه كودك و نوجوان، مترجم باید واژه‌هایی كه برای این گروه سنی قابل فهم است را بداند و بتواند آنها را در یك جمله، درست به‌كار برد. همچنین در مواردی كه نویسنده به نكته‌ای خارج از فرهنگ ما اشاره كرده نیز سطح دانش مترجم و میزان دقت و اهمیت او به مخاطب مشخص می‌شود.»
● ترجمه كار ساده‌ای نیست
این مترجم درباره وضعیت فعلی ترجمه آثار كودكان و نوجوانان معتقد است: «تعداد كمی از مترجمان در كارشان دقت عمل دارند اما عده‌ای نیز بدون شناخت از اصول ترجمه و تنها پس از رفتن به چند كلاس زبان، كتاب‌های كودكان و نوجوانان را برای ترجمه انتخاب می‌كنند. چون به نظرشان ترجمه آثار كودكان آسان است. در حالی كه استادان ما در قدیم، پس از رفتن به دانشگاه و خواندن ادبیات تطبیقی به ترجمه كتاب می‌پرداختند. بنابراین با توجه به امكاناتی كه امروز در اختیار مترجمان جوان قرار دارد، می‌توان از آنها انتظار داشت كه حتی كارهای بهتری نسبت به مترجمان قبلی ارائه دهند».
شقایق قندهاری كه كتاب‌های بسیاری را از زبان انگلیسی برای نوجوانان ترجمه كرده انتخاب درست كتاب را مقدمه یك ترجمه خوب توصیف كرده و می‌افزاید: «مترجم باید با توجه به فرهنگ و مسائل عرفی جامعه ایران، كتابی را برای ترجمه انتخاب كند. می‌توان گفت انتخاب درست كتاب از ترجمه مقاله درون آن مهم‌تر است. بعد از انتخاب كتاب، شناخت زبان مطرح می‌شود. مترجم باید محدودیت‌های واژگانی كودكان و نوجوانان را بداند و بتواند با استفاده از همین واژگان محدود، منظور نویسنده را به خوبی منتقل كند. حتی گاه لازم است مترجم با تغییراتی در جملات اصلی، منظور نویسنده را شفاف‌تر به مخاطب برساند.»
● ترجمه لغت به لغت ممنوع
وی مهم‌ترین مشكل آثار ترجمه شده برای كودكان و نوجوانان را ترجمه عین لغات می‌داند و می‌گوید: «برخی از مترجمان، كلمات یك جمله را ترجمه كرده و بدون هیچ خلاقیتی آنها را در كنار هم قرار می‌دهند. این ترجمه آن‌قدر بد است كه جمله متن اصلی، برای مخاطب قابل تشخیص است. در واقع آن‌قدر ترجمه كتاب بد بوده كه ویراستار هم نتوانسته آن را سلیس و قابل فهم ارائه دهد. اینگونه ترجمه كردن مانند آن است كه انگلیسی را با ساختار زبان فارسی بنویسیم. متاسفانه ناشرانی هستند كه در زمینه نشر اعتبار به دست آورده‌اند و می‌دانند كه هر چه منتشر كنند، فروش می‌رود. این ناشران از اعتبارشان سوء‌استفاده كرده و چنین كتاب‌هایی را در اختیار مخاطبان قرار می‌دهند. كتاب‌هایی كه مخاطب را از كتاب خواندن دور می‌كند. در حالی كه به ویژه در حوزه كودكان، مهم‌ترین كاركرد كتاب، لذت بردن است و ناشر یا مترجم با ارائه یك ترجمه ضعیف از كتاب می‌تواند لذت كتاب‌خواندن را در كودك از بین ببرد.»
● ناشران هم مقصرند
به طور قطع توجه ناشران به انتشار كتاب‌های ترجمه بیشتر است، چون هرچه باشد، انتشار این كتاب‌ها برای ناشران ایرانی آسانتر از انتشار كتاب‌های تالیفی است. كتاب‌هایی كه نیاز به تصویرگری ندارند و ناشر بدون پرداخت حقوق مولف، می‌تواند با هزینه كمی، آنها را به چاپ رسانده و از فروش‌شان مطمئن باشد.
همین سهل‌انگاری باعث شده كه گاه كتاب‌های خوب دنیا به دست مترجمان تازه‌كاری بیفتد كه با حق‌الزحمه كم، حاضرند كتاب را برای ناشر، ترجمه كنند، اما با توجه به مخاطب گسترده این كتاب‌ها، مترجم باید خود را بازنویس اثر نویسنده بداند. در واقع مترجم با ترجمه یك اثر كار خلاقانه‌ای انجام می‌دهد كه چه‌بسا از نگارش كتاب سخت‌تر باشد. چون او موظف است علاوه بر رعایت اصولی كه ذكر شد، منظور نویسنده و برداشت مخاطب را در نظر گرفته و مهم‌تر از همه اینكه در انتخاب و ترجمه كتاب به مسائل خاص فرهنگی نیز توجه داشته باشد. رعایت این نكات در ترجمه آثار كودكان و نوجوانان دشوارتر است، چرا كه مترجم در این حوزه باید كودكان و نوجوانان و ویژگی‌های روحی و روانی آنها را بشناسد و متناسب با نیازهای این گروه سنی در دنیای امروز كتاب خوبی را با ترجمه مناسب ارائه دهد.